Aktiniom

Aktiniom
Radiom – Aktiniom – Toriom
La Ac Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	89
Rummad kimiek	Aktinidoù
Strollad	Aktinidoù
Trovezh	7
Bloc'h	f
Tolz atomek	[227]
Aozadur elektronek
[Rn] 6d1 7s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 18, 9, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+3 Oksidenn vazennek skañv)
Tredanleiegezh	1,10 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 519,11 kJ/mol 2 : 1 134 kJ/mol 3 : 1 682 kJ/mol
Skin atomek	195 pm
Skin kenamsav	186 pm
Skin Van der Vaals	283 pm
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	10,070 g/cm3
Teuzverk	1 050 °C
Bervverk	3 300 °C
Tredanharzusted	(stlenn ebet)
Neuz an elfenn
? (Ur c'haled du neuz ur metal dezhañ, war a greder)

Un elfenn gimiek eo an aktiniom ; Ac eo e arouez kimiek, 89 e niver atomek ha 227,028 e dolz atomek. An aktinid kentañ eo e taolenn drovezhiek an elfennoù kimiek.

Istor

E 1899 e voe dizoloet an aktiniom e Pariz gant ar c'himiour gall André-Louis Debienne, dre e dennañ diouzh ar c'hailh uraniom anvet pitchblende, a zo uraniom oksidet U₃O₈, bet dilezet gant Marie Curie goude m'he devoa tennet ar radiom anezhañ. Heñvelderioù a gavas etre an elfenn nevez hag an titaniom ₂₂Ti, a zo ur metal ardreuzat ; e 1900 avat e kavas dezhañ e oa damheñvel ouzh an toriom ₉₀Th, a zo un aktinid all.
E 1902 e voe tennet an hevelep elfenn eus an hevelep kailh gant ar c'himiour alaman Friedrich Otto Giesel, a gavas heñvelderioù etre an elfenn nevez hag al lantanom ₅₇La, a zo ul lantanid.
E 1904 e roas F. Giesel an anv emamium d'an elfenn a grede bezañ nevez, dre ma ne ouie mann ebet diwar-benn labour André Debienne. Goude ma voe bet keñveriet an div gavadenn e voe anzavet e oa Debienne an dizoloer kentañ, a zibabas an anv actinium diwar an henc'hresianeg ακτίς, ακτίνος aktis, aktinos, "bann", "skin", en abeg d'e skinoberiegezh. Eus anv an aktiniom e teu hini rummad an aktinididoù, 15 elfenn ennañ eus ₈₉Ac betek ₁₀₃Lr, al lawrensiom.

An izotop Ac-227 eo a voe tennet eus U₃O₈ ; kavet e vez en natur, pa 'z eo disoc'h digevanadur an uraniom-235. Louc'hoù hepken zo anezhañ avat, pa n'eus nemet war-dro 150 mg ag aktiniom en un donennad pitchblende^[1].
Skinoberiek-kenañ eo an aktiniom, war-dro 150 gwezh muioc'h eget ar radiom.

Perzhioù

Ur metal blot liv an arc'hant eo an aktiniom^[2]. Skinoberiek-kenañ eo, lugerniñ a ra en deñvalijenn en ur deuler gouloù glaswenn dre m'eo ionaet an aer a zo tro-dro dezhañ^[3].

Kimiek

Buan e tazgwered an aktiniom en aer, ur c'holoenn wenn ag oksidenn aktiniom a zeu warnañ evit harpañ ouzh an oksidadur da vont donoc'h.
Damheñvel ouzh re al lantanom eo e berzhioù kimiek.

Kenderc'hadur

Dre m'eo an aktiniom tost d'al lantanom ha da lantanidoù all a-fed perzhioù kimiek ez eo diaes o disrannañ p'o zenner eus kailh uraniom, setu e kaver aesoc'h kenderc'hañ aktiniom dre vombezenniñ radiom-226 gant neutronoù e kreizennoù derc'hanel : ²²⁶Ra + 1 neutron → ²²⁷Ra → ²²⁷Ac dre skinoù β skignet e-pad 42,2 munutenn. Gouest eo Ac-227 da dapout neutronoù a-benn reiñ ²²⁸Ac a-gementadoù bihan.
Goude-se e tisranner an aktiniom diouzh ar radiom hag an elfennoù all a zo bet kenderc'het (plom, bismut, poloniom ha toriom).

Stumm metalek an aktiniom a genderc'her dre goazhañ AcOF (fluorid aktiniom) gant burezh litiom er goullo e 1000-1300°C.

Izotopoù

Un izotop hepken eus an aktiniom a gaver en natur, ²²⁷Ac, gant un hanter-vuhez a 21,773 bloavezh.
Skinizotopoù zo bet kevanaozet, 36 anezho, ²²⁵Ac o vezañ an hini stabilañ gant un hanter-vuhez a zek devezh.

Arver

Hini ebet, abalamour da rouested, priz ha skinoberiegezh an elfenn.

Notennoù