Qalʼa

Sharqiy Sasseksda 1385-yilda qurilgan Bodiam qal’asi suv bilan toʻldirilgan xandaq bilan oʻralgan.

Qal’a — strategik muhim shaharlar, oʻtish joylari va tor boʻgʻozlar va dushman kelishi kutilayotgan yoʻllarda qurilgan harbiy inshoot[1]. Bunday istehkomlar qadim zamonlardan beri qoʻllanilib, harbiy vazifalardan tashqari maʼmuriy, siyosiy va iqtisodiy markazlar vazifasini ham bajargan. Baʼzi qal’alarda saroy ahli uchun maxsus turar joylar ham bunyod qilingan. Qal’alar minoralar va devorlar kabi turli xil vazifalarni oʻtagan. XV asrda toʻplarning tarqalishi bilan oʻrta asr qal’alari oʻz ahamiyatini yoʻqotgan. Endi ularning oʻrniga italyancha yangi uslubdagi qal’alar paydo boʻladi.

Taʼrif

Qalʼa tasviri

Etimologiya

Soʻzning kelib chiqishi ḳalˁa (t) qlʿḩ arabcha: قلعة „mustahkam joy“ degan maʼnoni anglatadi. Uning kelib chiqishi akkadcha kalakku soʻziga borib taqaladi[2]. Joy nomlari uchun qoʻllanadigan kestel soʻzi ingliz tilidagi qal’a soʻziga oʻxshaydi. Ensiklopediyalarda bu ikki soʻz oʻrtasidagi munosabat noaniq ekanligi taʼkidlangan boʻlsa-da[3], „Nişanyan Yeradlari“da keltirilgan fikriga koʻra, bu soʻz yunoncha kástellos soʻzidan kelib chiqqan[4].

Terminologiya

Qal’a soʻzining qamrovini turli yoʻllar bilan aniqlash mumkin. Bugungi kunda koʻplab mustahkamlangan inshootlar qal’alar deb ataladi[5][3]. Inglizchada qal’a soʻzi koʻpincha lord yashaydigan mustahkam turar joyga nisbatan ishlatiladi[6]. Fransuzcha qal’a soʻzi XIII—XIV asrlarda qal’a soʻzi bilan sinonim sifatida qoʻllanilsa, XV asrda feodalizmning kuchsizlanishi bilan bezakli qasrlarni ifodalash uchun ishlatila boshlandi[7]. Qal’a soʻzi aslida turar joy va qal’a vazifasini bajaradigan binolarni ifodalash uchun ishlatiladi[8]. Kermen esa tatarcha kirmen soʻzidan kelib chiqqan va ruscha kremlin soʻzining kelib chiqishini tashkil qiladi[9]. Palanka va qal’a soʻzlari ham butun mustahkamlangan shaharlarni qamrab olish uchun ishlatilgan. Agar qasr shaharni oʻz ichiga olsa, u qal’a shahri deb ataladi[10]. Qoʻrgʻonlangan shahar xuddi shu maʼnoda qoʻllaniladigan boshqa atamadir[5].

Joy nomlari ilmi sifatida tekshirilganda gʻarbiy Turkiyadagi joy nomlarida hisor soʻzi, Sharqiy Turkiyadagi joy nomlarida qalʼa soʻzi, Qrim geografiyasida joy nomlarida kermen soʻzi keng tarqalganligi koʻzga tashlanadi[11]. Arabcha qalʼa maʼnosida qoʻllanilgan hisn soʻzi turkiy tillarda koʻp qoʻllanilmagan boʻlsa-da, bugungi kunda joy nomi sifatida Hısnikeyfâ (Hasankeyf) da yashaydi[1].

Umumiy epizodlar

Rochester qal’asi minorasi.

Bosh qal’a

Qal’aning eng kuchli himoyalangan minorasi, baskule yoki erk deb ham ataladi. Unda hukmdor va uning oilasi, shuningdek, hukmdorning jangchilari va xizmatkorlari yashashi uchun turar joy bor edi. Bu buyuk minoralar ularda yashagan hukmdorning qudratini aks ettirgan. Hatto ulugʻvor minoralar ham oʻziga xos harbiy pozitsiyalar hisoblangan. Minoralar katta va baland tuzilishga ega boʻlib, binoning ogʻir yukini taqsimlash uchun mustahkam poydevorga ega boʻlar edi. Devorlari juda qalin boʻlib, qoʻchqorlarga bardosh bera olmasdi va ular devor tayanchlari bilan mustahkamlangan. Baskulada koʻp va turli qavatlar bor edi. Birinchi qavatda saqlash uchun foydalanish uchun zindon boʻlishi mumkin edi[3][12]. Bu soʻz ingliz tilida great-tower, donjon va keep bilan ifodalangan[12].

Karkasson mustahkam shahrining parda devorlari.

Parda devori

Pardali devor yoki qal’a korpusi mudofaa maqsadida qurilgan baland devorlardir. Parda devorida askarlar panoh topishi mumkin boʻlgan barbata bor edi. Askarlarning parda devorida joylashgan joyi seğirme yoʻli deb ataldi. Baʼzi qal’alarda tashqi devor deb ataladigan ikkilamchi himoya devori mavjud. Bu ikki devor orasidagi tuproq chizigʻi sharampa deb ataladi. Pardalar devorining ichki tomonida avvallari kumkuma deb atalgan va bugungi kunda kazematlar deb ataladigan kamar shaklidagi koʻzlar tanasi ichida boʻshliqlar hosil qilgan. Parda devorining pastki qismiga keladigan dushmanlarga oʻqlar, toshlar va h.k. Narsalarni tashlash uchun devordan dafna oynasi sifatida choʻzilgan senkendaz yoki kuluhendaz deb ataladigan boʻshliqlar bor edi. Baʼzan dushmanlar qal’a jasadlariga yaqinlashmasligi uchun qiyalik deb ataladigan qiyaliklar quruqlikka berilgan[3][13].

Konvi shahrining darvoza minorasi.

Kapikule

Qal’aning asosiy kirish eshigi joylashgan bino, uning yon tomonlarida minoralar yoki bastionlar va uning ustidagi jangovar devorlar bilan himoyalangan. Qal’aning kirishini yopish uchun bu yerda vertikal ravishda tushirilgan va koʻtarilgan osilgan eshik deb ataladigan panjara konstruktsiyasidagi toʻsiqlar ishlatilgan. Qalin yogʻochdan yasalgan va tashqi tomondan temir plastinkalar bilan qoplangan qanotli eshiklar ham bor edi. Darvoza ichida qal’aning ichki qismi bilan aloqani uzib qoʻygan yopiq hovli bor edi, u yerda birinchi mudofaani yorib oʻtgan dushmanlar yoʻq qilindi. Qoʻshimcha mudofaa sifatida ariqning tashqi tomoniga, koʻprik oldiga hisarpeche deb nomlangan minora qurilgan[3].

Xandaq

Dushmanlar oʻtib ketmasligi uchun qal’a atrofida ariq deb nomlangan chuqur qazilgan va iloji boʻlsa suv bilan toʻldirilgan. Odamlarning ariqdan oʻtishi zanjirlar bilan tushirilishi va koʻtarilishi mumkin boʻlgan osma koʻprik orqali taʼminlangan. Qamal paytida dushmanlar oʻtib ketmasligi uchun koʻprik tortildi[3].

Krenelatsiya

Devorlarga tishli parapet, uning orqasida askarlar joylashgan. Barbata yoki dendan sifatida ham tanilgan[3].

oʻq quchoqlari

Oʻqlar devorlarga oʻq otilishi uchun tashqi tomondan tor va ichki tomondan keng boʻshliqlardir[3].

potterna

Baʼzi qal’alarda poternas deb nomlangan kichik ikkilamchi qal’alar mavjud edi. Urush paytida ular dushmanning kirib kelishiga yoʻl qoʻymaslik uchun toʻqilgan. Qamaldagi qoʻshinlarga hujum qilish yoki xabarchilar yuborish uchun ishlatiladigan darvoza eshiklari ugur yoki huruk darvozalari deb atalgan.

Tarixi

Qadimgi Rim

Rim qal’asi Arbeia modeli

Qadimgi Gʻarb dunyosida rimliklar harbiy muhandislik sohasida yuksak natijalarga erishgan va ularning ishlarining izlarini hali ham Yevropa va Yaqin Sharqda topish mumkin. Rimliklar kastra deb nomlangan harbiy garnizon shaharlarini qurdilar. Bu inshootlar devor va ariqlar bilan oʻralgan boʻlib, ular legionlarning tez harakatlanishini taʼminlovchi yoʻllar bilan bogʻlangan edi[14].

Vizantiya imperiyasi

Arablar va islom

Eron va Markaziy Osiyo

Oʻrta Osiyoda islom dini tarqalgunga qadar yirik siyosiy va iqtisodiy markazlar emas, balki qalʼaga oʻxshash inshootlar keng tarqalgan edi. Bular Knee deb nomlangan qal’a va Shahriston deb nomlangan bosh shaharchadan iborat edi. Arablar bu tuzilmalarni kal’a deb atashgan, ular Eron, Xuroson va keyinchalik Movaronoron va Xorazmda uchragan. Mintaqaga islom dini va arablarning kirib kelishi bilan siyosiy va iqtisodiy farovonlik yuksalishi bilan feodal tuzum yengilib, shaharlar oʻsish bosqichiga oʻtdi. Rivojlanayotgan shaharlarda eski qal’aga oʻxshash inshootlar shaharning oʻzagini, yaʼni kuhendizni tashkil qilgan. Shahar aholisining koʻpchiligi istiqomat qiladigan devor bilan oʻralgan joy shastaniston deb ataladi. Dam olish va ibodat qilish uchun binolarning aksariyati shaharda joylashgan edi. Rabot esa shaharning oʻsishi bilan devor bilan oʻralgan shahardan tashqariga chiqadigan aholi punktidir. Rabotning asosiy xususiyati shundaki, u asl shahardan tashqarida rivojlanadi. Savdo faoliyati odatda Rabotda boʻlgan. Shunday qilib, uchlik shahar tipologiyasi kuhendiz, shohiston va rabot bilan shakllangan. Ushbu uchlik shahar rejasi faqat Oʻrta Osiyo shahar tipologiyasida amal qilgan emas. Bundan tashqari, islom geografiyasining istalgan joyida oʻxshash shahar turlarini tasvirlash uchun ishlatilgan[15]. :145-153

Iberiya yarim oroli

Oʻrta asr Yevropasi

Shveytsariyaning Montro shahridagi Chillon qal’asi.

Oʻrta asrlarda qirol yoki lordning qarorgohi boʻlgan qal’alar Yevropada keng tarqalgan edi. Qal’ada monarx bilan birga uning oilasi, xizmatkorlari va jangchilari yashagan. Yevropada eng koʻp qoʻllanilgan qalʼalar mot va beyli qalʼa, toshli donjon qalʼa va konsentrik qalʼa boʻlgan[6].

Gʻarbiy Yevropada qal’alar 9-asrda gullab-yashnay boshladi. 10-asrda Fransiyada motte deb nomlangan ariqlar bilan oʻralgan tepalikda Donjon deb nomlangan katta yogʻoch minora qurilgan. Keyingi davrda tepalikning etagini piket panjarasi bilan oʻrab, Beyli deb nomlangan hovli vujudga kelgan. Shunday qilib, 11-asrdan boshlab Gʻarbiy Yevropada mot va beyli qalʼalar keng tarqaldi. Yogʻoch materiallar olovga chidamli boʻlmaganligi sababli, keyinchalik tosh materiallar ishlatilgan va tosh qal’alar paydo boʻlgan[12][6].

Polshadagi Malbork qal’asining panoramasi
Niderlandiyadagi Coevorden qal’asining rejasi.

Toʻpning tarqalishi bilan 15-asr oxirida oʻrta asr qal’alarining ahamiyati pasayib ketdi va trace italienne (italyancha uslub) deb nomlangan yangi mudofaa arxitekturasi paydo boʻldi. 16-asrda Italiya uslubidagi istehkomlar deyarli barcha Yevropa davlatlari tomonidan eng yaxshi mudofaa shakli sifatida tan olingan. Yangi asrdagi istehkom meʼmorchiligi Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo va Makiavelli kabi Uygʻonish davri mutafakkirlarining mashgʻuloti edi. 16-asrda oʻzining ilk namunalarini bergan bu istehkomlar 17-asrda fransuz harbiy muhandisi Vauban tufayli toʻlaqonli chegara mudofaa tizimiga aylandi[5].

Yangi asrda italiyalik arxitektor Leone Battista Alberti tomonidan qal’alarni toʻpdan yaxshiroq himoyalanishi uchun yulduz shaklida qurish taklif qilingan. Artilleriya otashiga chidamliligini oshirish uchun istehkomlarning devorlari qalinlashtirilib, balandligi tushirildi. Bu artilleriyaga qarshi samaraliroq edi, lekin devorlarning pastki qismini kuzatilmaydigan va kutilmagan hujumlar uchun ochiq qoldirdi. Buni aylanib oʻtish uchun qanotlardan oʻt oʻchirish kerak edi va shuning uchun ular istehkomlardan chiqib turuvchi minoralar qurdilar, bu esa qoʻshni bosqinlar atrofidagi koʻr hududlarni himoya qila oladi, shu bilan birga dushmanning asosiy mudofaa chizigʻiga hujum qilishi va dushman artilleriyasini toʻsib qoʻymasdi. Keyinchalik mudofaa inshootlariga keng va chuqur xandaklar qoʻshildi va xandaqni himoya qilish uchun tashqi istehkomlar qurildi. Yangi uslubdagi bu qasrlarni qurish qimmatga tushdi[5].

Inshoot

Oddiy qal’a uchta asosiy qismdan iborat edi: devor tashqarisidagi shahar atrofi, devorlar bilan oʻralgan hudud va oxirgi mudofaa chizigʻi boʻlgan ichki qal’a. Qal’alarni qurishda foydalanilgan materiallar ularning maqsadi va geografik sharoitiga qarab farq qilishi mumkin edi. Qal’aning qurilishida tuproq, yogʻoch, taxta, gʻisht, tabiiy yoki kesilgan tosh ishlatilgan. Askarlarni turar joy bilan taʼminlash uchun qal’ada kazarma qurilgan[5].

Jamoat markazi

Qal’alarda yashovchi odamlar soni yuzdan minglabgacha boʻlishi mumkin. Qal’alar harbiy vazifalaridan tashqari maʼmuriy, siyosiy va iqtisodiy markazlar edi. Qal’alarning bu vazifalari ular yashagan madaniyat xususiyatlariga koʻra oʻzgarib turardi. Masalan, Usmonlilar davridagi qal’alar ham harbiy, ham maʼmuriy, ham iqtisodiy markaz boʻlib xizmat qilgan[5].

Joylashuvi va relyefi

Fransiyadagi Klisson qal’asi

Daryo boʻyi, tepalik, togʻ, dengiz boʻyi, boʻgʻoz, orol ; yoʻl kesishmalari, asosiy yoʻl yoki oʻtish joylari afzal edi.[5] Oson himoyalana olishi, kerak boʻlganda tashqariga chiqa olishi, uzoq qamallarda suvga boʻlgan ehtiyojni qondirish imkoniyatiga ega boʻlishi va iloji boʻlsa, uning atrofida toʻsiqlarning boʻlishi joy tanlashda samarali boʻlgan omillar edi[1].

Urush

Strategik ahamiyatga ega

Qamal

Roke Gameyro tomonidan Lissabonni qamal qilish.
Château des Bouxda qayta tiklangan tribuna, Fransiya.

Tasvirlar

  • Castel del Monte, Italiya
    Castel del Monte, Italiya
  • Himeji qal'asi, Yaponiya
    Himeji qal'asi, Yaponiya

Manbalar

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 „kale“. Nişanyan Sözlük. 24 haziran 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 ocak 2021.
  2. ↑ „kale“. Nişanyan Sözlük. 24 haziran 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-mart.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 „Kale“ (Türkçe). TDV İslam Ansiklopedisi. 6 ağustos 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 ocak 2021.
  4. ↑ „Nişanyan Yeradları“ (İngilizce). nisanyanmap.com. 28-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-mart.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Ersenal 2019.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 „castle | Definition, History, Types, & Facts“ (İngilizce). Encyclopedia Britannica. 17 ağustos 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 ocak 2021.
  7. ↑ „Château | architecture“ (İngilizce). Encyclopedia Britannica. 6 ağustos 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 ocak 2021.
  8. ↑ „KALE - TDV İslâm Ansiklopedisi“ (Türkçe). TDV İslam Ansiklopedisi. 6 ağustos 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 ocak 2021.
  9. ↑ Eren 2006.
  10. ↑ Göger 2014.
  11. ↑ Şahin 2013.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Denis & Lepage 2002.
  13. ↑ Osmanlı Dönemi Kale Mimarisi. 24 ocak 2021da qaraldi. 
  14. ↑ „Military engineering“ (İngilizce). Encyclopedia Britannica. 4 temmuz 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-mart.
  15. ↑ IV. Türkiye Lisans Üstü Çalışmalar Kongresi: Bildiriler Kitabı - III, 2015. 24 ocak 2021da qaraldi. 

Qoʻshimcha adabiyotlar

  • „Characteristics of Turkish and Hungarian Palanka-protected Settlements along the River Danube“,Archaeology of the Ottoman Period in Hungary (İngilizce), 2003. 21 ocak 2021da qaraldi. 
  • Castles and Fortified Cities of Medieval Europe: An Illustrated History. McFarland & Company, 2002. 
  • Ottoman Fortifications 1300-1710 (İngilizce). Osprey Publishing, 2010. 
  • Ersenal, Kemal (2019). Kaleden Yıldız Kaleʼye: Lefkoşa ve Mağusa Kuşatmaları Örneğinde Kale Mimarisindeki Değişim (PDF) (Tez). 30 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Ocak 2021.