Parciaki

Parciaki

wieś
Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	przasnyski
Gmina	Jednorożec
Liczba ludności (2021)	614[2][3]
Strefa numeracyjna	29
Kod pocztowy	06-323[4]
Tablice rejestracyjne	WPZ
SIMC	0510770[5]
Położenie na mapie gminy Jednorożec Parciaki
Położenie na mapie Polski Parciaki
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Parciaki
Położenie na mapie powiatu przasnyskiego Parciaki
53°12′05″N 21°07′18″E/53,201389 21,121667[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Parciaki (kurp. Parćåky^[6]) – wieś w Polsce położona w województwie mazowieckim, w powiecie przasnyskim, w gminie Jednorożec^[5][7]. Wieś ma status sołectwa^[8]. Leży w Puszczy Zielonej.

W skład sołectwa Parciaki wchodzi także osada Parciaki-Stacja^[8].

Nazwa wsi pochodzi od ubrania z partu, grubego płótna konopnego albo lnianego. Nosili je mieszkańcy wsi. Możliwe, że nazwa wsi to określenie miejsca, w którym mieszkali Parciaki, ludzie o takim nazwisku. Przetrwało we wsi do dziś i licznie występuje^[9][10][11].

Do 1795 Parciaki były wsią puszczańską w starostwie przasnyskim, ziemi ciechanowskiej i województwie mazowieckim. Z III rozbiorem trafiły do Prus Nowowschodnich (departament płocki, powiat przasnyski). Odtąd stanowiły dobra rządowe. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego Parciaki były częścią departamentu płockiego i powiatu przasnyskiego. W Królestwie Polskim włączono je do województwa płockiego, obwodu przasnyskiego i powiatu przasnyskiego. W 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a powiaty na okręgi sądowe. Od 1867 Parciaki znalazły się w gminie Jednorożec, powiecie przasnyskim i guberni płockiej. Od 1919 wieś należała do powiatu przasnyskiego w województwie warszawskim. W 1933 w obrębie gmin wprowadzono podział na gromady. Parciaki ze stacją kolejową i tartakiem tworzyły gromadę Parciaki. Z dniem 1 listopada 1939 do III Rzeszy wcielono północną część województwa warszawskiego, w tym powiat przasnyski i wieś Parciaki jako część Rejencji Ciechanowskiej w prowincji Prusy Wschodnie. Gdy w 1944 przywrócono przedwojenną administrację, Parciaki należały do powiatu przasnyskiego i województwa warszawskiego. W 1954 zlikwidowano gminy i zastąpiono je gromadami. Wieś należała i była siedzibą gromady Parciaki. W 1973 przywrócono istnienie gminy Jednorożec, do której ponownie należały Parciaki. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ostrołęckiego. Od 1999 Parciaki znajdują się w gminie Jednorożec w powiecie przasnyskim i województwie mazowieckim^[12].

W użyciu są nazwy miejscowe określające części wsi, np. Gontarka (Gątarka), Kocenki, Nisztalki, Zapola, Szkopnik^[6][11][13].

Parciaki powstały zapewne w II połowie XVII wieku^[13]. W zachowanych od 1695 aktach metrykalnych parafii Chorzele notujemy chrzty, małżeństwa i zgony z Parciak^[14]. Wieś należała do starostwa przasnyskiego. 14 grudnia 1762 Angela Humięcka scedowała na Kazimierza Krasińskiego i jego żonę Eustachię z Potockich starostwo przasnyskie, wójtostwo przasnyskie i dzierżawę w Dobrzankowie. Starostwo obejmowało m.in. wieś Parciaki. Wcześniej, przed zmarłym mężem Humięckiej, Stanisławem Antonim Krasińskim, starostwo od 1663 należało do Jana Błażeja Krasińskiego^[15].

Lustracja dóbr królewskich z 1764 podaje, że choć liczba rodzin w Jednorożcu, Olszewce i Parciakach powiększała się, to gromada wiejska (trzy wsie) nadal oddawała staroście bartnemu 40 rączek miodu tak jak dawniej sam Jednorożec. W lustracji podkreślono, że w borach puszczy przasnyskiej znaczna znajduje się borów dezolacyja, iż ci poddani wiele z boru pola wyrobili. Zapisano również: Z Parciaków poddani podszywają się pod prawo bartnickie. To oznacza, że mieszkańcy Parciak bezprawnie korzystali z prawa bartnego przysługującego Jednorożcowi i karczowali bory pod zasiedlenie^[13]. Wieś zasiedlili zapewne chłopi uciekający przed pańszczyzną, może zubożali szlachcice. Niektórzy zajęli się bartnictwem i wraz ze społecznością Jednorożca i Olszewki płacili daninę miodową. Jednocześnie zajmowali się rolnictwem^[13].

Bartnikom król nadawał przywileje, których kopie otrzymywali. W 1766 potwierdzenie przywilejów dla Jednorożca, Parciak i Olszewki oblatowano w aktach ziemskich przasnyskich. Delegatami, którzy zanieści przywileje do oblatowania, byli bartnicy Jan Prusik z Olszewki, Adam Berk z Parciak i Maciej Bakuła z Jednorożca. Oblatowano przywilej starosty przasnyskiego Zygmunta Niszczyckiego z 1616 oraz przywileje królewskie, które nadali Michał Korybut Wiśniowiecki w 1671, August II Sas w 1700, August III w 1748 i Stanisław August Poniatowski w 1766^[15].

W zachowanej księdze bartnej zachodniej Kurpiowszczyzny (1710–1760)^[16][17] podane są nazwiska wójtów Parciak. Byli to (w nawiasie okres, w którym urzędowała osoba): Józef Berk (1728) i Mikołaj Berk (1733–1757). Powtarzalność nazwisk sugeruje, że funkcję przekazywano w obrębie rodzin^[13].

Na przełomie 1769 i 1770 w rejonie wsi Olszewka, Rachujka, Zaręby, Brodowe Łąki i Parciaki koncentrowała się partia Józefa Sawy-Calińskiego^[18].

W lustracji z 1789 zapisano, że w Parciakach żyło 22 gospodarzy na półwłóczkach, ćwierciach i półćwierciach (...) gruntu piaszczystego i błotnistego. We wsi mieszkali 3 ludzie luźni. Mieszkańcy Parciak odrabiali pańszczyznę w wyznaczonych folwarkach w starostwie przasnyskim (75 dni pieszych w czasie żniw i 15 podwód rocznice). Płacili czynsz (63 złote polskie i 10 groszy) i zagonowe (145 złotych polskich i 0,5 grosza). Pańszczyzna i czynsz miały łącznie wartość 127 złotych polskich i 5 groszy. Ze wsi Olszewka, Parciaki, Żelazna, Poścień, Pruskołęka i Rachujka płacono łącznie arendę karczemną. Łącznie dochody starostwa przasnyskiego ze wsi Parciaki wynosiły 335 złotych polskich, 26 groszy i 4 denary. W lustracji zapisano też, że gospodarze z Parciak użytkowali łąkę Dziadek w Olszewce. Zyski z niej osiągnięte przeznaczano dla starostwa. Poza tym mieszkańcy Rzodkiewnicy sąsiadującej z Parciakami, a należącej do Zielińskich, narzekali, że Parciaki im chcą przywłaszczać i zabierać łąki^[15].

23 września 1778 biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski wydał w Pułtusku akt erygowania parafii Baranowo. Włączył do niej m.in. wieś Parciaki, wydzielając ją z parafii Chorzele^[19]. W 1802 sołtysem wsi był Antoni Prusik^[13]. W 1815 we wsi istniały 33 domy, które zamieszkiwało 213 osób (106 mężczyzn i 107 kobiet)^[20]. W 1816 w pobliżu wsi otwarto kopalnię bursztynu^[21]. Z 1817 pochodzi notatka, że w szkole parafialnej w Olszewce, która mieściła się w domu prywatnym, uczyły się dzieci m.in. z Parciak, mimo że nie była to wieś należąca do parafii chorzelskiej jak Olszewka^[22]. W 1848 Parciaki były najludniejszą wsią w parafii Baranowo. Liczyły 275 mieszkańców (134 mężczyzn i 141 kobiet) w 38 domach^[19].

Po 1864 przeprowadzono uwłaszczenie^[13]. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wydanym w 1886 czytamy, że wieś liczyła 43 domy, 315 mieszkańców, 960 mórg gruntu użytecznego i 520 mórg nieużytków^[23]. W okolicy handlowali Żydzi. Z 1880 mamy relację o handlarzu drzewem Moszku Kupfernmüntzu^[24].

W 1905 do wsi sprowadzono drewniany kościół z Czarni. W Parciakach składano go do 1912. W 1907 Parciaki stały się filią parafii Baranowo, a do 1912 samodzielną parafią^[25].

 Osobny artykuł: Parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Parciakach.

Według mapy z 1914 we wsi były 44 domy. W czasie I wojny światowej w pobliżu Parciak stał front wschodni. W 1915 stacjonowały tu wojska niemieckie. W lesie koło wsi powstał pomnik Paula von Hindenburga^[13]. We wsi po przejściu frontu założono 2 cmentarze^[26]. Jeden z nich przetrwał w granicach cmentarza parafialnego^[27].

 Osobny artykuł: Cmentarz wojenny w Parciakach.

W 1915 Niemcy zbudowali kolejkę wąskotorową, a następnie normalnotorową na trasie Ostrołęka–Chorzele. Jedną ze stacji wyznaczono w Parciakach^[28][29]. Doprowadziło to do powstania nowej osady^[13].

 Osobny artykuł: Parciaki-Stacja.

W marcu 1916 w Parciakach otwarto przytułek dla 30 dzieci. Powstała też ochronka z utrzymaniem. W maju 1916 do ochronki przychodziło 80 dzieci^[30].

Według spisu powszechnego z 1921 we wsi istniało 76 domów, w których mieszkało 416 osób (194 mężczyzn i 222 kobiety)^[31]. Szkoła była jednoklasowa. W roku szkolnym 1925/1926 w jednej wynajętej sali o powierzchni 20 m² uczyło się 43 dzieci. W roku szkolnym 1930/1931 jedną własną salą lekcyjną o powierzchni 62 m², w której uczyło się 60 dzieci. Pracował tu jeden nauczyciel, w roku szkolnym 1938/1939 nauczyciel i nauczycielka^[32].

Istniały dwa sklepy prowadzone przez Polaków^[33][34] i dwa prowadzone przez Żydów^[35]. Na początku lat 30. XX wieku liczba domów wynosiła 52^[36]. W 1933 we wsi powstawiono wiatrak koźlak przeniesiony z Krasnosielca^[37]. W 1937 we wsi było 80 gospodarstw. Ziemia orna rozciągała się na powierzchni 250 ha, łąki, bagna i zarośla obejmowały 600 ha, a obszar lotnych piasków 400 ha. Do II wojny światowej nie dokończono komasacji gruntów^[13][38]. Działało kółko rolnicze^[39]. W 1936 planowano włączenie rolników z Parciak do spółdzielni mleczarskiej „Zrozumienie” w Zawadach^[40]. W 1929 we wsi powstała jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej^[41].

W latach 30. XX wieku ks. Władysław Skierkowski prowadził we wsi badania etnograficzne na temat kultury Kurpiów Zielonych^[42]. Mieszkańcy innych wiosek nazywali Kurpiów z Parciak pyciami^[13].

Na dzień 1 września 1939 we wsi mieszkały 662 osoby. W dniu 1 stycznia 1945 liczebność mieszkańców określono na 735 osób^[12].

W czasie II wojny światowej w Parciakach aktywny był ruch oporu. W 1943 w ramach Ośrodka II „Liwiec” w Jednorożcu z siedzibą w Małowidzu powstał Pluton V Parciaki. Dowódcą jednostki Armii Krajowej z Parciak był Stanisław Berg^[43].

W 1947 we wsi istniała szkoła pierwszego stopnia^[12]. Zorganizowano ją w organistówce i prywatnych domach. Nową murowaną szkołę oddano do użytku w 1971^[33]. W roku szkolnym 1973/1974 ośmioklasowa szkoła w Parciakach kształciła 262 osoby^[12].

W 1947 wieś zajmowała powierzchnię 538,99 ha i liczyła 732 osób^[12]. W 1954 w Cechu Rzemiosł Różnych w Przasnyszu zarejestrowany był kowal Józef Prusik z Parciak^[44]. W latach 1965–1990 we wsi działał Klub Prasy i Książki „Ruch”, a od 1966 kółko rolnicze. Od 1968 funkcjonowało koło gospodyń wiejskich, które prowadziło kursy gotowania i szycia. Przy KGW działał zespół kurpiowski^[33]. W 1973 sołtysem był Henryk Berk, w latach 1977–1981 Czesław Mierzejewski, w latach 1984–1987 Henryk Fąk, a w latach 1987–1900 ponownie Henryk Berk^[12].

W 2002 w Parciakach było 269 gospodarstw domowych^[45]. Na dzień 25 listopada 2011 we wsi notowano 568 osób: 278 kobiet i 290 mężczyzn^[12]. Na dzień 31 grudnia 2014 wieś zamieszkiwało 125 osób w wieku przedprodukcyjnym, 338 w wieku produkcyjnym i 108 w wieku poprodukcyjnym, łącznie 571 osób^[46].

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej św. Stanisława, należącej do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Chorzele^[25].

Od 2014 istnieje Publiczna Szkoła Podstawowa Żelazna Rządowa–Parciaki z siedzibą w Parciakach powstała z połączenia dwóch placówek w sąsiednich wsiach. W budynku w Parciakach uczą się dzieci i młodzież z klas IV–VIII. Tu też jest sekretariat szkoły^[47][48]. W szkole funkcjonuje filia Gminnej Biblioteki Publicznej w Jednorożcu. W Parciakach działa Stowarzyszenie „Sąsiedzi”^[11]. We wsi istnieje agencja pocztowa, kilka sklepów i stacja autogazu^[33].

W 2019 Stowarzyszenie „Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej” przygotowało i zainstalowało w Parciakach wystawę plenerową Parafia Parciaki w fotografii^[49].

Zachowały się drewniane domy budowane zgodnie z wzorcami Kurpiów Zielonych. Niektóre pochodzą z okresu międzywojennego^[11]. W granicach administracyjnych Parciak znajduje się kilkadziesiąt przykładów małej architektury sakralnej: krzyży przydrożnych, kapliczek i figur^[50][51].

Parciaki są wsią kurpiowską^{[11][52][53][54]}.

• Parciaki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 863 .