Zeta (država)
Zeta je srednjovjekovna država koju je osamostalila i njome upravljala dinastija Balšića.
Naziv
Naziv Zeta, država je dobila po istoimenoj rijeci Zeti koja protječe kroz centralni dio suvremene Crne Gore i kod glavnog grada Podgorice se ulijeva u rijeku Moraču.
Sam naziv rijeke Zete (Zenta) nema slavensko porijeklo.
Zeta u Duklji
U Ljetopisu popa Dukljanina pominje se prvi put u XXX glavi kao centralna oblast Gornje Dalmacije. Od početka XII vijeka naziv Zeta je sve više potiskivao raniji naziv države — Duklja (ovo ime se zadržalo još samo u kraljevskoj tituli Nemanjića i kasnijim titulama nekih njegovih nasljednika).
Kao župe Zete navodi pop Dukljanin: Lusku (Lješkopolje), Podlužje (okolo kasnijeg Žabljaka Crnojevića), Gorsku (oblast albanskoga plemena Hoti), Kupelnik (istočna obala Skadarskoga jezera), Oblik (ime i utvrde kod grada Skadra), Prapratnu (također i ime utvrde između Bara i Ulcinja), Crmnicu, Budvu, Čevo, i Grbalj (kod Kotora). [1]
Zeta pod Nemanjićima
Zeta u doba Nemanjića je istoriografski naziv za srednjovekovnu oblast Zetu u doba vladavine dinastije Nemanjići, od vremena vladavine velikog župana Stefana Nemanje (1166-1196) do vremena vladavine cara Uroša (1355-1371). Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore i severne delove današnje Albanije. Prema tadašnjoj podeli zemalja, Zeta je spadala u Pomorske zemlje, koje su davane na upravu članovima dinastije Nemanjića.
Tijekom 13. stoljeća Zeta je obuhvaćala prostor od Boke kotorske do rijeka Bojane i Drima (suvremena Albanija). Sredinom 14. stoljeća Zeta se dijeli na Gornju (planinsko-kontinentalnu) i Donju (primorsku).
Nakon smrti posljednjeg vladara iz dinastije Vojislavljevića, nastalo je razdoblje političkih borbi oko nasleđa prijestola i razdora među vlastelom u Duklji. To će prouzrokovati ponovnu prevlast Vizantije. Veliki župan Raške, Stefan Nemanja, nije ratovao samo na istočnim granicama, prodirući u dubinu vizantijske teritorije. On je sa vojskom upao u Duklju, prodirući do Dukljanskog jezera (Skadarsko jezero) i Jadranskog mora. U konačnom uspostavljanju vlasti nad osvojenom teritorijom, Nemanja će proterati u Dubrovnik dukljansku kneginju Desislavu i kneževsku porodicu. Po kralju Stefanu Prvovenčanom, Nemanja je smatrao da kneževinu Duklju „nasiljem drži grčki narod“, koji su (Grci) i svoje gradove tamo sazidali, a sagradivši ih Duklju su sasvim prisvojili, nazivajući je samo „grčkom oblašću“. Takođe, Stefan Prvovenčani navodi da je njegov otac, Stefan Nemanja, isticao da je to (Dioklitija i Dalmacija) njegovo otčastvo i rođenje, prava mu dedovina, kazujući da otac po pustošenju gradova u Duklji „istrijebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti“. Ovaj nalet raških Srba praćen je pustošenjem značajnijih mjesta, centara moći i utvrda, u kojima su se nalazili administracija i vizantijski garnizoni.
Tokom 1185. godine, osvajanjem su razoreni dukljanski gradovi: Danj, Sard, Skadar, Svač i Ulcinj. Bezuspješno su se pokušavali suprotstaviti samo vizantijski vojnici u utvrđenim garnizonima, starosjedelački stanovnici (još u starom veku romanizovani) u primorskim gradovima i pristalice vizantijske vlasti, ali ne ostalo slovensko stanovništvo u plodnim župama, van gradova. Osvajanje gradova u Duklji završeno je 1186. godine. Grad Bar je pao kasnije (oko 1189.) i izgleda sačuvao svoju autonomiju, jer je zatečeno uređenje odgovaralo novom gospodaru. Grad Kotor je pošteđen razaranja, a Stefan Nemanja je u njega prenio i jednu od svojih rezidencija („dvor“). Romeji (kako su Vizantinci sebe nazivali) i njihove pristalice, proterani su iz gradova, a oni koji su Stefanu Nemanji izrazili lojalnost, nastavili su sa uobičajenim izvršavanjem obaveza, ali sada prema njemu, kao novom vladaru.
O tome Stefan Prvovenčani kaže: „Narod svoj u njima nepovređen ostavi, da služi državi njegovoj, sa strahom i sa urečenim dankom od Svetoga“. Dakle, „narod svoj“ su bili svi oni koji su spremni da uredno plaćaju danak. Feudalizam je na ovim prostorima bio tek u usponu, a pri osvajanju Duklje Stefan Nemanja se u „srednjovekovnoj svesti“ prvenstveno rukovodio interesima svojim i svoje porodice, budućih nasljednika, pa tek potom interesima ostale vlastele i „naroda svoga“. Zbog toga za legitimne vladare Duklje tu nije bilo mjesta. Kneževska porodica, kao vizantijski vazali (što je bio i sam Nemanja, do 1180. godine) bila je nepoželjna, bez obzira na Nemanjine veze sa dukljanskim kneževima, na koje se u osvajanju pozivao. Supruga velikog kneza Mihaila (posljednjeg vladara iz dukljanske dinastije) pred Nemanjom se povukla u Dubrovnik, 20. avgusta 1189. godine. Zabilježeno je da su se u njenoj pratnji nalazili: nadbiskup barski Grgur, župani Črneha i Crepun, kaznac Grdomil i druga dukljanska vlastela.
Stefan Nemanja se nije zadržao na osvajanju Duklje već je od 1184 do 1185. godine pokušao osvojiti i Dubrovnik sa Korčulom, ali bez uspjeha. Sa Dubrovčanima je potom zaključio mir, 1186. godine (sačuvan je primerak ugovora na latinskom jeziku, sa potpisom Stefana Nemanje). U ovom periodu, osamdesetih godina XII veka, nastao je rukopis Miroslavljevog jevanđelja, napisan za humskog kneza i brata Nemanjinog, Miroslava. U njemu su uporedo zastupljena dva pravopisa: zetsko-humski i raški.
Samostalna Zeta
Za vrijeme dinastije Balšića, Zeta se osamostalila oko 1360. godine.
Na vrhuncu je Zeta za doba vladavine Đurađa I. Balšića. Teritorij je Zete obuhvaćao dio Kosova, uključujući gradove Peć, Đakovica i Prizren, u Albaniji gradove Berat i Drač, U njenom su sastavu bili Konavli, Dračevica i Trebinje, te, izuzev Dubrovnika i Kotora, svi drugi gradovi na obali Jadranskoga mora u području, i to Ulcinj, Bar, Budva i Cavtat, te u zaleđu Skadar, Lješ, Drivast, Plav itd, a njeni novi vladari Balšići se 1369. godine vraćaju katoličkoj vjeri. [2] kako bi se pored ostalog potpuno odvojili od Srbije.
Zeta je, po ugledu na Bizant, imala organiziranu dvorsku službu sa logotetom na čelu. Državnim je financijama rukovodio je visoki činovnik. Balšići su imali talenta za gospodarstvo i surađivali su s trgovcima iz zemlje i inozemstva.
Kovali su Balšići svoju monetu - dinar.
U kontinentalnome dijelu Zete vlast su imali potčinjeni oblasni plemići, dok su primorski gradovi, po tradiciji, imali gradske knezove.
Sudska je vlast u Zeti bila dvostupna. Oblasni su plemići donosili prvostepene a vladari iz dinastije Balšića su rješavali o žalbama.
Posljednji Balšić
Balša III., posljednji vladar od Balšića, umro 1421. godine, a svoju državu je testamentom poklonio Srpskoj Despotovini pod čijom će vlasti Zeta istatu do 1451. godine.
No, ta je srpska vlast bila osporena, te u konačnom i potpuno zbačena od strane Crnojevića, moćne obitelji iz planinskoga djela Zete, između planine Lovćen i Skadarskoga jezera koji se nazivao Crna Gora.
Nakon što je 1451. Stefan I. Crnojević zbacio srpsku upravu, za Zetu će se trajno ustaliti novi naziv Crna Gora.
Vidi još
- Dukljansko kraljevstvo
- Crnojevića država
Zanimljivost
Pored rijeke Zete, naziv Zeta je ostao i za raničarski teritorij od glavnog crnogorskog grada Podgorice do Skadarskoga jezera. To je područje, pod imenom Golubovci, danas podgorička gradska općina.
Neki sportski klubovi nose ime drevne Zete, na primjer FK Zeta Golubovci.
