Protaktiniom

Protaktiniom
Toriom – Protaktiniom – Uraniom
Pr Pa Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	91
Rummad kimiek	Aktinidoù
Strollad	Aktinidoù
Trovezh	7
Bloc'h	f
Tolz atomek	231,03588
Aozadur elektronek
[Rn] 5f2 6d1 7s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 20, 9, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+5 Oksidenn vazennek skañv)
Tredanleiegezh	1,50 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 568 kJ/mol 2 : 1 150 kJ/mol 3 : 1 790 kJ/mol
Skin atomek	180 pm
Skin kenamsav	169 pm
Skin Van der Vaals	340 pm
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	15,370 g/cm3
Teuzverk	1 568 °C
Bervverk	4 000 °C
Tredanharzusted	(stlenn ebet) nΩ•m (e 20 °C)

Un elfenn gimiek skinoberiek eo ar protaktiniom ; Pa eo e arouez kimiek, 91 e niver atomek ha 231,036 e dolz atomek. An trede aktinid eo e taolenn drovezhiek an elfennoù kimiek.

Istor

Da lavar Dmitriy Mendeleyev e 1871 e oa un elfenn gimiek etre ₉₀Th ha ₉₂U, hogen n'en devoa ket he c'havet.
E 1900 e teuas ar c'himiour saoz Sir William Crookes a-benn da hiniennekaat un elfenn skinoberiek a-douez ur standilhon nitrat uraniom UO₂(NO₃)₂, hep he hennadiñ avat ; Uranium-X a reas dioutañ da c'hortoz^[1].
E 1913 e voe prouet gant ar c'himiour amerikan Kazimierz Fajans hag an alaman Oswald Helmuth Göring e tigevane an elfenn-se dre skinoù β hep padout. Hiziv an deiz e ouzer e oa an izotop Pa-234 eus an elfenn-se, a zo ur bazenn en argerzh digevanidigezh an uraniom : U-238 → Th-234 → Pa-234 → U-234. Brevium eo an anv a rojont d'an elfenn nevez, diwar al latin brevis "berr", abalamour ma ne bade nemet 6,75 eurvezh.
E 1918 e voe hiniennekaet Pa-231 a-douez un tamm kailh pitchblende U₃O₈ (oksidenn uraniom) gant ar fizikourez aostrian Lise Meitner hag ar c'himiour alaman Otto Hahn e Berlin ; en hevelep bloavezh e voe graet heñvel en Aberdeen gant ar gimiourien saoz Frederick Soddy ha John Cranston. Dre m'eo tremen 32 000 bloavezh hanter-vuhez ²³¹Pa e voe kemmet an anv brevium e protoactinium, diwar an henc'hresianeg πρῶτος protos, "a-raok", abalamour ma teu Pa kent Ac en argerzh digevanidigezh an uraniom. E 1949 e voe berraet e protactinium gant an International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC).
E 1934 e voe kenderc'het protaktiniom en e stumm metalek gant ar c'himiour alaman Aristid von Grosse dre zigenaozañ iodenn protaktiniom PaI₅ gant Argerzh Van Arkel-De Boer : 2 PaI₅ → 2 Pa + 5 I₂.

Kenderc'hadur

Eus ar c'hailh pitchblende, anvet ivez uraninit, e tenner protaktiniom-231, a-gementadoù bihan pa ne vez nemet 0,3 g anezhañ en un donennad kailh^[2].
Er c'hreizennoù derc'hanel e teu Pa-231 ha Pa-233 dre an toriom ; ret eo tennañ an izotopoù-se eus an dazgwerederioù, rak en abeg d'o hanter-vuhez hir e lakaont an treloskoù derc'hanel da vezañ skioberiek pell goude bezañ bet arveret.

Perzhioù

Ur metal blot liv an arc'hant eo ar protaktiniom glan. Abalamour m'emañ etre an toriom hag an uraniom e taolenn drovezhiek an elfennoù ez eo e berzhioù etre re ₉₀Th ha re ₉₂U — sellit ouzh an daolenn amañ a-zehou.
Kewarellek eo ar protakniniom e 20°C, da lavaret eo e tro da warell pa vez lakaet en ur gwarellvaez diavaez ; disheñvel un tamm eo PaCl₄, a dro da ferromagnetek pa vez yenaet betek -91,15 °C.
Dreistreüs eo Pa e gwrezverkoù yenoc'h eget -271,75 °C.

Kimiek

Ar protaktiniom glan ne vez ket oksidet en aer, hogen buan e tazgwered gant an oksigen, gant burezh an dour ha gant an trenkennoù. Ne zagwered ket gant ar metaloù alkaliek (₃Li, ₁₁Na, ₁₉K, ₃₇Rb, ₅₅Cs ha ₈₇Fr).

Izotopoù

Nav izotop war 'n ugent eus ar protaktiniom zo anavezet, ar re stabilañ o vezañ Pa-231, Pa-233 ha Pa-230.

Arver

En enklaskoù skiantel hepken ez arverer ar protaktiniom, abalamour d'e skinoberiegezh ha d'e arvarusted evit yec'hed mab-den.

Notennoù