Biliran

Ini nga artikulo mahitungod han probinsya. Para han bungto, kitaa an Biliran, Biliran.

An Biliran usa han mga gigutiayi nga mga probinsya o lalawigan han Pilipinas. Nahamutangan ini ha Sinirangan nga Kabisay-an nga rehiyon. It Biliran usa nga isla-nga-probinsya ngan nahamutangan la hin mga pira ka kilometros ha amihanan han isla han Leyte. Naval an kapital han Biliran. Han una, an Biliran kabahin han lalawigan han Leyte hangtod naging lain nga lalawigan an Biliran han tuig 1992.

Mga Tawo ngan Kultura

Demograpiko

Sumala han Mayo 2000 nga census, an Biliran mayda populasyon nga 140,274, amo nga an probinsya, ika-lima nga giguti-ayi han katawhan nga probinsya han nasod, ngan gigamayi ha bug-os nga rehiyon. Mayda mga 27,907 nga panimalay han lalawigan nga an average nga kadako nga 5.02 ka tawo, hiruhitaasay la han nasodnon nga average nga 4.99.

Mga Yinaknan

An mga taga-Biliran nayakan han Sinugboanon o Cebuano ngan Winaray. An Cebuano nga yinaknan, ginagamit hin mga 57.79% han populasyon ngan an kasagaran ha ira aadto han kalondan nga bahin han isla nga naatubang han Sugbo, samtang an Winaray ginagamit hin 40.80% nga aada han sidlangan nga bahin han lalawigan ngan ha isla han Maripipi.

Ekonomiya

An masurung nga pagpakabuhi han lalawigan amo an panagat o pangisda. Kaurugan han mga bungto, labi na an Naval ngan Biliran, mag-upay an mga daungan hin mga sakayan. Mayda 95 nga hectares of brackish water fishponds which produce prawns, pasayan ngan bangus. Mayda liwat 30 ka hektaryas hin seawater mga maupay gamiton para hin seaweed farming ngan 10 pa ka hektaryas para hin fishcage culture.

Tungod kay damo hin bukid an isla, an Biliran nakasuporta hin dirudilain nga mga taramnan ha agrikultura. An mga mapaso-ay nga kapatagan puyde igtanom hin humay ngan iba pa nga mga taramnan nga tropikal. An mahagkotay nga kabugkiran puyde tamnan hin mga hagtaas-in-balor nga mga taramnan sugad hin cutflower ngan mga dirudilain nga mga utanon nga gintatanom ha Syudad han Baguio o ha Syudad han Tagaytay.

An mga nangungukoy dida mayda gihapon industriya hin hunting, pangahoy, ngan manufacturing. An prinsipal nga raw material nga ginhihimo amo an luget ngan lana hin lubi. Lakip han mga proseso nga goods an white clay ceramics, bulad, raw gulaman, ngan citronella oil.

Lakip han waray pa kagamit nga mga natural resource han isla amo an geothermal power ngan an damo nga sulfur ngan gypsum nga deposito.

Heyograpiya

Politikal

An Biliran ginbahinbahin hin mga walo (8) nga munisipalidad o bungto. Labot la han Maripipi, ngatanan han mga bungto ada ha Isla han Biliran samtang an Maripipi isla-nga-bungto nga nahamutangan ha kanawayan o amihanan-nga-katundan. An gidako-i nga bungto amo an Naval, an kapital. Maripipi an giguti-ayi nga bungto.

An Gobernador han Biliran amo an lokal nga ehekutibo han Probinsya han Biliran.

Lista hin mga Gobernador

• Wayne Jaro
• Rogelio Espina

Mga Bungto

Pisikal

An Biliran mayda kabug-osan nga kahaluag hin 555.4 ka kwadrado nga kilometros, nga amo ini nga an Biliran an ika-upat nga giguti-ayi nga probinsya ha Pilipinas. An duha nga dagko nga isla amo an Isla han Biliran ngan an Isla han Maripipi.

Nahimutang an Isla han Biliran Island ha amihanan nga kaladwan tikang han Isla han Leyte tabok han Estrecho han Biliran. Ha timugan (o salatan-sinirangan) amo an Baybayon han Carigara, ha dumagsaan (o amihanan-sinirangan) amo an Dagat Samar, ngan padayon pa, an Isla han Samar. Ha katundan amo an Dagat Bisaya ngan an Masbate nahimutang hin mga 30 ka km ha kanawayon o amihanan-katundan.

An main nga isla han Biliran bukidon ngan mayda hagli-ot nga mga kahaluag ha may baybayon.

Iton mga bungto han Naval ngan Caibiran la an mayda haglu-ag nga patag nga maupay tamnan hin agrikultura. An Bukid Suiro, nga mayda kahataas hin 1,300 ka metros amo an gihataasi nga punto dida han isla.

Kaagi ngan Kasaysayan

Han temprano nga bahin han panahon han Espanyol, an yana-tinatawag nga Isla han Biliran gintawag nga Isla de Panamao (kun ha Winaray Purô han Pan-amaw). Ini nga pulong nahahanungod hin klase nga etniko nga pukot. An ngaran yana nga Biliran gintutuohan nga ginpili dida han mga namumutnga nga panahon han urhi nga mga 1600s ngan han temprano nga bahin han mga 1700. Sumala hin pipira nga ginmantala, an ngaran nagtíkang hin usa nga klase nga banwa nga an tawag borobiliran nga han una masurong dida han kapatagan han isla. Mayda liwat alternatibo nga teorya nga nasiring nga an ngaran tinmikang han pulong nga bilir, nga gintagan hin kahubaran hin daan nga Bisaya nga pagpurulongan o diksyunaryo nga amo an “pag-ultan o ligid hin sakayan, vase o bisan ano nga nalabaw, sugad hin ugat, o an agi mga ginhihimo han arado.” An diksyunaryo naghahatag gihapon han pulong nga biliran komo alternatibo nga kasurat han bilir. Ini nga teorya mayda suporta ha kaagi nga an Biliran amo an syahan nga dagko-nga-scale nga hirimoan hin sakayan nga ginhimo dida han mga 1600. Mga galleon ginhimo pagsuporta han Galleon nga Negosyo han Manila ngan Acapulco ha Mexico.

An syahan nga bungto, nga an ngaran Biliran, gintukod han 1712. Hini nga panahon, an isla kabahin han probinsya han Sugbo o Cebu. An Biliran, upod han mga isla han Samar ngan Leyte ginhimo nga lain nga probinsya dida han 1735. Ha pagtika-iha, han pagbulag han Samar ngan Leyte ngadto hin duha nga probinsya han 1768, an Biliran nahimo nga bahin han Leyte.

Dida han Gyera Pankalibotan II, an Biliran mayda kalugaringon nga mga puwersa gerilya ha ilarom han Leyte nga pamuno ni Coronel Ruperto Kangleon. An mga gerilya nga operasyon nakabulig hin dako han malinamposon nga paglugsong han mga puwersa liberasyon han mga Americano ha Palo, Leyte, han Oktubre 20, 1944 ugsa han Pakig-away ha Leyte Gulf.

Han Abril 8, 1959 ginpirma ngan nahimo nga balaod an Republic Act No. 2141 nga naghimo han Biliran nga sub-probinsya han Leyte. An isla nahimo la nga iya kalugaringon nga probinsya dida han Mayo 11, 1992 pinaagi han Republic Act No. 7160 ngan hin plebesito, ug yana an Biliran amo an usa han mga gibag-ohi nga mga probinsya.

Mga Sumpay ha Gawas

• Opisyal nga Websayt han Gobierno han Probinsya han Biliran Ginhipos 2009-04-13 han Wayback Machine
• Biliran Island - Undiscovered Paradise
  (No. 1 portal entry han Biliran ngan naghahatag hin mga impormasyon mahitungod hit pagbisita ha Biliran)
• My Biliran Island Picture Gallery
  (dadamo nga mga litrato han Biliran)
• Biliran Forum Ginhipos 2005-04-06 han Wayback Machine
  (Message Board para han mga Biliranon ngan ira mga kasangkayan ha bug-os nga kalibutan)
• Biliran Province
  (Websayt han historiador nga hi Dr. Rolando Borrinaga mahitungod han Biliran. Damo nga impormasyon mahitungod han politika ngan kasaysayan han lalawigan)
• Websayt Mahitungod han Isla han Biliran Ginhipos 2005-05-25 han Wayback Machine

Mga Reperensya

• Borrinaga, Rolando O. “Lost meanings in Biliran.” [1]
• Borrinaga, Rolando O. “How Biliran got its name.” [2]
• Biliran. “About Biliran.” [3] Ginhipos 2007-09-28 han Wayback Machine

	Mga Bungto han Biliran
	Almeria  · Biliran  · Cabucgayan  · Caibiran  · Culaba  · Kawayan  · Maripipi  · Naval