Tachi

Tachi (jap. 太刀 długi miecz)^[1] – długa japońska broń sieczna, pierwszy typowy miecz japoński (nihon-tō). Noszony na rapciach ostrzem w dół (w odróżnieniu od katany, zatykanej za pas ostrzem w górę).

Pierwsze miecze określane nazwą tachi to podtyp broni z rodziny chokutō (miecz prosty), z okresu Kofun, o prostej, jednosiecznej długiej głowni (dłuższej niż 60 cm); nazwa tych długich mieczy zapisywana jest także jako 大刀^[2]. Prosta głownia odróżnia je od późniejszych mieczy japońskich mających cechy szabli (w tym późniejszych tachi)^[3]. Tachi te klasyfikuje się głównie ze względu na typ głowicy^[2][4]. W późnym okresie Kofun i w okresie Nara upowszechniają się miecze o pięciokątnym przekroju głowni, której tylna część była prostokątna, kończyła się równoległą do linii ostrza granią. Dopiero od niej zaczynało się szlifowane w obustronny klin ostrze, w odróżnieniu od wcześniejszych głowni o przekroju trójkątnym, których ostrze schodziło jednostajnym klinem od tylca do krawędzi tnącej. Z okresu Nara są też znane pierwsze miecze japońskiej produkcji o wyraźnej linii hartowania (hamon), co wskazuje, że ówcześni miecznicy opanowali technologię różnorodnego nawęglania i hartowania różnych części głowni. Te proste miecze współistniały z tymi pierwszymi, o głowni wygiętej, we wczesnym okresie Heian, co spowodowało płynne przejście do typowych nihon-tō. Prawdopodobnie broń o zakrzywionej głowni o wielokątnym przekroju pojawiła się w drugiej połowie X w.^[5] Przykładem broni przejściowego typu jest Kogarasu-maru, pochodzący najprawdopodobniej z wczesnego okresu Heian^[6].

W środkowym okresie Heian pojawia się broń mająca cechy typowe dla wszystkich późniejszych mieczy japońskich: jednosieczna, zakrzywiona, o pięcio- lub sześciokątnym przekroju głowni, zwanym shinogi-zukuri, w którym ostrze jest dwustronne, stosunkowo szerokie, schodzące pod bardzo ostrym kątem ku grani położonej blisko tylca; linia hartowania była stosunkowo szeroka i dochodziła do samego sztychu^[7]. Najstarszy, datowany typowy tachi pochodzi z 1159 roku^[8]. Głownie tachi z okresów Heian i Kamakura mają na ogół od 75 do 80 cm długości i są lekko wygięte (głębokość wygięcia, mierzona między tylcem a linią łączącą sztych z początkiem rękojeści wynosi 2,5 do 3 cm)^[9]. Podobną długość mają tachi z okresu Muromachi, aczkolwiek w międzyczasie panowała krótkotrwała moda na „wielkie miecze” (zwane ō-dachi lub no-dachi), o głowniach długości rzędu 90–130 cm. Było to w czasie konfliktu między dworem północnym i południowym (okres Nanboku-chō, 1336–1392). Służyły one do walki pieszo^[10][11].

W okresie Muromachi i we wczesnym okresie Sengoku upowszechnił się nowy styl noszenia broni: zatkniętej w pas obi i ostrzem do góry^[10]. Krótszy miecz (ok. 60–70 cm głowni) zwany uchigatana, który pojawił się ok. XII w. początkowo jako prostsza broń uboższych żołnierzy, zaczął wówczas wypierać tachi jako podstawowa długa broń boczna^[12]. Broń zatkniętą w pas można było wyciągnąć jednym ruchem, przechodząc do cięcia lub zastawy; użycie tradycyjnie zawieszonego tachi było wolniejsze, bo dobycie i użycie wymagało dwóch osobnych ruchów^[13].

W połowie XVI w., wraz z rozpowszechnieniem się zwyczaju noszenia pary mieczy (zob. daishō), wykształcił się typowy podział na:

• tachi – długi miecz noszony na rapciach, ostrzem w dół;
• katanę (uchigatanę) – długi miecz noszony zatknięty w pas, ostrzem w górę;
• wakizashi – krótki miecz, noszony jak katana, w parze z tą ostatnią^[14].

Upowszechnienie się krótszych mieczy spowodowało, że wiele dłuższych tachi było skracanych, zwłaszcza od XVI w. (najstarszy datowany taki miecz pochodzi z 1541 r.)^[15]. We wczesnym okresie Muromachi wiele głowni było identycznych, różniły się tylko umiejscowieniem sygnatury^[13]. Umieszcza się ją na trzpieniu rękojeści po stronie zewnętrznej od ciała, czyli po lewej stronie w przypadku katany, a prawej – tachi^[16][12]. Także współcześnie jest to podstawowe rozróżnienie głowni długiej katany i tachi. Poza tym bronie te różnią się głównie sposobem oprawy i przystosowania jej do noszenia ostrzem w dół lub w górę^[16].

Podobnie jak inne bronie z grupy nihon-tō, oprawy tachi traktowane są jako osobna całość, co pozwala na używanie wymienne. Oprawa (koshirae) składa się z rękojeści (tsuka) z płytkowym jelcem zwanym tsuba oraz dopasowanymi do siebie stylistycznie elementami takimi jak osłona końca rękojeści, opaska wokół tsuby, okucia zabezpieczające pochwę (górę, czyli szyjkę, jap. koiguchi i dół, czyli trzewik, kojiri). W przypadku tachi pochwa ma ryfki (ashi-kanamono), do których przypina się rapcie (obi-tori), na których miecz wisi u pasa^[17]. Ceremonialne oprawy bywały nierzadko bardzo bogato zdobione, z użyciem szlachetnych metali i kamieni. Oprawy użytkowe, wojskowe, były z reguły dużo prostsze i solidniejsze, z metalowymi elementami wykonanymi z żelaza; szczególnie popularne były oprawy wykańczane czarną laką; do wzmocnienia pochwy oplatano sznurem, drutem lub obciągano skórą^[18].

• 
  Głownia miecza z XIII w. Widoczna linia hartowania (hamon) i sygnatura miecznika na trzpieniu rękojeści
• 
  Głownia tachi z XIII w. Poniżej oprawa w stylu katany, XIX w.
• 
  Tachi w ozdobnej oprawie
• 
  Rękojeść i tsuba, na drugim planie splecione sznury obi-tori
• 
  Yoshinobu Satake (1570–1633), daimyō z okresu Sengoku z długim tachi u pasa
• 
  Toyokuni Yamana (1548–1626), samuraj i dowódca z okresu Sengoku trzymający tachi; widoczne ozdobne rapcie

• Nihon-tō
• tsurugi

• Kōkan Nagayama, The connoisseur’s book of Japanese swords, wyd. 1, Tokyo: Kodansha International, 1997, ISBN 978-4-7700-2071-0, OCLC 38998008 .
• Morihiro Ogawa, Art of the samurai: Japanese arms and armor, 1156-1868, New York: Metropolitan Museum of Art, 2009, ISBN 978-1-58839-345-6 .
• Yoshindo Yoshihara, The Art of the Japanese Sword: the Craft of Swordmaking and Its Appreciation, Kanagawa: Tuttle Publishing, 2012, ISBN 978-1-4629-0996-4, OCLC 815978494 .