Milan
| Milan | |||
|---|---|---|---|
 Italja | |||
 | |||
| |||
| Amministrazzjoni | |||
| Stat sovran | Italja | ||
| Region of Italy | Lombardia | ||
| Metropolitan city of Italy | Metropolitan City of Milan (en)  | ||
| Kap tal-Gvern |
Giuseppe Sala (en) | ||
| Isem uffiċjali | Milano | ||
| Ismijiet oriġinali | Milan | ||
| Kodiċi postali |
20121, 20122, 20123, 20124, 20125, 20126, 20127, 20128, 20129, 20131, 20132, 20133, 20134, 20135, 20136, 20137, 20138, 20139, 20141, 20142, 20143, 20144, 20145, 20146, 20147, 20148, 20149, 20151, 20152, 20153, 20154, 20155, 20156, 20157, 20158, 20159, 20161u 20162 | ||
| Ġeografija | |||
| Koordinati | 45°28′01″N 9°11′24″E / 45.4669°N 9.19°EKoordinati: 45°28′01″N 9°11′24″E / 45.4669°N 9.19°E | ||
  Milan Milan (Italy) | |||
 | |||
| Superfiċjenti | 181.67±0.01 kilometru kwadru | ||
| Għoli | 120 m | ||
| Fruntieri ma' |
Assago (en) , Arese (en) , Baranzate (en) , Bresso (en) , Buccinasco (en) , Cesano Boscone (en) , Cologno Monzese (en) , Corsico (en) , Cormano (en) , Cusago (en) , Novate Milanese (en) , Opera (en) , Pero (en) , Peschiera Borromeo (en) , Rho (en) , Rozzano (en) , San Donato Milanese (en) , Segrate (en) , Sesto San Giovanni (en) , Settimo Milanese (en) , Trezzano sul Naviglio (en) u Vimodrone (en) | ||
| Demografija | |||
| Popolazzjoni | 1,354,196 abitanti (1 Jannar 2023) | ||
| Informazzjoni oħra | |||
| Fondazzjoni | 600 "BCE" | ||
| Kodiċi tat-telefon |
02 | ||
| Żona tal-Ħin | UTC+1, Ħin tal-Ewropa Ċentraliu UTC+2 | ||
| bliet ġemellati |
São Paulo, Chicago, Toronto, Belt ta' Melbourne, Tel Aviv, Krakovja, Osaka, Shanghai, Dakar, Lyon, Birmingham, Betlem, Frankfurt, Dublin, Napli, Buenos Aires, Guadalajara, Medan, Iquitos (en) , Montreal, Sofija, Trieste, Beijing, Sydney, Amman, Ragusa, Santo Domingo, Medellín, Mashhad (en) , Pernik, San Pietruburgu, Melbourne, Tulkarm, Daeguu Vilnius | ||
| comune.milano.it | |||
Milan (/mɪˈlɑːn/; bid-djalett ta’ Milan: [miˈlãː]; bit-Taljan: Milano [miˈlaːno][1]) hija belt fit-Tramuntana tal-Italja, il-belt kapitali tal-Lombardia, u t-tieni l-iktar belt popolata fl-Italja wara Ruma. Hija l-unika belt Ewropea li hija iktar sinjura mill-belt kapitali tal-pajjiż. Milan kienet il-kapitali tal-Imperu Ruman tal-Punent, tad-Dukat ta’ Milan u tar-Renju tal-Lombardia-Venezja. Il-belt proprja għandha popolazzjoni ta’ madwar 1.4 miljun ruħ[2] filwaqt li l-belt metropolitana għandha popolazzjoni ta’ madwar 3.26 miljun abitant.[3] Iż-żona urbana tagħha, li kontinwament tinsab fi stat ta’ kostruzzjoni u li hija estiża ferm lil hinn mill-konfini tal-belt metropolitana amministrattiva, hija r-raba’ l-ikbar fl-Unjoni Ewropea (UE) b’5.27 miljun abitant.[4] Huwa stmat li l-popolazzjoni fi ħdan iż-żona metropolitana usa’ ta’ Milan hija 8.2 miljun ruħ, jiġifieri b’hekk hija l-ikbar żona metropolitana fl-Italja b’qabża kbira u t-tielet l-ikbar fl-UE.[5]
Milan titqies bħala belt globali alfa minn ta’ quddiem[6], b’qawwiet fil-oqsma tal-arti, il-kummerċ, id-disinn, l-edukazzjoni, id-divertiment, il-moda, il-finanzi, il-kura tas-saħħa, il-mezzi tax-xandir, is-servizzi, ir-riċerka u t-turiżmu. Id-distrett kummerċjali tagħha jospita l-Borża tal-Italja (bit-Taljan: Borsa Italiana), u l-kwartieri ġenerali ta’ banek u ta’ kumpaniji nazzjonali u internazzjonali. Bħala Prodott Domestiku Gross, għandha t-tielet l-ikbar ekonomija fost il-bliet tal-UE wara Pariġi u Madrid, u hija l-iktar waħda sinjura fost il-bliet tal-UE li mhumiex bliet kapitali. Milan titqies bħala l-Banana l-Blu u waħda mill-“Erba’ Muturi għall-Ewropa”.[7][8]
Il-belt ġiet rikonoxxuta bħala waħda mill-erba’ kapitali dinjin tal-moda[9] bis-saħħa ta’ diversi avvenimenti u fieri internazzjonali, inkluż il-Ġimgħa tal-Moda ta’ Milan u l-Fiera tal-Għamara ta’ Milan, li attwalment huma fost l-ikbar fid-dinja bħala dħul, viżitaturi u tkabbir.[10][11][12] Milan ospitat l-Wirja Universali fl-1906 u fl-2015. Il-belt tospita bosta istituzzjonijiet kulturali, akkademji u universitajiet, bi 11 % tat-total nazzjonali tal-istudenti jattenduhom.[13] Milan laqgħet 10 miljun viżitatur fl-2018, bl-ikbar għadd ta’ viżitaturi barranin miċ-Ċina, mill-Istati Uniti, minn Franza u mill-Ġermanja.[14][15] It-turisti jiġu attirati mill-bosta mużewijiet u galleriji tal-arti ta’ Milan li jħaddnu wħud mill-iżjed kollezzjonijiet importanti fid-dinja, fosthom kapulavuri ewlenin ta’ Leonardo da Vinci bħal L-Aħħar Ċena fil-Knisja ta’ Santa Marija tal-Grazzji. Il-belt hija moqdija minn ħafna lukandi lussużi, u hija l-ħames l-iktar belt fid-dinja li għandha ristoranti bl-ogħla stilel skont il-Gwida ta’ Michelin.[16] Milan għandha wkoll tnejn mill-iktar timijiet tal-futbol ta’ suċċess fl-Ewropa, A.C. Milan u F.C. Internazionale, u wieħed mit-timijiet ewlenin tal-basketball fl-Ewropa, Olimpia Milano. Milan se tospita l-Logħob Olimpiku tax-Xitwa fl-2026 flimkien ma’ Cortina d'Ampezzo.
Toponimija
L-etimoloġija tal-isem Milan mhijiex ċerta. Teorija partikolari ssostni li l-isem Latin Mediolanum ġej mill-kliem bil-Latin medio (fin-nofs) u planus (pjanura).[17] Madankollu, xi studjużi jemmnu li lanum ġejja mill-għerq Ċeltiku lan, jiġifieri territorju kkonfinat jew demarkat (is-sors tal-għerq tal-kelma bil-Welsh llan, li tfisser “santwarju jew knisja”, li fl-aħħar mill-aħħar wasslet għall-kelma Land bl-Ingliż u bil-Ġermaniż), li fih il-komunitajiet Ċeltiċi kienu jibnu s-santwarji.[18] Għaldaqstant, Mediolanum tista’ tfisser il-belt jew is-santwarju ċentrali ta’ tribù Ċeltika. Tabilħaqq, madwar sittin sit Galliku-Ruman fi Franza kienu jissejħu "Mediolanum", pereżempju: Saintes (Mediolanum Santonum) u Évreux (Mediolanum Aulercorum).[19] Barra minn hekk, teorija oħra tikkollega l-isem maċ-ċingjala (Scrofa semilanuta), emblema antika tal-belt, li tissemma fl-Emblemata (1584) ta’ Andrea Alciato, taħt tinqixa tal-ewwel saffi tas-swar tal-belt, fejn ċingjala tidher ’il fuq mill-iskavi. Teorija oħra ssostni li l-etimoloġija ta’ Mediolanum ġejja mil-Latin u mill-Franċiż u tfisser "nofs-suf". Skont din it-teorija, il-belt ta’ Milan twaqqfet bis-saħħa ta’ żewġ tribujiet Ċeltiċi, il-Bituriġi u l-Eduj, li bħala l-emblemi tagħhom kellhom muntun u ċingjal; għalhekk "is-simbolu tal-belt huwa ċingjal sufi, annimal b’forma doppja, fuq naħa bil-lanżit iniggeż u fuq l-oħra bis-suf lixx".[20]
Storja
Preistorja u Żmien ir-Rumani
L-Insubri Ċeltiċi, l-abitanti tar-reġjun tat-Tramuntana tal-Italja msejjaħ Insubria, milli jidher kienu stabbilew insedjament għall-ħabta tas-600 Q.K. Skont il-leġġenda msemmija minn Tito Livio f’kitba tiegħu ta’ bejn is-27 u 9 Q.K., ir-re Galliku Ambigato bagħat lin-neputi tiegħu Belloveso lejn it-Tramuntana tal-Italja bħala kap ta’ grupp magħmul minn diversi tribujiet Galliċi; Belloveso allegatament stabbilixxa insedjament fi żmien il-monarkija Rumana, matul ir-renju ta’ Tarquinio Prisco. Tarquinio tradizzjonalment ġie ddokumentat li rrenja mis-616 sal-579 Q.K., skont l-istoriku Ruman tal-qedem Tito Livio.[21] Matul ir-Repubblika Rumana, ir-Rumani, immexxija mill-konslu Gneo Cornelio Scipione Calvo, iġġieldu kontra l-Insubri u ħakmu l-insedjament fil-222 Q.K. Il-kap tal-Insubri ssottometta ruħu għal Ruma, u ta l-kontroll tal-insedjament lir-Rumani.[22] Eventwalment ħakmu r-reġjun kollu, u l-provinċja l-ġdida semmewha Gallia Cisalpina – jiġifieri "Gallia ta’ din in-naħa tal-Alpi" – u jaf taw lis-sit l-isem Latin ta’ Mediolanum: bil-Galliku *medio- tfisser "nofs jew ċentru" u -lanon hija l-ekwivalenti Ċeltika tal-Latin -planum "pjanura". B’hekk *Mediolanon (Latinizzata bħala Mediolānum) x’aktarx li kienet tfisser "(insedjament) fin-nofs tal-pjanura".[23]
Fil-286, l-Imperatur Ruman Djoklezjanu ċaqlaq il-kapitali tal-Imperu Ruman tal-Punent minn Ruma għal Mediolanum.[24]
Djoklezjanu nnifsu għażel li jirresjedi f’Nicomedia fl-Imperu tal-Lvant, u ħalla lill-kollega tiegħu Massimjanu f’Milan. Massimjanu bena diversi monumenti ġganteski: iċ-ċirku l-kbir (470 metru b’85 metru), it-thermae jew il-"Banjijiet ta’ Erkole", kumpless kbir ta’ palazzi imperjali u servizzi u binjiet oħra li ma tantx baqa’ traċċi viżibbli tagħhom illum. Massimjanu żied iż-żona tal-belt għal 375 akru mdawra bi swar tal-ġebel ġodda u akbar (b’tul ta’ madwar 4.5 km) b’bosta torrijiet. Iż-żona monumentali kellha torrijiet doppji; wieħed minnhom, inkluż fil-Kunvent ta’ San Mawrizju Maġġuri huwa għoli 16.6-il metru.
Minn Mediolanum, l-Imperatur Kostantinu ħareġ l-Editt ta’ Milan fit-313 W.K., u bih iggarantixxa t-tolleranza għar-reliġjonijiet kollha fi ħdan l-imperu. B’hekk witta t-triq biex il-Kristjaneżmu jsir ir-reliġjon dominanti tal-Ewropa Rumana. Kostantinu kien f’Mediolanum biex jiċċelebra t-tieġ ta’ oħtu mal-Imperatur tal-Lvant, Liċinju. Fl-402, il-Visigoti assedjaw il-belt u l-Imperatur Onorju ttrasferixxa r-residenza imperjali lejn Ravenna.[25] Fl-452, Attila min-naħa tiegħu assedja lil Mediolanum, iżda l-iżvolta reali mill-imgħoddi imperjali tal-belt waslet fil-539, matul il-Gwerra Gotika, meta Uraia (neputi ta’ Witiges, li qabel kien ir-re tal-Ostrogoti Taljani) qered lil Mediolanum u tilfu ħajjithom bosta nies. Il-Lombardi ħadu lil Ticinum bħala l-kapitali tagħhom fil-572 (u semmewha Papia – illum magħrufa bħala Pavia), u ħallew il-belt Medjevali bikrija ta’ Milan f’idejn il-governanza tal-arċisqfijiet tagħha.
Medju Evu
Wara l-assedju tal-belt mill-Visigoti fl-402, ir-residenza imperjali ġiet ittrasferita lejn Ravenna. B’hekk bdiet era li fiha l-belt ta’ Milan qabdet it-triq tan-niżla u marret għall-agħar meta Attila, ir-re tal-Unni, assedja, seraq u qered il-belt fl-452 W.K. Fl-539, l-Ostrogoti ħakmu u qerdu l-belt ta’ Milan matul il-Gwerra Gotika kontra l-Imperatur Biżantin Ġustinjanu I. Fis-sajf tal-569, il-Longobardi (li taw l-isem tar-reġjun Taljan Lombardia), ħakmu l-belt ta’ Milan, u ġabu fix-xejn il-gwarniġjon Biżantin żgħir li kien qed jiddifendiha. Xi strutturi Rumani baqgħu jintużaw f’Milan taħt it-tmexxija tal-Longobardi. Milan kellha ċċedi quddiem il-qawwa ta’ Karlu Manju u l-Franki fis-774.
Is-seklu 11 ġab miegħu reazzjoni kontra l-kontroll tal-Imperaturi Rumani Sagri. Il-bliet-stati feġġew fit-Tramuntana tal-Italja bħala espressjoni tal-poter politiku ġdid tal-bliet u tar-rieda tagħhom li jiġġieldu kontra s-setgħat fewdali kollha. Il-belt ta’ Milan ma kinitx eċċezzjoni. Madankollu, ma tantx għadda wisq żmien qabel ma l-bliet-stati Taljani bdew jiġġieldu ma’ xulxin biex jippruvaw jillimitaw il-poteri tal-ġirien tagħhom.[26] Iċ-ċittadini ta’ Milan qerdu lil Lodi u kienu kontinwament fi gwerra ma’ Pavia, Cremona u Como, li min-naħa tagħhom staqsew għall-għajnuna lil Federico I Barbarossa. F’attakk ħesrem ħatfu lill-Imperatriċi Beatrice u obbligawha tirkeb bil-kontra fuq ħmar fi triqitha ’l barra minn ġol-belt. Dawn il-bliet wasslu għall-qerda tal-biċċa l-kbira ta’ Milan fl-1162. In-nirien ħakmu l-imħażen li kien fihom il-provvisti tal-ikel, u fi żmien ftit jiem Milan kellha tarrendi.
Imbagħad kien hemm perjodu ta’ paċi u Milan gawdiet prosperità bħala ċentru kummerċjali minħabba l-pożizzjoni ġeografika tagħha. Matul dan iż-żmien, il-belt kienet meqjusa bħala waħda mill-ikbar bliet Ewropej.[27]
Fl-1395, Gian Galeazzo Visconti sar l-ewwel Duka ta’ Milan wara li rċieva t-titlu minn Wenceslaus, ir-re tar-Rumani. Fl-1447, Filippo Maria Visconti, id-Duka ta’ Milan, miet mingħajr iben werriet. B’hekk, wara t-tmiem tal-arblu tar-razza tal-familja Visconti, ġiet stabbilita r-Repubblika Ambroġjana. Din ħadet isimha minn Sant'Ambroġju, il-qaddis patrun popolari tal-belt.[28] Kemm il-Gwelfi kif ukoll il-Gibellini ġibdu ħabel wieħed biex jistabbilixxu r-Repubblika Ambroġjana f’Milan. Madankollu, ir-Repubblika sfaxxat meta fl-1450 Milan inħakmet minn Francesco I tal-familja Sforza, li wassal biex Milan issir waħda mill-bliet ewlenin tar-Rinaxximent Taljan.[28][29]
Żmien modern bikri
L-aħħar mexxej indipendenti ta’ Milan, Ludovico Sforza, talab l-għajnuna ta’ Karlu VIII ta’ Franza kontra l-istati Taljani l-oħra, u eventwalment faqqgħu l-Gwerer tal-Italja. Il-kuġin tar-re, Louis ta’ Orléans, ħa sehem fl-ispedizzjoni u rrealizza li l-biċċa l-kbira tal-Italja kienet prattikament bla difiża. Dan wasslu biex jerġa’ jiġi ftit snin wara fis-sena 1500, u jiddikjara li d-Dukat ta’ Milan huwa tiegħu, ladarba nanntu kienet membru tal-familja Visconti fit-tmun. Dak iż-żmien, Milan kienet difiża wkoll minn merċenarji Żvizzeri. Wara r-rebħa tas-suċċessur ta’ Louis, François I, fuq l-Iżvizzeri fil-Battalja ta’ Marignan, id-dukat ġie mwiegħed lir-re Franċiż François I. Meta l-imperatur Spanjol tal-Asburgi Karlu V rebaħ kontra François I fil-Battalja ta’ Pavia fl-1525, it-Tramuntana tal-Italja, inkluż Milan, għaddiet għand Spanja Asburga.[30]
Fl-1556, Karlu V abdika favur ibnu Filippu II u ħuh Ferdinandu I. Dak kollu li Karlu kien jipposjedi fl-Italja, inkluż Milan, għadda għand Filippu II u baqa’ proprjetà tal-linja Spanjola tal-Asburgi, filwaqt li l-linja Awstrijaka tal-Asburgi ta’ Ferdinandu mexxiet l-Imperu Ruman Sagru. Il-Pesta l-Kbira ta’ Milan fl-1629-1631, li minħabba fiha huwa stmat li mietu 60,000 ruħ minn popolazzjoni ta’ 130,000 ruħ, ikkawżat devastazzjoni bla preċedent fil-belt u ġiet deskritta effettivament minn Alessandro Manzoni fil-kapulavur tiegħu I Promessi Sposi. Dan l-episodju tqies minn ħafna bħala s-simbolu tat-tmexxija ħażina u tad-dekadenza tal-Ispanjoli u jitqies bħala waħda mill-aħħar tifqigħat ta’ sekli sħaħ tal-pesta li bdew bil-Pesta s-Sewda.[31]
Fis-sena 1700, il-linja Spanjola tal-Asburgi ntemmet bil-mewt ta’ Karlu II. Wara mewtu, bdiet il-Gwerra tas-Suċċessjoni Spanjola fl-1701 bl-okkupazzjoni tal-artijiet Taljani kollha ta’ Spanja mit-truppi Franċiżi li kienu qed jappoġġaw lill-Franċiż Philippe ta’ Anjou biex jitla’ fuq it-tron Spanjol. Fl-1706, il-Franċiżi tilfu f’Ramillies u f’Torino u kellhom iċedu t-Tramuntana tal-Italja lill-Asburgi Awstrijaki. Fl-1713-1714, it-Trattati ta’ Utrecht u Rastatt ikkonfermaw formalment is-sovranità Awstrijaka fuq il-biċċa l-kbira tal-artijiet Taljani tal-Asburgi Spanjoli, inkluż il-Lombardia u l-kapitali tagħha Milan. Napuljun invada l-Italja fl-1796, u Milan ġiet iddikjarata l-kapitali tar-Repubblika Ċisalpina. Iktar ’il quddiem, huwa ddikjara lil Milan bħala r-Renju tal-Italja u ġie inkurunat Re tal-Italja fid-Duomo, il-katidral tal-belt. Ladarba l-okkupazzjoni ta’ Napuljun intemmet, il-Kungress ta’ Vjenna rritorna l-Lombardia, u Milan, lill-Awstrijaki fl-1815.
Żmien modern u kontemporanju
Fit-18 ta’ Marzu 1848, Milan irnexxielha tirribella kontra t-tmexxija Awstrijaka, fl-hekk imsejħa rewwixta tal-“Ħamest Ijiem” (bit-Taljan: Le Cinque Giornate), li wasslu biex il-Marexxall Radetzky jirtira temporanjament mill-belt. Ir-renju ta’ Piemonte-Sardenja fil-konfini bagħat it-truppi sabiex jipproteġi lil dawk li ħadu sehem fir-rewwixta u organizza plebixxit li rratifika b’maġġoranza enormi l-unifikazzjoni tal-Lombardia mar-renju ta’ Piemonte-Sardenja. Iżda ftit xhur wara biss, l-Awstrijaki rnexxielhom jibagħtu forzi ġodda u friski li għelbu lill-armata ta’ Piemonte fil-Battalja ta’ Custoza fl-24 ta’ Lulju u reġgħu ħadu r-riedni f’idejhom fit-Tramuntana tal-Italja. Madankollu, xi għaxar snin wara, il-politiċi, l-uffiċjali u l-intellettwali nazzjonalisti Taljani, bħal Cavour, Garibaldi u Mazzini rnexxielhom jiksbu konsenus enormi u tefgħu pressjoni fuq il-monarkija biex tissawwar alleanza mal-Imperu Franċiż il-ġdid ta’ Napuljun III sabiex jgħelbu lill-Awstrija u jistabbilixxu stat kbir Taljan fir-reġjun. Fil-Battalja ta’ Solferino fl-1859, it-truppi Franċiżi u Taljani rebħu bil-kbir kontra l-Awstrijaki, li rtiraw taħt il-linja kwadrilaterali. Wara din il-battalja, Milan u l-bqija tal-Lombardia ġew inkorporati fir-renju ta’ Piemonte-Sardenja, li mbagħad kompla bl-annessjoni tal-istati ż-żgħar Taljani l-oħra kollha u pproklama t-twelid tar-Renju tal-Italja fis-17 ta’ Marzu 1861.
L-unifikazzjoni politika tal-Italja saħħet id-dominanza ekonomika ta’ Milan fit-Tramuntana tal-Italja. F’qasir żmien tlesta network ferrovjarju dens, li l-kostruzzjoni tiegħu kienet bdiet taħt il-patroċinju tal-Awstrijaki, u Milan saret iċ-ċentru ferrovjarju tat-Tramuntana tal-Italja, u bil-ftuħ tal-mini ferrovjarji ta’ Gottardo (1882) u Simplon (1906), saret l-ikbar ċentru ferrovjarju tan-Nofsinhar tal-Ewropa għat-trasport tal-merkanzija u tal-passiġġieri. Tabilħaqq, Milan u Venezja kienu fost il-waqfiet prinċipali tal-Orient Express li beda jopera mill-1919. L-abbundanza tar-riżorsi idroelettriċi ppermettew l-iżvilupp ta’ setturi b’saħħithom tal-azzar u tat-tessuti, u l-banek ta’ Milan iddominaw il-qasam finanzjarju tal-Italja, tant li l-belt saret iċ-ċentru finanzjarju ewlieni tal-pajjiż. Fl-aħħar żewġ deċennji tas-seklu 19 seħħet industrijalizzazzjoni rapida ħafna u din wasslet għat-twelid ta’ klassi enormi tal-ħaddiema kif ukoll għal kunflitti soċjali qalila. F’Mejju 1898, Milan ġie xxukkjata bil-massakru ta’ Bava Beccari, irvell relatat maż-żieda tal-għoli tal-ħajja.
Id-dominanza ekonomika ta’ Milan fl-Italja żgurat ukoll rwol minn ta’ quddiem għall-belt fix-xena politika. Kien proprju f’Milan li Benito Mussolini bena l-karrieri politiċi u ġurnalistiċi tiegħu, u l-Qomos Suwed Faxxisti tiegħu nġabru għall-ewwel darba fil-belt, f’Piazza San Sepolcro; hawnhekk id-dittatur Faxxista futur vara l-Marċ tiegħu fuq Ruma fit-28 ta’ Ottubru 1922. Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, il-faċilitajiet industrijali u tat-trasport il-kbar ta’ Milan ġarrbu ħsarat estensivi mill-bumbardamenti tal-Alleati li spiss laqqtu wkoll id-distretti residenzjali. Meta l-Italja arrendiet fl-1943, il-forzi Ġermaniżi okkupaw u serqu l-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Italja, u dan qanqal it-twelid ta’ moviment enormi ta’ reżistenza.[32] Fid-29 ta’ April 1945, l-Ewwel Diviżjoni Armata Amerikana kienet qed tavvanza fuq Milan, iżda qabel waslet, ir-reżistenza Taljana ħatfet il-kontroll tal-belt u ġġustizzjat lil Mussolini flimkien man-namrata tiegħu u diversi uffiċjali tar-reġim, li iktar ’il quddiem ġew mgħallqa u esposti f’Piazzale Loreto, fejn sena qabel xi membri tar-reżistenza kienu ġew iġġustizzjati.
Matul l-irkupru u t-tkabbir ekonomiku kbir ta’ wara l-gwerra, l-isforz ta’ rikostruzzjoni u l-hekk imsejjaħ miraklu ekonomiku Taljan attira mewġa kbira ta’ migrazzjoni interna (speċjalment miż-żoni rurali tan-Nofsinhar tal-Italja) lejn Milan. Il-popolazzjoni kibret minn 1.3 miljun fl-1951 għal 1.7 miljun fl-1967.[33] Matul dan il-perjodu, Milan reġgħet inbniet malajr, bil-kostruzzjoni ta’ diversi binjiet innovattivi u Modernisti għoljin, bħal Torre Velasca u t-Torri ta’ Pirelli, li f’qasir żmien saru s-simboli ta’ din l-era l-ġdid ta’ prosperità.[34] Madankollu, fl-aħħar tas-snin 60 u fil-bidu tas-snin 70 tas-seklu 20 matul l-hekk imsejħa Snin taċ-Ċomb, iktar milli l-prosperità ekonomika spikkat mewġa bla preċedent ta’ vjolenza fit-toroq, strajks tax-xogħol u terroriżmu politiku. L-apiċi ta’ dan il-perjodu ta’ taqbid seħħet fit-12 ta’ Diċembru 1969, meta bomba splodiet fil-Bank Agrarju Nazzjonali f’Piazza Fontana, u qatlet 17-il ruħ u darbet 88 ruħ.
Fis-snin 80 tas-seklu 20, bis-suċċess internazzjonali ta’ ditti tal-moda ta’ Milan bħal Armani, Versace u Dolce & Gabbana, Milan saret waħda mill-kapitali dinjin tal-moda. Barra minn hekk, kien hemm żieda kbira fit-turiżmu internazzjonali, l-iktar mill-Amerka u mill-Ġappun, filwaqt li l-Borża żiedet il-kapitalizzazzjoni tas-suq tagħha b’iktar minn ħames darbiet.[35] Dan il-perjodu wassal biex il-mezzi tax-xandir ilaqqmu l-belt metropolitana (u indirettament il-ħajja soċjali ta’ dak iż-żmien) bħala "Milano da bere", litteralment "Milan għas-sakra".[36] Madankollu, fis-snin 90 tas-seklu 20, Milan ġiet affettwata ħażin minn “Tangentopoli”, skandlu politiku li fih bosta politiċi u negozjanti tressqu quddiem il-liġi fuq akkużi ta’ korruzzjoni. Il-belt kienet affettwata wkoll minn kriżi finanzjarja severa u minn deklin kostanti fil-produzzjoni tat-tessuti, tal-karozzi u tal-azzar. Il-proġetti ta’ Milano 2 u ta’ Milano 3 ta’ Silvio Berlusconi kien l-iżjed proġetti importanti tal-abitazzjonijiet tas-snin 80 u 90 tas-seklu 20 f’Milan u taw enerġija ekonomika u soċjali ġdida lill-belt.
Fil-bidu tas-seklu 21, Milan għaddiet minn sensiela ta’ żviluppi mill-ġdid fiż-żoni industrijali enormi u antiki.[37] Żewġ distretti ġodda tan-negozju, Porta Nuova u CityLife, inbnew fi żmien deċennju, u biddlu radikalment il-bixra panoramika tal-belt. Iċ-ċentru tal-wirjiet tal-belt tressaq f’sit ferm akbar f’Rho.[38] Id-deklin twil fil-manifattura tradizzjonali ntesa bis-saħħa tal-espansjoni kbira tal-pubblikazzjoni, il-finanzi, is-settur bankarju, il-moda, it-teknoloġija informatika, il-loġistika u t-turiżmu.[39] Id-deklin fil-popolazzjoni tal-belt fl-aħħar deċennji jidher li parzjalment beda jirpilja, u l-komun kiseb madwar 100,000 resident ġdid mill-aħħar ċensiment. Il-bixra l-ġdida li ngħata lill-belt bħala kapitali globali ta’ innovazzjoni kellha suċċess u kienet strumentali biex irnexxielha tirbaħ is-sejħiet għall-offerti biex tospita avvenimenti internazzjonali kbar bħall-Expo tal-2015 u l-Logħob Olimpiku tal-2026.
Ġeografija
Klima
| Data klimatika għall-Milan (Ajruport ta’ Linate), elevazzjoni: 107 m (351 pied), temperaturi normali 1971-2000, temperaturi estremi 1946-sa issa, żmien ta’ xemx 1991-2010 | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Xahar | Jan | Fra | Mar | Apr | Mej | Ġun | Lul | Aww | Set | Ott | Nov | Diċ | Sena |
| Temp. għolja rekord °C (°F) | 21.7
(71.1) |
23.8
(74.8) |
26.9
(80.4) |
32.4
(90.3) |
35.5
(95.9) |
36.6
(97.9) |
37.2
(99.0) |
36.9
(98.4) |
33.0
(91.4) |
28.2
(82.8) |
23.0
(73.4) |
21.2
(70.2) |
37.2
(99.0) |
| Temp. għolja medja °C (°F) | 5.9
(42.6) |
9.0
(48.2) |
14.3
(57.7) |
17.4
(63.3) |
22.3
(72.1) |
26.2
(79.2) |
29.2
(84.6) |
28.5
(83.3) |
24.4
(75.9) |
17.8
(64.0) |
10.7
(51.3) |
6.4
(43.5) |
17.7
(63.9) |
| Temp. medja ta’ kuljum °C (°F) | 2.5
(36.5) |
4.7
(40.5) |
9.0
(48.2) |
12.2
(54.0) |
17.0
(62.6) |
20.8
(69.4) |
23.6
(74.5) |
23.0
(73.4) |
19.2
(66.6) |
13.4
(56.1) |
7.2
(45.0) |
3.3
(37.9) |
13.0
(55.4) |
| Temp. baxxa medja °C (°F) | −0.9
(30.4) |
0.3
(32.5) |
3.8
(38.8) |
7.0
(44.6) |
11.6
(52.9) |
15.4
(59.7) |
18.0
(64.4) |
17.6
(63.7) |
14.0
(57.2) |
9.0
(48.2) |
3.7
(38.7) |
0.1
(32.2) |
8.3
(46.9) |
| Temp. baxxa rekord °C (°F) | −15.0
(5.0) |
−15.6
(3.9) |
−7.4
(18.7) |
−2.5
(27.5) |
−0.8
(30.6) |
5.6
(42.1) |
8.4
(47.1) |
8.0
(46.4) |
3.0
(37.4) |
−2.3
(27.9) |
−6.2
(20.8) |
−13.6
(7.5) |
−15.6
(3.9) |
| Preċipitazzjoni medja f’mm (pulzieri) | 58.7
(2.31) |
49.2
(1.94) |
65.0
(2.56) |
75.5
(2.97) |
95.5
(3.76) |
66.7
(2.63) |
66.8
(2.63) |
88.8
(3.50) |
93.1
(3.67) |
122.4
(4.82) |
76.7
(3.02) |
61.7
(2.43) |
920.1
(36.22) |
| Preċipitazzjoni medja f’jiem (≥ 1.0 mm) | 6.7 | 5.3 | 6.7 | 8.1 | 8.9 | 7.7 | 5.4 | 7.1 | 6.1 | 8.3 | 6.4 | 6.3 | 83.0 |
| Umdità relattiva medja (%) | 86 | 78 | 71 | 75 | 72 | 71 | 71 | 72 | 74 | 81 | 85 | 86 | 77 |
| Medja ta’ sigħat ta’ xemx fix-xahar | 76 | 114 | 177 | 181 | 214 | 245 | 293 | 251 | 180 | 106 | 71 | 69 | 1,977 |
| Sors: Servizio Meteorologico, Aeronautica Militare | |||||||||||||
Relazzjonijiet internazzjonali
Ġemellaġġi
Milan hija ġemellata uffiċjalment ma’ ħmistax-il belt oħra.
- São Paulo, il-Brażil, mill-1961
- Chicago, l-Istati Uniti, mill-1962
- Lyon, Franza, mill-1967
- Frankfurt, il-Ġermanja, mill-1969
- Birmingham, ir-Renju Unit, mill-1974
- Dakar, is-Senegal, mill-1974
- Shanghai, iċ-Ċina, mill-1979
- Osaka, il-Ġappun, mill-1981
- Tel Aviv, Iżrael, mill-1997
- Bethlehem, il-Palestina, mis-sena 2000
- Toronto, il-Kanada, mill-2003
- Krakovja, il-Polonja, mill-2003
- Melbourne, l-Awstralja, mill-2004
- Guadalajara, il-Messiku, mill-2004
- Daegu, il-Korea t’Isfel, mill-2015
Il-ġemellaġġ mal-belt ta’ San Pietruburgu, ir-Russja, li kien beda fl-1967, ġie sospiż fl-2012 (deċiżjoni li ttieħdet mill-belt ta’ Milan), minħabba l-projbizzjoni tal-gvern Russu fuq il-“propaganda omosesswali”.
Relazzjonijiet oħra
Milan għandha kollaborazzjonijiet mal-bliet li ġejjin:
- Algiers, l-Alġerija
- Amsterdam, in-Netherlands
- Barċellona, Spanja
- Bilbao, Spanja
- Chengdu, iċ-Ċina
- Copenhagen, id-Danimarka
- Guangzhou, iċ-Ċina
- Dubai, l-Emirati Għarab Magħquda
- Moska, ir-Russja
- New York, l-Istati Uniti
- Nur-Sultan, il-Każakistan
- il-Prefettura ta’ Saitama, il-Ġappun
- Tegucigalpa, il-Honduras
- Tehran, l-Iran
Ċittadini onorarji
Dawn li ġejjin huma nies li ngħataw iċ-ċittadinanza onorarja ta’ Milan:
| Data | Isem | Noti |
|---|---|---|
| l-24 ta’ Frar 1972 | Charlie Chaplin (1889 – 1977) | attur komiku Ingliż. |
| Marzu 1980 | Andrei Sakharov (1921 – 1989) | fiżiku nukleari, dissident u attivist Russu. |
| Diċembru 1988 | Alexander Dubček (1921 – 1992) | politiku u dissident Ċekoslovakk u Slovakk. |
| is-16 ta’ Frar 1990 | Paola Borboni (1900 – 1995) | attriċi Taljana. |
| il-21 ta’ Ottubru 2004 | Rudolph Giuliani (1944 – ?) | politiku Amerikan, eks Sindku tal-Belt ta’ New York, u avukat ta’ Donald Trump. |
| it-3 ta’ Settembru 2005 | Rania Al-Abdullah (1970 – ?) | ir-Reġina konsorti tal-Ġordan. |
| l-10 ta’ Diċembru 2008 | Al Gore (1948 – ?) | politiku Amerikan u eks Viċi President tal-Istati Uniti. |
| it-18 ta’ Jannar 2012 | Roberto Saviano (1979 – ?) | ġurnalist u kittieb Taljan. |
| l-4 ta’ April 2016 | Nino Di Matteo (1961 – ?) | maġistrat Taljan. |
| l-20 ta’ Ottubru 2016 | Dalai Lama (1935 – ?) | mexxej spiritwali Buddist Tibetan. |
| l-10 ta’ Diċembru 2020 | Patrick Zaki (1991 – ?) | student Eġizzjan. |
Referenzi
Preview of references
- ^ "Map of Milan with major Places + Sights | Explore to World". web.archive.org. 2017-09-01. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2017-09-01. Miġbur 2021-07-16.
- ^ "Dati Istat". web.archive.org. 2019-07-24. Arkivjat mill-oriġinal fl-2019-07-24. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Italy, Population - Google Public Data Explorer". web.archive.org. 2020-06-13. Arkivjat mill-oriġinal fl-2020-06-13. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Dati demografici della popolazione" (PDF). web.archive.org. 2018-05-03. Arkivjat mill-oriġinal fl-2018-05-03. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Dati UE popolazione Milano" (PDF). web.archive.org. 2017-09-26. Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2017-09-26. Miġbur 2021-07-16.
- ^ "GaWC - The World According to GaWC 2012". web.archive.org. 2017-05-03. Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-05-03. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Banana Blu" (PDF). web.archive.org. 2007-09-29. Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2007-09-29. Miġbur 2021-07-16.
- ^ "Global MetroMonitor | Brookings Institution". web.archive.org. 2013-01-15. Arkivjat mill-oriġinal fl-2018-12-25. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Milan, the 'world's design capital', takes steps to attract visitors year-round". South China Morning Post (bl-Ingliż). 2016-07-17. Miġbur 2021-07-16.
- ^ "The Global Language Monitor » Fashion". web.archive.org. 2011-06-03. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-06-03. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Milan, Italy | frog design". web.archive.org. 2011-05-01. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-05-01. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Milan Furniture Fair [Monocle]". web.archive.org. 2012-07-13. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2012-07-13. Miġbur 2021-07-16.
- ^ "Universities and research". web.archive.org. 2013-05-13. Arkivjat mill-oriġinal fl-2013-05-13. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Milano sempre più meta turistica: crescono i turisti". web.archive.org. 2021-04-23. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-04-23. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Milano, nel 2018 turisti in crescita: sfiorati i 10 milioni in Città Metropolitana". web.archive.org. 2021-04-23. Arkivjat mill-oriġinal fl-2021-04-23. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Guida Michelin 2016: ristoranti stellati in Lombardia". web.archive.org. 2016-05-02. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-05-02. Miġbur 2021-07-16.
- ^ Ambrogio, Renzo (2009). Nomi d'Italia : origine e significato dei nomi geografici e di tutti i comuni. Novara: Istituto geografico De Agostini. p. 385. ISBN 978-88-511-1412-1.
- ^ Wise, Hilary (1997). The vocabulary of modern French origins, structure and function. London: Routledge. p. 39. ISBN 0-203-42979-6.
- ^ Michell, John (2009). The sacred center: the ancient art of locating sanctuaries. Rochester, Vt.: Inner Traditions. p. 32. ISBN 978-1-59477-284-9.
- ^ "French Emblems: Emblem: MEDIOLANUM MILAN". web.archive.org. 2012-01-13. Arkivjat mill-oriġinal fl-2012-01-13. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ Tito Livio, Ab Urbe condita 5.34–35.3.
- ^ "Polybius, Histories, book 2, Capture of Mediolanum and End of the War". www.perseus.tufts.edu. Miġbur 2021-07-16.
- ^ Delamarre, Xavier (2003). Dictionnaire de la langue gauloise (in French) (2nd ed.). Paris: Errance. pp. 221–222. ISBN 2-87772-237-6.
- ^ "L'antica Mediolanum rivive al computer - Corriere.it". web.archive.org. 2018-05-05. Arkivjat mill-oriġinal fl-2018-05-05. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "Honorius: The Fight for the Roman West AD 395-423 - Chris Doyle - Google Books". web.archive.org. 2020-06-13. Arkivjat mill-oriġinal fl-2023-10-02. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ ""Milan: a history of greatness, from its origins to the twentieth century"". Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-04-29. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ Scott, Tom. The City-State in Europe, 1000-1600: Hinterland, Territory, Region. OUP Oxford. p. 17.
- ^ a b Henry S. Lucas, The Renaissance and the Reformation, p. 268.
- ^ "The History of Milan | Relazioni Internazionali - Università Cattolica del Sacro Cuore". web.archive.org. 2009-11-08. Arkivjat mill-oriġinal fl-2009-11-08. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ John Lothrop Motley, The Rise of the Dutch Republic, Vol. II (Harper Bros.: New York, 1855), p. 2.
- ^ Cipolla, Carlo M. Fighting the Plague in Seventeenth Century Italy. Madison: University of Wisconsin Press, 1981.
- ^ Cooke, Philip (1997). Italian resistance writing: an anthology. Manchester: Manchester University Press. p. 20. ISBN 0-7190-5172-X.
- ^ Ginsborg, Paul (2003). A history of contemporary Italy: society and politics, 1943 – 1988. New York: Palgrave Macmillan. p. 220. ISBN 1-4039-6153-0.
- ^ John Foot (2001). Milan since the miracle: city, culture, and identity. New York: Berg. p. 119. ISBN 1-85973-545-2.
- ^ "principali indicatori 2012 - Borsa Italiana". web.archive.org. 2018-11-06. Arkivjat mill-oriġinal fl-2018-11-06. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ "L'uomo che inventò la Milano da bere - LASTAMPA.it". web.archive.org. 2009-09-14. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2009-09-14. Miġbur 2021-07-16.
- ^ Mieg, Harald A/; Overmann, Heike. Industrial heritage sites in transformation : clash of discourses. New York and London: Rutledge. p. 72. ISBN 978-1-315-79799-1.
- ^ "Nuovo Sistema Fiera Milano". web.archive.org. 2011-12-01. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-12-01. Miġbur 2021-07-16.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
- ^ Ni, Pengfei (2012). The global urban competitiveness report 2011. Cheltenham: Edward Elgar. p. 127. ISBN 978-0-85793-421-5.