Tacitus

Tacitus
'n Fiktiewe portret van Tacitus
Gebore	Publius Cornelius Tacitus of Gaius Cornelius Tacitus 56 Romeinse Ryk
Sterf	120 Romeinse Ryk
Nasionaliteit	Antieke Romeins
Beroep	senator, konsul, goewerneur en historikus

Publius (of Gaius) Cornelius Tacitus (56 – 120) was 'n senator en 'n historikus van die Romeinse Ryk. Die behoue dele van sy twee vernaamste werke – die Annale en die Geskiednisse – ondersoek die bewind van die Romeinse keisers Tiberius, Claudius, Nero en dié wat regeer het in die jaar van die vier keisers. Hierdie twee werke behels die geskiedenis van die Romeinse ryk vanaf die dood van Augustus in 14 n.C., tot (waarskynlik) die dood van keiser Domitianus in 96 n.C.. Daar is aansienlike lakunes in die behoue tekste, insluitend een van vier boeke in omvang, in die Annale.

In sy ander werke bespreek Tacitus redenaarskuns (in dialoogformaat in Dialogus de oratoribus), Germania (in De origine et situ Germanorum), en verskaf biografiese aantekeninge omtrent sy skoonpa Agricola, hoofsaaklik betreffende sy Britanniese kampanje (De vita et moribus Iulii Agricolae).

Tacitus was 'n outeur wat geskrywe het in die silwer era van Latynse literatuur. Sy werk word onderskei deur 'n manhaftigheid en skerpsinnigheid, en 'n kompakte en soms onkonvensionele aanwending van Latyn.

Lewe

Alhoewel Tacitus se werke menige detail omtrent sy eietydse wêreld bevat, is besonderhede van sy persoonlike lewe skaars. Die breukdeel wat bekend is word verkry uit toevallige wenke regdeur sy werke, die briewe aan sy vriend en bewonderaar Plinius die jongere, 'n inskripsie wat te Mylasa in Karië gevind is,^[1] en deur ingeligde raaiwerk.

Tacitus is in 56 of 57 gebore in 'n familie van ridderstand;^[2] soos baie Latynse outeurs van die goue en silwer eras, was hy van die provinsies, waarskynlik noord-Italië, Gallië Narbonensis, of Hispanië. Die presiese plek en datum van sy geboorte is onbekend, terwyl sy praenomen (voornaam) eweneens 'n raaisel is; in die briewe van Sidonius Apollinaris is sy naam Gaius, maar in die belangrikste behoue manuskrip van sy werk, word sy naam aangedui as Publius.^[3] (Een geleerde se voorstel van Sextus het min ondersteuning gelok.)^[4]

Jeug en afkoms

Die ouer aristokratiese families was met die einde van die republiek reeds grootliks uitgedelg deur proskripsies, en Tacitus maak dit duidelik dat sy rang te danke was aan die Flawiese keisers (Gesk. 1.1). Bespiegeling dat hy van 'n vrygelatene sou afstam, vind geen ondersteuning, buiten vir sy stelling, in 'n denkbeeldige toespraak, dat etlike senatore en ridders van vrygelate afkoms was nie (Ann. 13.27), en word verwerp deur vooraanstaande historici.^[5]

Sy vader kon die Cornelius Tacitus wees, wat prokurator van Belgica en Germania was; Plinius die ouere meld dat Cornelius 'n seun gehad het wat vinnig grootgeword en verouder het (Natuurgeskiedenis 7.76), en impliseer 'n vroeë dood. Indien Cornelius inderdaad Tacitus se vader was, en aangesien daar verder in die behoue rekords geen melding van sodanige kondisie by Tacitus gemaak word nie, sou dit meer waarskynlik na sy broer verwys.^[6] Hierdie skakel, asook die vriendskap tussen die jonger Plinius en Tacitus, het verskillende geleerdes tot die gevolgtrekking gebring dat die twee families van 'n vergelykbare stand, vermoë en agtergrond was: ridderlik, van aansienlike welstand, en van provinsiale afkoms.^[7]

Sy geboorteprovinsie is onbekend en volgens verskillende veronderstellings kon dit Gallia Belgica, Gallia Narbonensis, of selfs noord-Italië wees.^[8] Sy huwelik met die dogter van die Narbonensiese senator Gnaeus Iulius Agricola kan daarop dui dat hy ook van Gallia Narbonensis afkomstig was. Tacitus se huldiging van Fabius Iustus in die Dialogus kan weer 'n Spaanse verband aandui, terwyl sy vriendskap met Plinius noord-Italië suggereer.^[9] Hierdie getuienisse lewer egter nie uitslag nie. Geen bewyse bestaan dat Plinius se vriendekring in noord-Italië met Tacitus bekend was nie, nòg gee Plinius se briewe ooit uitslag of hulle dieselde agtergrond gedeel het nie.^[10] Die sterkste getuienis word inderdaad deur Plinius gelewer in Boek 9, Brief 23, waarin hy aanhaal hoe Tacitus, by 'n vraag of hy Italiaans of provinsiaal was, 'n onduidelike antwoord verskaf het, waarop hy gevra is of hy dan Tacitus of Plinius sou wees. Aangesien Plinius wel van Italië was, lei sekere historici af dat Tacitus van provinsiale afkoms was, en moontlik van Gallia Narbonensis.^[11]

Sy afkoms, bedrewe redenaarskap, en sy simpatieke uitbeelding van barbare wat Romeinse bewind teëgestaan het (e.g., Ann. 2.9), het sommige laat vermoed dat hy 'n Kelt was; die Kelte het Gallië beset voor die Romeine, was bekend om hulle aanleg in redenaarskap, en is deur Rome onderwerp.^[12]

Publieke lewe, huwelik en letterkundige loopbaan

As jong man het Tacitus retoriek studeer in Rome in voorbereiding tot 'n loopbaan in die regte en politiek; soos Plinius, kon hy onder Quintilianus gestudeer het.^[13] In 77 of 78 het hy met Julia Agricola in die huwelik getree, dogter van die beroemde generaal Agricola;^[14] min is bekend om hul huislike lewe buiten dat Tacitus jag en die buitelewe geniet het.^[15] Hy het sy loopbaan begin (moontlik die latus clavus, merk van 'n senator)^[16] onder Vespasianus,^[17] maar dit was in 81 of 82, onder Titus, dat hy die politieke lewe betree het, as quaestor.^[18] Hy het geleidelik opgang gemaak deur die cursus honorum, en word 'n praetor in 88 en 'n quindecemvir, 'n lid van die priesterlike kollege, as opsigter oor die Sibillynse boeke en die sekulêre spele.^[19] Hy is aangeprys as regsgeleerde en as redenaar; sy aanleg vir publieke redevoering was in ironiese kontras met sy cognomen: Tacitus ("stilswye").

Hy het in die provinsies diens gedoen van ca. 89 tot ca. 93, òf as aanvoerder van 'n legioen òf in 'n siviele amp.^[20] Sy lewe en eiendom het tydens die Domitiaanse skrikbewind ongedeerd gebly (81–96), maar die ervaring het hom vermoeid en grimmig gelaat (moontlik uit eie aandadigheid beskaamd), en het die haat vir tirannie in sy werke na vore gebring.^[21] Die Agricola, hfst. 44–45, is illustratief:

Vir Agricola is hierdie latere jare van Domitianus gespaar gebly, waartydens nou, sonder oponthoud of verposing vir 'n asemskep, maar as't ware in een onafgebroke salvo, die lewensbloed van die gemenebes verspil is … Dit was nie lank voor Helvidius deur ons hande na die gevangenis gesleep is nie, voor ons op die sterwende blik van Manricus en Rusticus neergekyk het nie, en voor ons in die onskuldige bloed van Senecio gedoop is nie. Selfs Nero het die blik weggedraai, en nie die afgryse aanskou wat deur hom gelas is nie; by Domitianus was dit merendeels ons ellende om te aanskou en betrag te word, om te weet dat ons sugte opgeteken word...

Vanuit sy senaatsetel is hy aangestel as vervangingskonsul in 97 tydens die bewind van Nerva, en het daardeur die eerste van sy familie geword om sodanige amp te beklee. Tydens sy ampstermyn het hy die hoogtepunt van sy redenaarsroem bereik toe hy die begrafnisrede vir die hooggeagde veteraansoldaat Lucius Verginius Rufus gelewer het.^[22]

In die volgende jaar het hy die Agricola en Germania geskryf en uitgegee, waardeur die aanvang van sy letterkundige ondernemings bekendgestel is wat hom tot sy dood sou besighou.^[23] Hierop het hy hom uit die publieke oog gehou, maar het tydens die Trajaanse bewind 'n terugkeer gemaak. In 100, het hy, in samewerking met sy vriend Plinius die jongere, die vervolging gelei teen Marius Priscus (prokonsul van Africa) vir korrupsie. Priscus is skuldig bevind en is in bannelingskap gestuur; Plinius skryf dae later dat Tacitus die betoog gevoer het "met al die woordepraal wat sy gebruiklike redenaarstyl tipeer".^[24]

'n Langdurende afwesigheid van politiek en regte het hierop gevolg, terwyl hy sy twee vernaamste werke geskryf het: die Geskiednisse en die Annale. In 112 of 113 het hy die amp van hoogste siviele goewerneurskap beklee, dié van die Romeinse provinsie Asië in westelike Anatolië, soos aangedui deur die inskripsie wat te Mylasa gevind is, soos bo genoem. 'n Frase in die Annale bevestig 116 as die terminus post quem van sy dood, wat so laat kon wees as 125 of selfs 130. Alles in ag genome, blyk dit seker dat hy Plinius sowel as Trajanus oorleef het.^[25] Dit is onbekend of hy enige kinders gehad het, alhoewel die Augustaanse Geskiedenis meld dat die keiser Marcus Claudius Tacitus hom as 'n voorvader toegeëien het en voorsiening gemaak het vir die bewaring van sy werke — maar soos soveel van die Augustaanse Geskiedenis, kan hierdie oorlewering bedrieglik wees.^[26]

Werke

Vyf werke wat aan Tacitus toegeskryf word het behoue gebly, alhoewel met lakunes. Die grootste hiervan is die Annale en die Geskiednisse. Die datums is benaderd:

• (98 n.C.) De vita Iulii Agricolae (Die lewe van Agricola)
• (98 n.C.) De origine et situ Germanorum (Germania)
• (102 n.C.) Dialogus de oratoribus (Dialoog omtrent die spreekkuns)
• (105 n.C.) Historiae (Geskiednisse)
• (117 n.C.) Ab excessu divi Augusti (Annale)

Vernaamste werke

Die Annale en die Geskiednisse, wat aanvanklik apart gepubliseer is, was bedoel om 'n enkele uitgawe van dertig boeke uit te maak.^[27] Alhoewel Tacitus die Geskiednisse geskryf het voor die Annale, het die gebeure van die Annale die gebeure van die Geskiednisse voorafgegaan; in samevatting lewer die twee stelle 'n deurlopende kroniek vanaf die dood van Augustus (14) tot die dood van Domitianus (96). Alhoewel die oorgrote deel verlore is, lewer die behoue deel 'n sonderlinge verslag van die era. Wanneer in ag geneem word dat die eerste helfte van die Annale oorleef het in 'n enkele kopie van 'n manuskrip van Corvey-abdy, en die tweede helfte in 'n enkele manuskripkopie uit Monte Cassino, is dit merkwaardig dat die werke enigsins behoue gebly het.

Die Geskiednisse

In 'n vroeë hoofstuk van die Agricola, meld Tacitus dat hy die bewindstermyne van Domitianus, Nerva en Trajanus wil bespreek. In die Geskiednisse het die fokus verander; Tacitus noem dat hy die eras van Nerva en Trajanus op 'n latere tydstip sal aanspreek. Instede sal hy die periode vanaf die burgeroorloë in die jaar van die vier keisers behandel en eindig met die despotisme van die Flawiese familie. Slegs die eerste vier boeke en ses en twintig hoofstukke van die vyfde boek het oorleef, wat die jaar 69 en die eerste deel van die jaar 70 behandel. Die volle geskrif het vermoedelik 'n verslag gebied tot en met die dood van Domitianus op 18 September, 96. Die vyfde boek bevat – as 'n prelude tot die verslag van Titus se onderdrukking van die Groot Joodse opstand – 'n kort etnografiese opname van die antieke Jode wat 'n besonder waardevolle rekord bied van 'n geleerde Romein se opvattings jeens die Jode.

Die Annale

Die Annale was Tacitus se finale werk, wat die periode beginnend by die dood van Augustus Caesar in 14 v.C. behandel het. Hy het minstens sestien boeke geskryf, maar boeke 7–10 en dele van boeke 5, 6, 11 en 16 is verlore. Boek 6 eindig met die dood van Tiberius en boeke 7–12 het vermoedelik die bewinde van Caligula en Claudius behandel. Die oorblywende boeke behandel die bewind van Nero, miskien tot sy dood in Junie 68 of tot die einde van daardie jaar, om by die Geskiednisse aan te sluit. Die tweede helfte van boek 16 is verlore (eindigend met die gebeure van 66). Ons weet nie of Tacitus boek 16 voltooi het en of hy die ander werke wat hy beplan het voltooi het nie; hy het gesterf voor hy sy beplande geskiednisse van Nerva en Trajanus kon skryf, en geen rekord oorleef rakende die werk oor Augustus Caesar of die ontstaan van die ryk, waarmee hy beplan het om sy werk af te sluit nie. Die Annale is ook onder die vroegsbekende sekulêr-historiese verslae om Jesus te vermeld (kyk Tacitus omtrent Christus), deurdat Tacitus verslag lewer van Nero se vervolging van die Christene.

Mindere werke

Tacitus het drie mindere werke geskryf oor onderskeie onderwerpe: die Agricola, 'n biografie van sy skoonpa Gnaeus Iulius Agricola; die Germania, 'n monograaf oor die lande en stamme van barbaarse Germania; en die Dialogus, 'n dialoog oor die retoriekkuns.

Germania

Die Germania (Latynse titel: De Origine et situ Germanorum) is 'n etnografiese werk oor die uiteenlopende volksgroeperings wat volgens Tacitus se siening die Germaanse stamme buite die Romeinse ryk uitgemaak het. Etnografie het 'n lang en vername erfenis in die klassieke literatuur gehad, en die Germania pas lynreg in by die tradisie soos dit deur outeurs van Herodotos tot Julius Caesar gevestig is. Tacitus het 'n soortgelyke, alhoewel korter stuk ingesluit in sy Agricola (hoofstukke 10–13). Die boek begin met 'n uiteensetting van die lande, wette en gebruike van die stamme (hoofstukke 1–27); wat oorgaan tot indiwiduele stambeskrywings, beginnend met dié waarvan die tuistes naaste aan die Romeinse lande was, en afsluitend by die verste kuste van die Baltiese See, met 'n beskrywing van die primitiewe en woeste Fenni en die onbekende stamme nog meer afgeleë.

Agricola (De vita et moribus Iulii Agricolae)

Die Agricola (ca. 98 geskryf) is 'n meedeling van die lewe van Gnaeus Iulius Agricola, 'n vooraanstaande Romeinse generaal en Tacitus se skoonpa; dit behandel ook kortliks die geografie en etnografie van antieke Brittanje. Soos in die Germania, stel Tacitus die vryheid van die inheemse Britons in 'n gunstige lig teenoor die korrupsie en tirannie van die ryk; die boek lewer ook welsprekende, venynige polemieke teen die roofsugtigheid en begerigheid van Rome, onder andere waar Tacitus aanhaal uit 'n toespraak van Calgacus en afsluit met Auferre trucidare rapere falsis nominibus imperium, atque ubi solitudinem faciunt, pacem appellant. (Om te plunder, af te maai, te usurpeer onder valse titels, noem hulle 'n ryk; en waar hulle 'n woesteny agterlaat, noem hulle dit vrede. — n.a.v. Oxford hersiene vertaling).

Dialogus

Daar bestaan onsekerheid oor die datum waarop Tacitus die Dialogus de oratoribus geskryf het, maar dit was moontlik na die Agricola en die Germania. Baie kenmerke daarvan is onderskeibaar van Tacitus se ander werke sodat die toeskryfbaarheid daarvan bevraagteken is. Nogtans word dit in die manuskriptradisie by die Agricola en Germania gegroepeer. Die verteltrant in Dialogus blyk nader aan Cicero se verhandelinge te wees, verfynd, maar nie langdradig nie, soos die inspirasie agter Quintilianus se lering; die onsamehangendheid, so tipies aan Tacitus se vernaamste werke, ontbreek. Dit mag deur Tacitus in sy jongdae geskryf gewees het; dat dit opgedra is aan Fabius Iustus^[28] sou sodanige publikasiedatum suggereer, maar nie sodanige opsteldatum nie. Meer waarskynlik is die ongewone klassieke styl toeskryfbaar aan die feit dat die Dialogus 'n werk is wat handel oor retoriek. Vir werke van retoriese belang, sou die struktuur, die taal en die styl van Cicero die gebruiklike toonbeeld wees.

Die bronne van Tacitus

Tacitus het die amptelike bronne van die Romeinse staat benut: die acta senatus (die notules van die senaatsittings) en die acta diurna populi Romani ('n versameling senaatswette en nuus van die hof en hoofstad). Hy het versamelings van keiserlike toesprake nagegaan, soos dié van Tiberius en Claudius. Oor die algemeen was Tacitus 'n nougesette historikus wat sy geskiedkundige ondersoeke met omsigtigheid benader het. Die onakkuraathede van mindere belang in die Annale kan te wyte wees aan Tacitus se oorlye voor voltooiing (en gevolglik proeflesing) daarvan. Hy het 'n verskeidenheid historiese en letterkundige bronne geraadpleeg; hy het hulle vrylik aangewend en bronne van uiteenlopende oortuigings ingesluit.

Tacitus siteer sommige bronne indirek, waaronder Cluvius Rufus, Fabius Rusticus en Plinius die ouere, wat die Bella Germaniae geskryf het, en 'n geskiedkundige werk wat die voortsetting van Aufidius Bassus se geskrif was. Tacitus het sekere briefversamelings (epistolarium) geraadpleeg asook verskeie notas. Hy het ook inligting ontleen aan die exitus illustrium virorum. Dit was 'n versameling boeke deur skrywers wat in opposisie met die keisers was. Hulle vertel van die opofferings van die vryheidsmartelare, veral van dié wat hul eie lewens geneem het, na aanleiding van hul stoïsynse oortuigings. Terwyl hy self geen waarde aan die stoïsynse selfmoordsiening geheg het nie, het Tacitus verslae van beroemde selfmoorde aangehaal vir die dramatisering van sy verhale. Hierdie selfmoorde was na sy dunke, vir die skyn en polities nutteloos; nietemin verleen hy wel prominensie aan enige van die toesprake van dié wat op die punt gestaan het om hul eie lewens te neem, byvoorbeeld die rede van Cremutius Cordus in Ann. IV, 34-35.

Skryfstyl

Tacitus se geskrifte handhaaf 'n sterk-ontledende en vervlegde trant, meestal sonder kwistige prosa, in teenstelling met die meer paaiende style wat by sy tydgenote soos Plutarchus die reël was. Wanneer 'n bykanse neerlaag van 'n Romeinse mag in Ann. I, 63, weergegee word, wend Tacitus hom wel tot inkleding, maar dan wel by wyse van 'n knappe samevatting wat die beëindiging van vyandelikhede meedeel, eerder as deur opgesmukte frases.

Die oorwig van sy geskrifte handhaaf 'n kronologiese ordening in die vertelling, met slegs by uitsondering 'n omhaal van die "groter prentjie", sodat die onus vir breër insig op die leser self berus. Wanneer hy nietemin wel die groter prentjie skets, soos byvoorbeeld in die openingsparagrawe van die Annale – 'n stelling van die bedeling ten tyde van Augustus se bewindseinde – bring hy die leser deur enkele strofes en kortbegrippe aan die kern van die saak.

Benadering tot geskiedenis

Tacitus se geskiedenisstyl verenig verskillende tradisies tot 'n metode van sy eie, wat deels aan Sallustius te danke is: naatlose samevattings van eerstehandse insidentverslae, pikante morele lesse, en akuut-gefokusde dramatiese beskrywings; sy historiografie bevat deurtastende, en dikwels neerdrukkende insigte in die dryfvere van die verstand en die geaardheid van mag.

Tacitus se eie verklaring omtrent sy benadering tot geskiedenis is beroemd (Ann. I,1):

inde consilium mihi … tradere … sine ira et studio, quorum causas procul habeo.

is my doelwit dan om weer te gee … sonder gramskap of dweepsug, beweegredes waarvan ek ver verwyderd staan.

Aangesien daar heelwat geleerde debat gewy is aan Tacitus se "neutraliteit" (of "partydigheid" jeens andere), is die bostaande aanhaling al gereduseer na weinig meer as beeldspraak.

Regdeur sy geskrifte, is Tacitus besorg oor die magsbalans tussen die senaat en die keisers, korrupsie en die toenemende tirannie onder die regerende stande van Rome namate hul belange binne die nuwe keiserlike bedeling herskik is. Na Tacitus se mening, het hulle hul kulturele tradisies van vrye spraak en onafhanklikheid verkwis ten einde die dikwels koerslose (en kwalik minsame) keisers te paai.

Tacitus het die keisers se toenemende afhanklikheid verken, van beheer oor die principes danksy die goedertrou van hul weermagte. Die onderlinge moorde van die Julio-Claudiërs het naamlik die uiteindelike deurslag gegee aan ondernemende generaals. Hierdie generaals, met die rugsteun van hul onderhorige legioene, het Julius Caesar se voorbeeld gevolg (en dié van Sulla en Pompeius) deur te begryp dat militêre mag aan hulle die politieke mag in Rome kon besorg. Tacitus het geglo dat hierdie insig met die dood van Nero ontstaan het, (Hist.1.4)

So welkom as Nero se dood was met die eerste uitbundige uitroepe, was dit nie beperk tot opruiing van uiteenlopende emosies te Rome, onder die senatore, die samelewing, of die soldeniers van die hoofstad nie, maar het dit ook al die legioene en hul generaals geprikkel; want nou is daardie geheim van die ryk rugbaar gemaak, dat keisers ook elders as Rome voortgebring kon word.

Tacitus se politieke loopbaan het oorwegend saamgeval met die Domitiaanse bewind; sy ervaring van die heersende tirannie, korrupsie en vervallendheid van die era (81–96) kan sy bittere en ironiese politieke ontleding verklaar. Hy het gewaarsku teen die gevare van onverantwoorde mag, teen magsug wat nie deur beginsels getemper word nie, en teen futloosheid en korrupsie in die samelewing, wat verwesentlik is deur die welvaart van die ryk, waaronder sulke kwade kon floreer. Die ervaring van Domitianus se tiranniese bewind word ook algemeen beskou as die beweegrede vir sy soms onverdiend bitter en ironiese vergestalting van die Julio-Claudiese keisers.

Nietemin is die sketsbeeld van keiser Tiberius wat hy regdeur die eerste ses boeke van die Annale voorhou, nòg uitsluitlik verdoemend, nòg goedkeurend: geleerdes evalueer die uitbeelding van Tiberius as oorwegend positief in die eerste boeke, met 'n wending na 'n oorwegend negatiewe beeld in die latere boeke wat handel oor die intriges van Sejanus. Selfs teen dié agtergrond is die toetrede van Tiberius in die eerste hoofstukke van die eerste boek 'n smalende verhaal deurspek van huigelary deur en rondom die nuwe keiser tydens sy bewindsname; met in die latere boeke, 'n soort respek wat dikwels blyk vir die wysheid en geslepenheid van die ou keiser, wat deur die nabyheid van Rome te vermy, sy posisie beveilig het.

Oor die algemeen skroom Tacitus nie om aanprysende sowel as afkeurende oordele te fel oor dieselde persoon nie, met dikwels 'n openlike onderskeid wat gemaak word tussen die voortreflike en veragtelike karaktertrekke. Om nie deur 'n voltrekkende beslissing kant te neem, vir of teen die persone onder bespreking nie, kan as sy waarmerk gesien word, en het denkers van latere eras genoop om sy werke te interpreteer as 'n verdediging van die keiserlike bedeling, benewens 'n verwerping van dieselde. Daar bestaan kwalik 'n beter illustrasie van Tacitus "sine ira et studio".

Kyk ook

• Taciteaanse studies, Swart teenoor Rooi Tacitiste
• Lys van Romeinse keisers

Verwysings

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tacitus.