Mont Everest
Legissètz un «article de qualitat»
|
Everest
| |||
|---|---|---|---|
 La fàcia Nòrd de l'Everest vista en direccion del camp de basa tibetenc. | |||
| Geografia | |||
| Altitud | 8 848 m[1] | ||
| Massís | Imalaia | ||
| Coordenadas | 27° 59′ 17″ N, 86° 55′ 31″ E [1] | ||
| Administracion | |||
| País |  Nepal China
| ||
| Region de desvolopament Region autonòma |
Èst Tibet | ||
| Zòna Prefectura |
Sagarmatha Xigaze | ||
| Ascension | |||
| Primièra | 29 de mai de 1953 per Edmund Hillary e Tenzing Norgay | ||
| Via pus aisida | Còl Sud dempuèi Nepal | ||
| Geologia | |||
| Edat | Eocèn | ||
| Ròcas | Som : ròcas sedimentàrias Basa : ròcas metamorficas | ||
Geolocalizacion sus la mapa : [[]]
Geolocalizacion sus la mapa : [[]]
| |||
Lo Mont Everest, tanben dich Chomolungma, Qomolangma o Zhumulangma en tibetan[2] ò Sagarmatha en nepalés[3], es la montanha pus auta de la Tèrra amb una altitud mesurada a 8 848 m au dessüs dau nivèu de la mar. La montanha, que forma una part de la cadena d'Imalaia en Asia, es situada lòng de la frontiera entre la zòna de Sagarmatha en Nepal e la region de Tibet en China. Lo nom d'Everest, tèrme pus utilizat dins lo mond, li foguèt balhat per Andrew Waugh, lo pergaire generau britanic deis Índias en onor de son predecessor, George Everest.
La pus auta montanha dau mond atrai d'escalaires de totei nivèus, deis alpinistas experimentats ai començants obligats de pagar car un guida professionau per poder capitar l'ascension. D'efiech, l'Everest, que pausa pas de dificultats tecnicas substancialas per la via normala – d'autreis uech milas coma lo K2 ò Nanga Parbat son ben pus malaisats – presenta totjorn de perilhs coma lo mau d'altitud, lo marrit temps e lo vent, mai que mai dins la « zòna de la mòrt » situada au dessüs de 8 000 m. L'Everest es ansin vengut un centre toristic important per lei populacions sherpas e, pus generalament, per Nepal.
L'Everest a doas vias d'ascension principalas que son l'aresta dau sud-èst per Nepal e l'aresta dau nòrd-èst per Tibet. Dei dos camins, l'aresta dau sud-èst es tecnicament la pus aisada e es donc la pus frequentada. En particular, foguèt chausida per Edmund Hillary e Tenzing Norgay en 1953 quand realizèron la premiera ascension de la montanha. Existís tanben d'itineraris pus tecnics. En 1996, un totau de 15 vias èra reconegut[4]. Lo 20 d'aost de 1980, l'Italian Reinhold Messner foguèt lo premier alpinista qu'atenguèt lo som solet e sensa oxigèn suplementari. Per aquò, seguiguèt l'itinerari pus dificil dau nòrd-oèst de la fàcia nòrd. O realizèt en tres jorns a partir d'un camp situat a 6 500 m.
Toponimia
Coma la màger part dei montanhas autas, l'Everest a mai d'un nom. Everest foguèt chausit per la Royal Geographical Society en 1865 en onor de George Everest, lo cap de la mission de cartografia britanica en Índia de 1830 a 1843[5]. Aqueu nom es utilizat dins la màger part dei país en despiech de contestacions regularament emesas per leis Estats locaus (Índia, China e Nepal). La chausida dau nom britanic per la montanha respectava pas lei règlas tradicionalas utilizadas en Índia per lei Britanics. Everest eu meteis èra favorable a l'adopcion de noms indigèns[6]. Pasmens, coma lo territòri nepalés èra enebit ais estrangiers a aquela epòca, lei promotors de l'apelacion Everest declarèron impossible d'establir amb certitud lo tèrme indigèn pus utilizat[5][7].
Lo nom indigèn pus conegut es probable lo mot tibetan Chomolungma[8] que son existéncia es atestada dempuei lo començament dau sègle XVIII. Significa la « divessa maire dei vents » en occitan. En sanscrit, lo tèrme Devgiri (« montanha sacrada ») es atestat au sègle XIX. En revènge, lo nom en nepalés es fòrça recent car la montanha èra pas coneguda dins la vau de Katmandó. Per de rasons d'unitat nacionala e de « nepalizacion » de la societat, lo nom Chomolungma foguèt pas acceptat. En plaça, lo govèrn chausiguèt Sagarmāthā (« tèsta dau cèu »)[9]. Dins aquò, aquela apelacion demòra pauc utilizada a l'ora d'ara. Dins leis ans 2000, Índia suggeriguèt de donar lo nom de Radhanath Sikdar a la montanha en causa de son trabalh dins lo calcul de son altitud mai la proposicion foguèt rebutada per Nepal e China.
Dins de documents tecnics vièlhs, es possible de trobar leis identificacions pic B ò pic XV que foguèron atribuïdas a l'Everest dins leis ans 1840-1850 per lei cartografs britanics. Aquò èra de denominacions provisòrias que foguèron abandonadas après l'enregistrament dau nom oficiau per lei societats de geografia.
Geografia
Geologia e morfologia
La formacion de l'Everest es, coma lo rèsta d'Imalaia, la consequéncia de la convergéncia entre la placa indiana e la placa eurasiatica que causèt la sarradura de l'ocean Tetis i a 50 milions d'ans[10]. Aquò entraïnèt una collision entre lei massas continentalas dau soscontinent indian e dau continent asiatic. Ansin, la placa indiana es a passar en dessota de la placa eurasiatica, çò que mena a una elevacion regulara, e totjorn en cors, de la crosta continentala. A l'ora d'ara, lo ritme d'aquela elevacion es de quauquei millimètres per an.
Au nivèu de sa forma, l'Everest es un pic piramidau. Es a dire qu'es una montanha modelada per l'accion erosiva de glaciers situats sus sei pendís. A tres fàcias orientadas vèrs lo sud-oèst, lo nòrd e l'èst. Lei diferentei fàcias son separadas per de crestas quasi rectilinèas. La cresta nòrd-èst lia l'Everest a Changtse (7 543 m) en passant per lo Còl Nòrd. Aquela dau sud-èst mena a Lhotse (8 516 m) per lo Còl Sud. Enfin, la cresta orientala arriba a Khumbutse (6 636 m).
Lei ròcas que forman l'Everest son principalament d'origina metamorfica. D'efiech, la collision entre lei placas indiana e eurasiatica favoriza la formacion d'aqueu tipe de ròca en causa de l'aumentacion de la pression. Dins certanei sectors, se tròban de ròcas sedimentàrias.
Clima
En causa de son altitud, lo Mont Everest a un clima extrèm qu'es similar a aqueu dei regions polaras. Lo mes pus freg es aqueu de genier amb una temperatura mejana de - 36 °C e lo pus caud es julhet amb una mejana de - 19 °C. Lei temperaturas mejanas son donc totjorn negativas e lei valors positivas son fòrça raras[11]. De junh a setembre, la montanha es somesa a la monson en provenància de l'Ocean Indian. Lei tempèstas son alora frequentas, çò que pòu menar a de precipitacions importantas sota forma de nèu. De novembre a març, l'altitud dei corrents-jets dominants demenís e passa a la cima. Durant aqueu periòde, lei vents pòdon agantar de velocitats de l'òrdre de 285 km/h. Lei sasons intermediàrias son pus eissuchas. Son generalament chausidas per realizar l'ascension. Pasmens, lei condicions meteorologicas demòran sovent instablas e de tempèstas violentas pòdon aver luòc durant aqueu periòde. Per exemple, foguèt lo cas en 1996, çò que causèt la mòrt d'uech alpinistas[12].
Demografia
En causa de sei condicions climaticas pauc favorablas a l'agricultura, la region dau Mont Everest ela meteissa es pas poblada. En revènge, lei vaus pus bassas situadas a l'entorn de la montanha son restadas per lei Sherpas, un pòble d'origina tibetana arribada dins la region a la fin dau sègle XV e au començament dau sègle XVI. Mai au sud, se tròban d'endrechs poblats per lei Rai, lei Tamangs e lei Gurungs. Aquelei pòbles son egalament fòrça influenciats per la cultura tibetana e son generalament bodistas[13].
Istòria
Identificacion e descubèrta per leis Europèus
Lo Mont Everest èra conegut per lei populacions localas avans l'arribada deis Europèus coma l'atèsta l'existéncia dau nom Chomolungma que foguèt utilizat en 1721 dins una carta chinesa e, leugierament deformat, dins una carta francesa de 1733[14]. D'efiech, a l'opausat d'autrei cimas importantas d'Imalaia[15], la vau au pè de la montanha es poblada dempuei lo sègle XV per lei Sherpas. Pasmens, i a pauc d'elements segurs sus lei relacions ancianas entre la montanha e aquelei populacions.
Lei Britanics s'interessèron ai cimas pus autas de la region a partir de 1808 mai se turtèron au refús de Nepal de laissar intrar de missions estrangieras sus son territòri. Lei recèrcas foguèron donc malaisadas car necessitèron de menar d'observacions a partir d'autrei regions dins de condicions sanitàrias sovent marridas[5]. Lei condicions meterologicas foguèron tanben un obstacle important. En 1847, enregistrèron un succès amb la mesura de l'altitud dau Kangchenjunga situat lòng de la frontiera entre Índia e Nepal. Aquela montanha foguèt considerada coma la pus auta de la planeta fins ai premierei mesuras fisablas de l'autor dau Mont Everest[16]. Pasmens, durant aquelei mesuras, Andrew Scott Waugh (1810-1878) observèt una cima que pareissiá pus auta a 230 km de Kangchenjunga. Li donèt l'identificacion « pic b » e mandèt una mission mesurar son altitud mai sensa accès dirècte au territòri nepalés, foguèt obligada de realizar mesuras luechencas que mancavan de precisions[17]. Dins aquò, lo resultat obtengut (9 200 m) èra clarament superior au Kangchenjunga. Enterin, dins lo quadre d'una numerotacion de totei lei montanhas descubèrtas per lei Britanics, lo pic b venguèt lo « pic XV » dins lei cartas[5].
En 1852, de calculs trigonometrics menats per lo matematician Radhanath Sikdar (1813-1870) permetèron de demostrar que lo pic XV èra la cima pus auta de la Tèrra. L'anóncia foguèt pas oficializada per permetre de la confiermar amb de metòdes pus precís. Ansin, en 1854, Waugh estudièt leis efiechs de la refraccion, de la pression atmosferica e de la temperatura sus lei mesuras. En març de 1856, revelèt finalament l'informacion a son adjonch de Calcuta après aver mesurat una altitud de 8 840 m còntra 8 582 m per lo Kangchenjunga[18][19].
Lei premiereis ascensions
L'idèa de realizar l'ascension de l'Everest apareguèt a la fin dau sègle XIX. Pasmens, en causa dei restriccions sus l'intrada d'estrangiers en lei territòris nepalés e tibetan, la Royal Geographical Society obtenguèt pas d'autorizacion formala — de part de Tibet – avans 1921[20]. Una mission menada per lo coronèu Charles Howard-Bury (1881-1963) foguèt alora encargada de reconóisser un camin vèrs la cima. L'alpinista George Mallory (1886-1924) se destrièt durant aquela expedicion en agantant lo Còl Nòrd a 7 020 m. Per lo premier còp, l'Everest eu meteis èra explorat per l'òme. Segon leis observacions realizadas, una ascension èra possibla[21]. En 1922, una segonda expedicion britanica, constituïda de 13 alpinistas e de 160 sherpas, permetèt a John Morris e a Colin G. Crawford d'arribar a 8 320 m sensa utilizar de botelhas d'oxigèn[22][23]. Pasmens, una avalanca tuèt sèt sherpas, çò qu'entraïnèt la fin de l'expedicion[24].
En 1924, una tresena expedicion menada per Edward F. Norton (1884-1954) adoptèt de mejans d'alpinisme modèrnes (oxigèn, liechs de camp, etc.). Norton agantèt l'altitud de 8 570 m en passant per lo corredor que pòrta desenant son nom[21]. Pasmens, l'expedicion foguèt subretot marcada per la disparicion de George Mallory e d'Andrew Irvine entre lo 8 e lo 9 de junh de 1924. Segon lo geològ Noel Odell (1890-1987), lei dos òmes arribèron a la cima mai moriguèron durant lo retorn. Pasmens, aquò es, a l'ora d'ara, pas confiermat[23].
Dins lo corrent deis ans 1930, lei Britanics organizèron d'autreis expedicions. La pus importanta es aquela dirigida en 1933 per Hugh Ruttledge (1884-1961) que veguèt la revirada dei dos pareus compausats de Lawrence Wager e Percy Wyn-Harris e de Eric Shipton e Frank Smyth[21]. Eveniment important per la seguida, l'expedicion de 1935 recrutèt per lo premier còp Tenzing Norgay (1914-1986). Aqueu sherpa venguèt lèu una figura deis expedicions en direccion d'Everest[21].
En 1950, la sarradura de Tibet après l'invasion chinesa de la region obliguèt leis alpinistas a se concentrar sus lo pendís nepalés de la montanha. Una premiera mission menada per Bill Tilman (1898-1977) realizèt la reconoissença dei trajèctes possibles. La premiera temptativa vertadiera aguèt luòc en 1951. Comandada per Eric Shipton, reüniguèt de personalitats importantas de l'alpinisme britanic e neozelandés coma Tom Bourdillon (1924-1956), Michael Ward (1925-2005) e Edmund Hillary (1919-2008). Passèron la cascada de glaç de Khumbu, obstacle major situat a 5 484 m, mai foguèron blocats per una gròssa crebassa[25]. Avans d'abandonar, identifiquèron un passatge possible per la fàcia sud[26].
En 1952, una expedicion soïssa seguiguèt aqueu camin e poguèt installar un camp a 8 380 m. Puei, Raymond Lambert (1914-1998) e Tenzing Norgay arribèron a 8 595 m. Pasmens, de problemas logistics e tecnics entraïnèron una revirada novèla. Un autre assai soís, en passant per Lhotse, s'acabèt per la mòrt d'un sherpa[27]. Dins aquò, leis informacions obtengudas e lei viures laissats dins lei camps ajudèron au succès de l'expedicion britanica de 1953. Dirigida per John Hunt (1910-1997), aquela temptativa poguèt egalament aprofichar d'aparelhs respiratòris pus eficaç concebuts per Tom Bourdillon. Ansin, un premier pareu d'alpinistas, constituït de Bourdillon e de Charles Evans, foguèt unicament arrestada a 8 751 m per un problema sus un aparelh respiratòri lo 26 de mai[28]. Aquò permetèt a Edmund Hillary e Tenzing Norgay, lo segond pareu d'alpinistas de l'expedicion, de realizar la premiera ascension de la montanha tres jorns pus tard.
Après aqueu succès, l'Everest venguèt lo luòc d'autrei temptativas de recòrd. Entre lei pus notables, se pòu nòtar la premiera ascension per una femna en 1975 (Junko Tabei[29]), la premiera ascension sensa utilizacion d'aparelhs respiratòris en 1978 (Peter Habeler e Reinhold Messner) ò la premiera ascension ivernenca per l'expedicion polonesa de Krzysztof Wielicki en 1980. En 2005, un elicoptèr Eurocopter AS350 aterriguèt a la cima.
-
-
-
-
-
-
-
-
Peter Habeler (nascut en 1942) -
Reinhold Messner (nascut en 1944) -
Krzysztof Wielicki (nascut en 1950)
Un centre toristic e un simbòl nacionau
A partir de la fin dau sègle XX, lei trajèctes d'ascensions « normaus » foguèron pauc a pauc amainatjats per facilitar l'ascension (escalas, còrdas fixas, resèrvas de viures ò d'oxigèn, etc.). L'Everest venguèt ansin un centre toristic e una fònt de revenguts per Nepal e per lei Sherpas. D'efiech, es necessari de crompar una autorizacion governamentala per assaiar de montar la montanha. Lei Sherpas dominan lo sector de l'organizacion de l'ascension ela meteissa gràcias a son experiéncia de l'alpinisme. Pasmens, se fau nòtar que totei lei sherpas son pas d'origina sherpa. Lei Rai, lei Tamangs e lei Gurungs son tanben famós per sei portaires e sei guidas de montanha[30].
Au començament dau sègle XXI, China decidèt egalament de desvolopar l'alpinisme toristic lòng de son pendís de l'Everest. Per aquò, construguèt una rota d'altitud fins a son camp de basa e una antena de telecomunicacion. Aquel ensemble foguèt completat per la construccion d'una ostalariá a una ora dau camp[31]. Aquelei trabalhs donèron mai d'importància ai debats sus la pollucion laissada per leis alpinistas dins lei glaciers imalaians, especialament aquelei de l'Everest, car son evacuacion es fòrça malaisada.
Ecologia e pollucion
Fauna e flòra
Lei pendas inferioras dau Mont Everest an una vegetacion de tipe aupenc caracterizada per de plantas bassas adaptadas ai temperaturas bassas e ais ivèrns lòngs. En delà de 5 000 m, la vegetacion disparéis franc de Rhododendron nivale. De liquèns e de camparòus observables son presents fins a 5 500-6 000 m[32]. D'organismes microscopics pòdon subreviure dins de zònas pus autas mai son mau coneguts.
La fauna es compausada d'aucèus e d'organismes pichons coma d'insèctes, d'aranhas e d'acaris. L'aranha Euophrys omnisuperstes es l'animau non microscopic qu'es estat observat a l'altitud pus auta (6 700 m[33]). Viu dins lei crebassas onte manja d'acaris e de cadabres gelats d'insèctes transportats per lei vents. Leis aucèus rescontrats sus l'Everest son d'espècias adaptadas a la vida dins lei regions montanhosas coma l'auca d'Índia (Anser indicus) e la gralha dau bèc jaune (Pyrrhocorax graculus). Coma leis autreis aucas, l'auca d'Índia es erbivòra. En revènge, la gralha dau bèc jaune a un regim alimentari pus diversificat[34].
En 1976, Nepal fondèt lo pargue nacionau de Sagarmatha per protegir 1 188 km² de la region de l'Everest. Aquela resèrva foguèt inscricha au Patrimòni Mondiau de l'Umanitat de l'UNESCO tre 1979. China l'imitèt en 1988 en creant la resèrva naturala de Qomolangma que cuerb una superficia de 34 000 km². Gràcias a son extension, aquela resèrva permet egalament de protegir de mamifèrs coma lo leopard dei nèus (Panthera uncia).
Pollucion
En causa dei dificultats per netetjar lei zònas d'altitud auta e deis efiechs de la temperatura glaciala que limita la degradacion dei matèrias organicas, certanei sectors de l'Everest son venguts de bordilhiers. Lo Còl Sud, onte leis expedicions abandonan equipaments e curum après son retorn de la cima, es probable l'endrech pus tocat per aqueu fenomèn. Dempuei leis ans 1990, de lèis son estadas adoptadas per lo govèrn nepalés per assaiar de limitar la pollucion (inventari obligatòri dau materiau, obligacion per cada alpinista de prendre 8 kg de curum durant la davalada[35], etc.). L'UNESCO sostèn certaneis iniciativas coma l'organizacion d'expedicions de netejatge.
Lei cadabres de l'Everest
Se l'ascension de l'Everest, desenant ben amainatjada per lei Sherpas, es pas la pus perilhosa deis « uech milas », lo nombre important d'alpinistas aguent assaiar d'arribar a la cima a engendrat fòrça accidents[36]. Òr, a mai de 6 000 m d'altitud, es pas totjorn possible d'evacuar lei victimas d'accidents mortaus. Entre 150 e 200 cadabres se tròban donc dins lei zònas d'altitud auta. Lei pus famós, coma Green Boots, sèrvon de marcas lòng dau camin[37].
Cultura
Cima pus auta de la planeta, lo Mont Everest es un simbòl culturau per mai d'un pòble. Per lei populacions localas, es un luòc sacrat onte vivon d'esperits e de demònis. Ansin, avans de començar una ascension, lei Sherpas realizan de ceremònias ritualas destinadas a amaisar aquelei creaturas, compres leis esperits deis alpinistas defuntats sus la montanha. Per illustrar aquela importància, un monastèri bodista foguèt fondada en 1902 au pè dau glacier de Rongbuk. Destruch durant la Revolucion Culturala en 1974, es l'objècte de trabalhs de restauracion dempuei 1983.
Dins lo rèsta dau mond, l'Everest es sovent utilizat coma superlatiu per exprimir l'importància d'una valentiá. Es egalament una fònt d'inspiracion per d'artistas. D'efiech, leis istòrias tragicas e lei proesas de sa conquista an inspirat fòrça obratges e òbras d'art (cançon, etc.). D'afaires ulteriors, coma lei tragèdias de 1996, an tanben engendrat plusors libres e films. Aquel interès per l'Everest es relativament ancian coma o mòstra lo film documentari Wings Over Everest, sortit en 1934, que ganhèt un Oscar gràcias a seis imatges de la cima filmats a partir d'un avion[38].
Annèxas
Liames intèrnes
- Alpinisme.
- Camp de basa de l'Everest.
- Glacier.
- Hillary (Edmund).
- Imalaia.
- Norgay (Tenzing).
- Pargue nacionau de Sagarmatha.
- Resèrva naturala de Qomolangma.
- Sèt Cimas.
- Sherpas.
- Uech mila.
- Zòna de la mòrt.
Bibliografia
- (en) Peter Gillman, Everest: The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour, Little, Brown and Company, 1993.
- (en) John Hunt, The Ascent of Everest, Hodder & Stoughton, 1953.
- (it) Roberto Mantovani e Kurt Diemberger, Everest, Rizzoli, 2007.
- (de) Reinhold Messner, Überlebt – Alle 14 Achttausender, BLV, 1987.
- (en) Tenzing Norgay e James Ramsey Ullman, Man of Everest, 1955.
- (fr) Henri Vernes, Les conquérants de l'Everest, Éditions Marabout Junior, Gérard & Co., 1953.
Nòtas e referéncias
- ↑ 1,0 et 1,1 (en) General Info, 8000ers.com
- ↑ Aquò s'escriu ཇོ་མོ་གླང་མ en tibetan e 珠穆朗玛峰 en mandarin estandard (chinés).
- ↑ Aquò s'escriu सगरमाथा en nepalés.
- ↑ (en) Lei quinze itineraris, Ascent Routes on Everest.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 et 5,3 (en) Peter Gillman, Everest - The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour, Little, Brown and Company, 1993, pp. 10-13.
- ↑ Per exemple, lo Kangchenjunga e lo Dhaulagiri, doas autrei montanhas de mai de 8 000 m, an un nom d'origina locala.
- ↑ (en) « India and China », The Times, 4 d'octòbre de 1856, col. B, p. 8.
- ↑ Es de còps escrich Qomolangma.
- ↑ (en) Walt Unsworth, Everest - The Mountaineering History, 3a edicion, Bâton Wicks, 2000, p. 584.
- ↑ (fr) Raymond Matabosch, « Deux séismes frappent le Xizang, Tibet, région frontalière avec le Qinghai, Chine », AmériQuébec, 24 de març de 2010.
- ↑ (en) John Ford Shroder Jr., Everest, Mount, mountain peak in the Himalayas of southern Asia, considered the highest mountain in the world, Publinet Switzerland.
- ↑ (en) Anatoli Boukreev e G. Weston DeWalt, The Climb : Tragic Ambitions on Everest, St. Martin's Press, 1997.
- ↑ En lei Gurungs, existís una minoritat indoïsta.
- ↑ (en) Craig Storti, The Hunt for Mount Everest, Quercus, 2021.
- ↑ Per exemple, lo K2, fòrça isolat, semblava pas conegut per lei populacions indigènas avans l'arribada dei premiereis explorators europèus.
- ↑ (en) Peter Gillman, Everest: The Best Writing and Pictures from Seventy Years of Human Endeavour, Little, Brown and Company, 1993, p. 208.
- ↑ Lei mesuras foguèron realizadas per James Nicolson a mai de 170 km de la cima.
- ↑ (en) « Letters to the Editor », The American Statistician, vol. 36, n° 1, febrier de 1982, pp. 64-67.
- ↑ Dins aquelei documents, lo Kangchenjunga es dich « pic IX » car aqueu nombre correspondiá a l'identificacion dei cimas d'Imalaia adoptada per lei Britanics a la fin deis ans 1840.
- ↑ (fr) Charlie Buffet, « À l'assaut des cimes », Le 1, n° 260, 14 d'aost de 2019.
- ↑ 21,0 21,1 21,2 et 21,3 (en) Walt Unsworth, Everest - The Mountaineering History, 3a ed., 2000, Bâton Wicks.
- ↑ (de) Tom Holzel e Audrey Salkeld, In der Todeszone. Das Geheimnis um George Mallory und die Erstbesteigung des Mount Everest, Goldmann Wilhelm GmbH, 1999.
- ↑ 23,0 et 23,1 (de) David Breashears e Audrey Salkeld, Mallorys Geheimnis. Was geschah am Mount Everest?, Steiger, 2000.
- ↑ (en) The Geographical Journal, n° 2, 1922.
- ↑ (fr) Michael Ward, Les Mystères de l'Everest, Les éditions du Mont-Blanc, 2013, pp. 233-236.
- ↑ (fr) Michael Ward, Les Mystères de l'Everest, Les éditions du Mont-Blanc, pp. 233-236.
- ↑ (en) Walt Unsworth, Everest: the mountaineering history, The Mountaineers Books, 2000, p. 293.
- ↑ (en) John Hunt, The Ascent of Everest, Hodder & Stoughton, 1953.
- ↑ (fr) Reinhold Messner (trad. Claire Boulard), Femmes au sommet, Arthaud, 2011.
- ↑ (en) Barbara A. West, Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania, Infobase Publishing, 2010, p. 728.
- ↑ (en) Michael Kodas, « The Height of Avarice », The New York Times, 26 de junh de 2007.
- ↑ (en) Lawrence W. Swan, « The Aeolian Biome », BioScience, vol. 42, 1992, n° 4, pp. 262–270.
- ↑ (en) F.R. Wanless, « Spiders of the family Salticidae from the upper slopes of Everest and Makalu », British Arachnological Society, n° 3, 1975, pp. 132-136.
- ↑ Dins certanei cas, lei gralhas pòdon manjar lei cadabres d'animaus, compres aquelei d'alpinistas.
- ↑ (fr) « Les alpinistes de l'Everest devront redescendre 8 kg de déchets », Le Monde, 7 de març de 2014, consultat lo 8 de genier de 2023, [1].
- ↑ De 1950 a 2012, 223 alpinistas moriguèron sus la montanha. Pasmens, amb 5 636 ascensions capitadas, lo rapòrt mòrts/ascensions capitadas es relativament feble (3,9 %). Per l'Annapurna, lo K2 e lo Nanga Parbat, aqueu rapòrt èra superior a 20 %.
- ↑ (en), « The deadly business of climbing Everest », The Age, 3 de junh de 2006.
- ↑ (en) James Douglas-Hamilton, Roof of the World. Man’s first flight over Everest, Mainstream publishing, 1983.