Twierdza Kłodzko
 nr rej. A/4346/691 z 10.05.1960
| |
 Twierdza od zachodu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Rozpoczęcie budowy |
1557 |
| Ważniejsze przebudowy |
1770 |
Położenie na mapie Kłodzka  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu kłodzkiego  | |
 50°26′29″N 16°39′11″E/50,441389 16,653056
| |
| Strona internetowa | |
Twierdza Kłodzko (niem. Festung Glatz) – zachowana twierdza w Kłodzku będąca systemem obronnym z okresu XVII i XVIII wieku.
Wygląd twierdzy
Powierzchnia twierdzy wynosi ponad 30 hektarów. W skład kompleksu twierdzy kłodzkiej wchodzą:
- twierdza główna
- fort posiłkowy Owcza Góra
- obwarowania miejskie (fragmentaryczne)
- umocnienia polowe
Historia
Pierwsza wzmianka o istnieniu grodu obronnego na Górze Fortecznej (Zamkowej) w Kłodzku pochodzi z relacji Kosmasa, czeskiego kronikarza. Należy sądzić, że był to zespół drewnianych budynków otoczonych palisadą – w takiej formie zdobył go i spalił czeski książę Sobiesław w roku 1114. Sobiesław odbudował gród w 1129 roku i osadził w nim kasztelana – Gronzatę[1].
Na przełomie XIII i XIV wieku roku gród został przebudowany, prawdopodobnie przez księcia Henryka IV Probusa, na warowny zamek. Był on siedzibą kolejnych przedstawicieli śląskiej linii Piastów, którzy władali ziemią kłodzką, Henryka VI Dobrego (1327–1335) i Bolka II ziębickiego (1337–1341)[2]. Za czasów Jerzego z Podiebradów zamek stał się komfortową rezydencją, stanowiącą okazałą siedzibę władcy hrabstwa kłodzkiego. W jej skład obok pomieszczeń mieszkalnych wchodziła kaplica oraz kościół św. Wacława i św. Marcina. Wodę czerpano z pięciu studzien, najstarsza studnia pochodziła z 1393 roku i zwana była Tumską, a najgłębsza – Piekarska, znajdowała się w 60-metrowym szybie[3].
W latach 1557–1560 architekt Ernest Lorenz Kirschke rozbudował twierdzę o zamek średni i niższy. One to, wraz z zamkiem wyższym i fortyfikacjami miasta, stanowiły zespolony w jedno system obronny.
W 1622 roku po bitwie na Białej Górze wojska cesarskie opanowały miasto. Ich działania spowodowały wiele szkód, między innymi konieczność rozbiórki kolegiaty, grożącej zawaleniem oraz budynków warowni. Po opanowaniu miasta dalsze prace nad rozbudową umocnień prowadził w latach 1690–1702 Jacopo Carove. Średniowieczne mury zastąpiono kurtynami i bastionami. Na zlecenie Habsburgów wzniesiono wtedy trzy bastiony: Jabłonki, Ludmiły i Wacława. Były one podstawą umocnień twierdzy, tworzyły tzw. dzieło koronowe, osłaniające Górę Forteczną od północy i wschodu. Natomiast od południa i zachodu wybudowano bastiony Alarmowy i Dzwonnik oraz półbastion Orzeł. Kompleks tych umocnień otaczał położony na szczycie zamek, był on częściowo dostosowany do systemu umocnień. Bastiony zostały osłonięte rawelinami – Polnym i Jabłonką oraz fosą. Tym samym odbudowano i zmodernizowano zamek nadając mu bardziej współczesny kształt[1].
W 1742 roku twierdza poddana została Prusakom, którzy zajęli tereny hrabstwa kłodzkiego w konsekwencji pierwszej wojny śląskiej.
Plany Fryderyka II obejmowały umocnienie nowo zdobytych terenów poprzez budowę twierdz i warowni. W ten sposób powstała cała linia umocnień: Szczecin, Głogów, Wrocław, Świdnica, Srebrna Góra, Kłodzko, Nysa. Tak więc za panowania Fryderyka II rozbudowano i ufortyfikowano ją znacząco, na pierwszy plan wysuwając jej obronny charakter. W roku 1743 fortyfikator, znawca francuskiej szkoły fortyfikacyjnej, generał Gerhard Cornelius de Wallrave, sporządził nowe projekty dla miasta Kłodzka. Na początku pracami kierował Walrave, który jednak popadł w niełaskę i zastąpiony został przez pułkownika inżyniera Friedricha Christiana von Wredego. W tym okresie powstał też jako fort pomocniczy fort na Owczej Górze. Przebudowa nasiliła się jeszcze po okresie wojen śląskich (1770 rok) – rozebrano wówczas resztki zamku mieszkalnego, kaplicy i kościoła, w którego miejscu pod kierunkiem pułkownika Ludwiga Wilhelma von Reglera (ówczesnego komendanta twierdzy) zbudowano ogromny donżon[1].
Twierdza Kłodzka odegrała ważną rolę w czasie obrony Śląska w pruskiej kampanii Napoleona (1806–1807). Głównodowodzącym wojsk francuskich oraz regimentów Związku Reńskiego (złożonych z oddziałów bawarskich i wirtemberskich) w walce o Śląsk był Hieronim Bonaparte. Po kapitulacji Nysy w rękach pruskich pozostawała jeszcze ziemia kłodzka z dwiema twierdzami w Kłodzku i Srebrnej Górze. Dowodzący siłami pruskimi generalny gubernator Śląska hr. Friedrich Wilhelm von Götzen mł. miał do dyspozycji ok. 10 000 ludzi. Załoga Kłodzka liczyła ok. 4070 żołnierzy. Kłodzko stało się główną bazą wypadową ruchomych kolumn Götzena. Twierdza była rozbudowywana i unowocześniana przez niemal cały czas pozostawania w rękach pruskich. Fortyfikacje były poprawiane nieomal do ostatniej chwili. Np. już po rozpoczęciu wojny w 1806 roku rozpoczęto prace nad rozbudową chodników minerskich. Prace te trwały jeszcze w 1807 roku przed pojawieniem się wojsk IX Korpusu. Na południowym i południowo-wschodnim przedpolu twierdzy zbudowano obóz warowny. Od strony Nysy Kłodzkiej warownię osłaniały fortyfikacje Owczej Góry. Po opanowaniu przez gen. Charles’a Lefebvre’a-Desnouttes’a 18 marca Złotego Stoku, Götzen zorganizował wypad w celu odbicia miasta. Następnego dnia pod Jaszkową Dolną drogę zagrodziły mu oddziały bawarskie. Walka zakończyła się zwycięstwem Bawarów. W dniu 13 kwietnia oddziały pokonały oddział pruski w potyczce pod Kłodzkiem. Kilka dni później, 17 kwietnia Götzen zorganizował duży wypad (2800 piechoty, 300 jazdy i 18 dział), jednak nie udało się rozbić wojsk gen. Lefebvre’a-Desnouttes’a, ale też oddziały pruskie nie zostały rozbite i w porządku wycofały się do twierdzy. Nastąpiło wzmocnienie garnizonu twierdzy. W dniu 14 czerwca ze Srebrnej Góry przybyło w sumie 416 żołnierzy piechoty i 165 jazdy oraz 4 armaty i 1 haubica. Po zdobyciu Nysy i podpisaniu kapitulacji twierdzy w Koźlu, Hieronim postanowił zintensyfikować działania, mające na celu zdobycie Kłodzka. Rozgorzały walki o Jaszkową Górną. W ich wyniku siły sprzymierzonych podeszły pod sam obóz warowny twierdzy. W dniu 23 czerwca zajęto Jaszkową Dolną. W nocy 23/24 czerwca podjęto szturm, w wyniku którego hr. Götzen zdecydował się poddać twierdzę. Straty nacierających wyniosły ok. 1000 rannych i zabitych. W walkach wzięły udział dwa szwadrony ułanów polskich Legii Polsko-Włoskiej. Następnego dnia podpisano akt kapitulacji. Twierdzy faktycznie nie wydano z uwagi na pokój w Tylży zawarty 9 lipca 1807 roku[4].
Jedna z legend miejskich mówi, że gdy Napoleon przejeżdżał na koniu przez Kłodzko, spadła mu z głowy czapka, a w miejscu, gdzie upadła, Prusacy ufundowali obelisk kamienny z wyraźnie wytłoczoną czapką. Stoi on do dzisiaj i miał być uważany przez Prusaków za znak, który przepowiadał upadek cesarza. W rzeczywistości Napoleon nie maszerował przez Kłodzko (prowadził wtedy kampanię na Pomorzu i w Prusach Wschodnich), a w czasie kapitulacji twierdzy dowodził w bitwie pod Frydlandem. Kamień jest pomnikiem upamiętniającym niemieckie zdobycze terytorialne w Afryce, przy czym kapelusz jest tropikalnym nakryciem głowy niemieckich wojsk kolonialnych. Pomnik odsłonięto 19 września 1937 roku z inicjatywy miejscowej sekcji Niemieckiego Związku Kolonialnego. Zatarty dziś napis na kamieniu głosił: Gedenkt unserer Kolonien pol. Pamiętajcie o naszych koloniach[5].
W roku 1867 rząd pruski zdecydował o rozbrojeniu twierdzy jako przestarzałej (podobna sytuacja miała miejsce w twierdzy srebrnogórskiej).
Więzienie
Po przebudowie obiektu przez króla Fryderyka Wielkiego, do 1945 roku mocno ufortyfikowana twierdza odgrywała rolę militarną oraz ciężkiego więzienia. Jednym z pierwszych więźniów był pruski oficer i awanturnik Friedrich von der Trenck (1727–1794) za romans z królewską siostrą, księżną Amalią. Jemu, jako jednemu z nielicznych powiodła się ucieczka z twierdzy. Innym był generał austriacki, hr. Wilhelm Reinhard von Neipperg (1684–1774), skazany na twierdzę za zawarcie bez upoważnienia niekorzystnego traktatu belgradzkiego w 1739 roku; ułaskawiony po śmierci cesarza Karola VI[potrzebny przypis].
W roku 1864 w twierdzy osadzeni byli powstańcy z powstania styczniowego z Wielkopolski. Za udział w powstaniu styczniowym na mocy wyroku sądu pruskiego w 1864 roku osadzeni zostali: Wacław Koszutski – adiutant gen. Taczanowskiego, Walerian Hulewicz – uczestnik walk w okresie Wiosny Ludów, mianowany w 1863 roku przez Rząd Narodowy podczas powstania styczniowego komisarzem w powiecie wrzesińskim, Stanisław Sczaniecki – działacz towarzystw rolniczych, współredaktor pisma „Ziemianin”, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, Włodzimierz Wolniewicz – publicysta i działacz gospodarczy (skazany na karę śmierci i objęty później amnestią), ziemianin Erazm Wolniewicz i Jan Rymarkiewicz[potrzebny przypis].
W 1870 roku osadzono tu jeńców francuskich wziętych do niewoli w wojnie francusko-pruskiej. W 1873 roku w murach twierdzy został uwięziony przez władze pruskie ks. Augustyn Szamarzewski (1832–1891) wielkopolski działacz społeczno-gospodarczy oraz Wojciech Kętrzyński czy Karl Liebknecht[potrzebny przypis].
W 1911 roku więziono w Kłodzku francuskiego kapitana wywiadu Charles’a Luxa, którego za działalność szpiegowską skazano na 6-letni pobyt w twierdzy. Wsławił się brawurową ucieczką. W 1932 roku wydał książkę, w której opisał pobyt w twierdzy i ucieczkę ośmieszając niemieckich wartowników[6][7].
W czasie II wojny światowej, w latach 1940–1943 twierdza była filią obozu KZ Groß-Rosen, umieszczano w niej jeńców wojennych, dezerterów z armii niemieckiej oraz podejrzanych o działania na szkodę III Rzeszy. Znajdowało się tu ciężkie więzienie dla więźniów politycznych (więziony i stracony był tu m.in. Władysław Planetorz, działacz Związku Harcerstwa Polskiego w Niemczech), miejsce kaźni i obóz pracy. Więziono tu Rosjan, Francuzów, Włochów, Belgów, Czechów, Finów i Anglików. Więźniem twierdzy był m.in. Mirosław Podsiadło, późniejszy prezes Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę[potrzebny przypis].
W 1944 roku na terenie twierdzy uruchomiono ewakuowane z Łodzi z powodu przesuwania się frontu zakłady AEG, gdzie produkowano części do pocisków V-1 oraz aparaturę elektryczną do łodzi podwodnych (U-Bootów) i lotnictwa. W lutym 1945 roku, w obliczu zbliżającego się frontu, Niemcy rozpoczęli ewakuację fabryki do Turyngii[potrzebny przypis].
Współczesność
W 1960 roku twierdza została oficjalnie uznana za zabytek i udostępniona turystom.
W 1970 roku na twierdzy nakręcono część zdjęć do ostatniego odcinka serialu Czterej pancerni i pies – odcinek Dom[8][1].
Obecnie dostępna dla turystów wraz z odcinkiem trasy podziemnej wynoszącej około 1 km. Od 2006 roku firma produkująca piwo Piast sponsorowała renowację twierdzy. Część twierdzy zwana Lunetą Żuraw, jest regularnie odnawiana społecznie przez Akademię Przygody. Również od tego roku, na Twierdzy Kłodzkiej działa grupa rekonstrukcyjna. Grupa odtwarza żołnierzy 47 regimentu piechoty pruskiej z 1806 roku. Pod koniec sierpnia 2006 roku po raz pierwszy odbyły się Dni Twierdzy Kłodzkiej, których stałym punktem jest rekonstrukcja bitwy z okresu wojen napoleońskich. Stopniowo impreza jest rozbudowywana o kolejne atrakcje: Jarmark Forteczny, Noc w Muzeum, Kino pod Gwiazdami czy cieszący się coraz większą popularnością koncert rockowy RockBastion[potrzebny przypis].
W lipcu 2018 utworzono ścieżkę historyczną na trasie od wejścia od ul. Czeskiej w południowej części twierdzy i dalej w kierunku wschodnim przez teren przeznaczonego do rekonstrukcji „Ogrodu Komendanta”, punkt widokowy, „Baterię Skazamatowaną” do „Bramy Wróbla”, stanowiącej wejście na teren twierdzy. Przewidywany jest także remont murów, skarp i sklepień na całej długości planowanej ścieżki[9].
W 2022 odkryto sieć nieznanych dotąd XVIII-wiecznych chodników kontrminerskich pod twierdzą[10].
Przypisy
- ↑ a b c d Kalendarium Twierdzy. Twierdza Kłodzko. [dostęp 2020-06-18]. (pol.).
- ↑ Alicja Galas, Artur Galas: Dzieje Śląska w datach. Wyd. 2 popr. i uzup. Wrocław: Cadus, 2001, s. 305. ISBN 978-83-917616-2-5. OCLC 749802725.
- ↑ Twierdza Kłodzka i Labirynty. Polski Serwis Turystyczny [online], poland24h.pl [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
- ↑ Jarosław Dudziński: Dezercja w armii pruskiej na Śląsku w czasie wojny 1806–1807. napoleon.org.pl. [dostęp 2020-06-18]. (pol.).
- ↑ Kłodzkie szlaki. Zapomniany szlak. Urząd Miasta w Kłodzku. [dostęp 2021-10-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-10-31)]. (pol.).
- ↑ Więźniowie twierdzy. Twierdza Kłodzko. [dostęp 2020-06-18]. (pol.).
- ↑ Erwan Le Gall: L’évasion du capitaine Lux (1910–1912). En envor. [dostęp 2018-12-16]. (fr.).
- ↑ Czterej pancerni i pies (1966) – gdzie kręcono, sceny po napisach, ciekawostki [online], Filmweb [dostęp 2022-11-23] (pol.).
- ↑ Powstanie ścieżka edukacyjna wokół twierdzy kłodzkiej. Nasze Sudety. [dostęp 2020-06-18]. (pol.).
- ↑ Agnieszka Dobkiewicz, Speleolodzy weszli do podziemnego Kłodzka. Odkryli XVIII-wieczne korytarze [online], Wyborcza Wałbrzych [dostęp 2023-02-10].
Linki zewnętrzne
