Denmark
Denmark (丹麥)
u Denmark (Hulam a sulit: 丹麥) sa i labu nu O-Cuo, itiza i 56 00 N, 10 00 E. u ahebal nu lala' mapulung sa izaw ku 43,094 km2. u ahebal nu lalaay sa izaw ku 42,434 km2, u ahebal nu nanumay sa izaw ku 660 km2. hamin nu tademawan sa 5,593,785. kakalukan umah sa 63.40%, kilakilangan umah sa 12.90%, zumaay henay umah sa 23.70%.
Tan-Mai, (nu Amilika a kamu: Denmark, nu Danmark a kamu : Danmark), u Pei-O a kanatal (北歐國家) atu sitatungusay a kanatal Danmark nu hungtiay (Danmark a kamu : Kongeriget Danmark) sikasaan u sikalaheci tu masakanatalay tu, u pikuwan nu hungti a ulic haw sa u pitengil nu niyadu'ay a misakaku, u su-tu (tapang tusu, 首都) i Ke-Pen-Ha-Ken (哥本哈根) atu Danmark nu hungtiay nipatizeng a pahecek tu nu tusa nikahida mala kanatal a niyadu' Fa-Luo a subal (法羅群島) atu Ke-Lin-Lan (Greenland) mikawadwad mala Danmark a wan-kuo (丹麥王國), ina kitakit u saamisay nu kanatal. uyda u Danmark atu Nuo-Wey (Norway), Zuy-Tian (Sweden) misasengi ku kamu, u lalangawan, laylay atu likisi (歷史), pakumud han sa u Si-Kan-Ti-Na-Wi-Ya a kanatal (斯堪地那維亞國家).
丹麥（丹麥語：Danmark），是北歐國家和主權國家丹麥王國（丹麥語：Kongeriget Danmark）下的主要構成國，政體為君主立憲制下的議會民主制，首都在哥本哈根，與丹麥王國架構下的兩個構成國法羅群島和格陵蘭組成丹麥王國，是全球最北端的國家。
由於丹麥和挪威、瑞典有相近的語言、文化和歷史，合稱為斯堪地那維亞國家。
Danmark nu O-Cuo misakakuay malpadan cacay sa ku hulic a kanatal, sakalankanmay yadah ku kalisiw, namahida u matinengay midiputay (福利) a kanatal, u pakuyucay atu kakitaan adidi' ku laed, i kitaki u sayaway macakad milacul tu sakangaay a kanatal. ya Danmark ku "Amisay saetipyu a hulic musakaput" (北大西洋公約組織, North Atlantic Treaty Organization) nu sayaway palekal a kanatalay. Danmark a nikawanan nu hungtiay a hulicay a nipilubang, nu aydaay a hungti ci ma-ke-li-te u sakatusa nu tatayna a masahungtiay, u cung-yang-cen-hu u satabakiay a tatungus, ya u niku wananay a lala’ Fa-Luo a subal atu Ke-Lin-Lan (Greenland) nu maan a sakawawan.
丹麥是歐洲聯盟成員國，經濟高度發達，同時是個典型的福利國家，貧富差距極小，為世界高度已開發國家。丹麥也是北大西洋公約組織創始會員國之一。丹麥政體為君主立憲制下的議會民主制，現任君主是瑪格麗特二世女王，中央政府擁有相當大的權力，並負責屬地法羅群島和格陵蘭的部分事務。
tapang tusu nu kanatal (首都)
u tapang tusu nu kanatal sa u Copenhagen.
kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)
kakining nu kanatal demiad sa 5 bulad 6 demiad.
tabakiay a tapang nu kanatal (元首)
u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Frederik X, micakat a demiad sa i 2024 a mihca 1 bulad 14 demiad. u cunli nu Denmark (丹麥) ayza sa ci Mette Frederiksen, micakat a demiad sa i 2019 a mihcaan 6 bulad 27 demiad.
angangan nu sulid (詞源)
Danmark (Danmark) cacay ku tatangahan a sulid, sangalepan u Danmark, tademaw nu Danmark atu pakumud tu Danmark a pasacacay tu masahungtiay a nika tademec tu sakay itini nu apet, a nika tademec masaupu i Danmark a kamu nu sulit nu taayawan Dan, kanca mitudu pangangan u Dan han nu Zi-Er-Man (日耳曼, German) a niyadu' ya sapangangan u Dan han a hungti (皇帝), atu nu dikudan a sulit u mark han tatenga siimiay kuyni. siidaway nu cudad tu aadihan atu nu i tebatebanay a si-ji (cung-se-ci, 中世紀) nu misulitay sakay i Danmark a tademaw nu a enengan a nipatinsu caay kalecalecaday, sisa u Danmark a sulid sangalepan tu ku nika dademedemec.
丹麥（Danmark）一詞的來源，尤其是丹麥、丹人與丹麥統一為單一王國之間的關係存在爭議。這些爭議集中在丹麥一詞的前綴Dan究竟指一個名為丹的日耳曼部落還是名為丹的國王，和後綴mark的確切意義。一些書目和中世紀文學對丹人所在地的描述各不相同，使得丹麥詞源爭議更加複雜。
kamu nu Hulam a nipanganga tu cung han, u satabalay yumahida nu mikuwanay a hungti madih mikunkun tu itepalay masasuala’ mikialawalaw sisa u lian-ku (嗹國), idaw ku lian-ma (嗹馬). lin-mu (領墨), lin-in (吝因), tin-mu (丁抹), ta-ni (大尼), tan-ma-er (丹麻爾), ta-ma-er-ci (大馬爾齊), siy-ci-ya (雪際亞), su-er-ci (蘇厄祭), in-li-ma-lu-cia (盈黎馬祿加), ti-na-ma-er-cia (低鈉馬爾加) atu kanatal nu takuliyaway a hata (黃旗國) amin.
中文譯名中，最早由瀛寰志略收錄為嗹國，亦有嗹馬、領墨、吝因、丁抹、大尼、丹麻爾、大馬爾齊、雪際亞、蘇厄祭、盈黎馬祿加，低鈉馬爾加、黃旗國等
likisi (歷史)
namakayda i waluway a si-ji (世紀) katukuh cacay a bataan a si-ji (世紀), Danmark a tademaw atu Nur-Wey (Norway) a tademaw, Zuy-Tian (Sweden) a tademaw masaupu amin, pala way-cin a tademaw (維京人) han, nu liwanay tu a tademaw sa midebungan tu i patiyamay mamin tu lakalakan tacuwacuwa nu O-Cuo. u heni i Bu-Lie-Tian (不列顛) atu tipay a O-Cuo (西歐) u malcabaay a muculil, mikuwanay tu ku Ing-Ke-Lan (英格蘭), Ay-Er-Lan (愛爾蘭) atu Fu-Lan-Si (法國). yu mahida idaw kya nituktukan a sulit i Ye-Lin batu' (耶靈石), u Ha-La-Er nu cacay (哈拉爾一世, Harald Bluetooth) tu liyut nu liyut pinaay tu i kung-yin. 965 a mihcaan pakumuten tu ku Danmark, milabu amin tu kiwkay nu cu-lu. miawas tu sabaw cacay a se-ji (世紀) nu sayaway, ka-niw-te a hungti (克努特大帝, kamu nu Amilika: Canute the Great) malcapu tu ku Danmark, Ing-Ke-Lan (英格蘭) atu Nuo-Wey (挪威) tuluway a bataan nu mihcaan ku tenes. tebatebanay a si-ji (中世紀) tu namakay tebanay atu mautanngay a tatukian nu Danmark a lala' pasu nu Se-Ke-Na (斯科納) a kakididaan, ya u kakuwanan namakay i sawali katukuh i Ay-Sa-Ni-Ya (愛沙尼亞), i satimulan sa katukuh i Se-Le-Si-Wi-Si (什勒斯維希) atu Hu-Er-Si-Tan (霍爾斯坦) a kanatal.
從8世紀到10世紀，丹麥人與挪威人、瑞典人一起，被稱作維京人，他們的殖民、襲擊、貿易活動遍布整個歐洲。他們在不列顛和西歐最為活躍，征服了英格蘭、愛爾蘭和法國。根據耶靈石記載，哈拉爾一世在公元965年統一了丹麥，並皈依基督教。11世紀早期，卡紐特大王統一了丹麥、英格蘭和挪威長達30年。中世紀中期和晚期，丹麥領土還包括斯科納地區，勢力範圍東至愛沙尼亞，南至什勒斯維希和霍爾斯坦公國。
1397 a mihcaan, Danmark, Zuy-Tian atu Nuo-Wey makumud masacacay ku mikuwanay tu masacabayay nu Ka-Er-Ma (卡爾瑪聯盟), u sakahemekan ci Ma-Ke-Li-Te nu cacay (Margrete I) malahungti, kina tuluway a kanatal malcapucapu sa palecad han ku nisakaku a enen, nika ci ma-ke-li-te nu tataynaan a hungti caay pasukayda tu sakawawan.
1397年，丹麥與瑞典和挪威組成共主聯邦（卡爾馬聯盟），擁戴瑪格麗特一世為王，三個構成國在聯邦內享有平等地位。但瑪格麗特女王並未能如實行事。
i nikalcapu a makumud napatideng satu nadikudan i 125 a mihcaan sa, i s-sen-ti-na-wiy-ya a kakididaan u likisi kanca misaliyud tu kuynian sakacapu a malingatu tuway, u zuw-din kinapina tu masacacay patiden, nika kalankan satu pasukayni i Danmark makuwan.1523 a mihcaan pituway a pulad, u Zuy-Tian a hungti miacaw tu s-te-ke-r-mu, Zuy-Tian kyu masacaca misakunida’, tu nadikudan u Danmark atu Nuo-Wey makumud "Danmark-Nuo-Wey malcapu mipaykanatal".
在聯邦成立後的125年裡，斯堪地納維亞地區的歷史始終圍繞這個聯合展開，瑞典多次獲得獨 立，但隨即又被丹麥征服。1523年7月，瑞典國王攻陷斯德哥爾摩，瑞典獲得獨立，隨後丹麥與挪威組成丹麥-挪威聯合。
1530 nu mihecaan sa, s-sen-ti-na-wiy-ya a kakididaan mabawbaw tu pu-ci a makakuwang, nu nadikudan u kiwkay tu ku misangaay misumad tina itiniay a kakididaan, nasaansa Danmark a kitaki paliyun han tu u lu-te- cun.
1530年代，斯堪地納維亞地區爆發了伯爵戰爭，隨後宗教改革影響到該地區，導致丹麥國教改為路德宗。
i Zuy-Tian masacacay satu, u Danmark nakinatusa tu mitaneng misabaluhay misimaw tu Zuy-Tian, pituway a mihcaan namingayaw tu kinacacay i saamisan, u sakatusa i Ka-Er-Ma mingayaw (卡爾瑪戰爭). nakinatusa misabaluhay mingayaw caay tu pakakuwan ku Danmark tu Zuy-Tian, nika u Zuy-Tian mabakin tu nikangayawan a kalisiw. numahida a demiaday, Danmark namitanam tu he-lan namakay waliay a ing-tu patideng tu Danmark a kusi, misausi tu itiniay a tademaw nu si-li-lan-ka, nikasan u nipikunkun tu hadidaay a nipikuwan tu u ing-tu-te-lan-kuy-pa.
在瑞典獨立後，丹麥曾兩次嘗試重新控制瑞典，第一次為北方七年戰爭，第二次為卡爾馬戰爭。兩次戰爭沒能讓丹麥重新統治瑞典，但瑞典被迫為戰事賠款。在這段時間裡，丹麥曾效仿荷蘭東印度公司建立了丹麥公司，計劃殖民斯里蘭卡，但實際控制區域僅為印度特蘭奎巴。
i tulu a bataan nu mihcaan ku nipingayawan（1618-1648）ay, Danmark a hungti ke-li-si-ti-se-se madih mitanan mala nu lu-te-cung nu kitakiay a hungti, nika i 1626 a mihcaan lu-te-can-i’ sa mademec; i 1627 a mihcaan, a’-r-pu-雷 he-te,pun-huw-lung-si-tan u mikuwanay tu ting-su-kiw nu hitay midebung mialaw tu ze-te-lan a subal, midemec a mibahbah tu sakyitini i kalpapacawan.
在三十年戰爭（1618－1648）中，丹麥國王克里斯蒂安四世試圖成為路德宗國家的首領，卻在1626年盧特戰役中慘敗；1627年，阿爾布雷赫特·馮·華倫斯坦領導天主教軍隊入侵掠奪了日得蘭半島，迫使丹麥退出這場戰爭。
u Danmark namalpacaw sa mademec u hitay hacacat sa malawpes, nuida sa u Zuy-Tian a malingatu tu a mingayaw. 1643 a mihcaan, Zuy-Tian midebung tu z’-te-lan a subal, pakatusa a mihcaan pasubana tu bu-si-ke-na malanu Zuy-Tian ku lala'. kasaan madebung nu Zuy-Tian kyu nai’. ku tuud nu tusu a kakanan i dida, macunus aca i dida nai’ ku aalaan a kakanan atu silibung tu imelangay, u Danmark a tademaw maselep ku pasintu tu tusaay a bataan, ahican a caay pisasulid tu Zuy-Tian tu pu-le-mu-se-pu-lu tiw-ye, ya u ha-lan, ke-te-lan, nanu iy-sa-ni-ya atu hapungay nu nu-wi a pawada pabeli i Zuy-Tianan.
丹麥在戰爭中的失敗導致軍力衰退，此時瑞典在戰爭中崛起。1643年，瑞典入侵日得蘭半島，第二年宣布斯科納成為瑞典領土。由於被瑞典占領導致的首都地區糧食短缺，加上境內糧食欠收和黑死病流行，丹麥人口銳減20％，不得不與瑞典簽定布勒姆瑟布魯條約，將哈蘭、哥得蘭、丹屬愛沙尼亞和一部分挪威省份割讓給瑞典。
1657 a mihecaan, hungti nu Danmark ci Fw-l-te-li-ke san-se madih tu a mingayaw tu Zuy-Tian, anu tabaad i pu-lay-mi-huy-r-ten, sakadihian tu sa’din namingayaw tu nikadebec aca, mikelap tu si-ke-na, pu-lay-cin-e’, te-lun-de-la-ke atu po-en-he-mu a subal pabeli i Zuy-Tian. nadikudan nu tusa a mihcaan, Danmark maala ku te-lu-de-la-ke atu pu-en-he-muay a subal.
1657年，丹麥國王弗雷德里克三世向瑞典宣戰，並遠征不萊梅-費爾登，可惜在這場戰爭中又遭慘敗，將斯科納、布來金厄、特倫德拉格和博恩霍姆島割讓予瑞典。兩年後，丹麥奪回特倫德拉格和博恩霍姆島。
namilpacaw henay i na-pu-lun, Danmark namitanam i ing-ku atu Fwa-ku samenmen sa caay tu pakucungkucung. nika u ing-ku miyadih tu Danmark namilabu tu kinatusa micumud a pawayway misamenmen u nikakumud wapatalaw, kyasaan kinatusaan tu mipacaw ku ke-pe-ha-ken, u kamu nu laylayay a nu balungaay a nikalalaisan. u ing-ku mingayaw tu ke-pen-ha-ken henay sa, u nu-wiy masakunida satu, u Danmark atu nu-wiy masasuliyas ku nikalcapucapuan.
在拿破崙戰爭期間，丹麥試圖在英國和法國之間保持中立。但英國視丹麥加入第二次武裝中立聯盟為威脅，因而兩次攻擊哥本哈根，史稱炮艦戰爭。在英國圍攻哥本哈根期間，挪威獲得獨立，丹麥-挪威同盟解體。
Danmark ya pakunida a nipisakaku i 1830 a mihecaan namahida idaw ku nipatektek tu palucek ku sakatukuh a mikiayaw, 1849 a mihecaan enen a bulad idaw ku limaay a demiad, Danmark naw u hungti henay ku nikuwan sasulul satu katukuh nu hungti ku nikahini nu hulic. 1864 a mihecaan, Danmark na i pu-tan na mipacaw sa mademec, sisa mapacici ku se-le-si-wi-si atu fo-r-si-tan mipela a pabeli i pu-lu-se.
丹麥的民主化進程在1830年代取得里程碑式的進展，1849年6月5日，丹麥由君主專制和平過渡到君主立憲制。1864年，丹麥在普丹戰爭中 戰敗，被迫將什勒斯維希-霍爾斯坦省割讓給普魯士。
sayaway a kitaki u satabakiay a makakuwang, Danmark samenmen sa caay tu pisakaku, nika u r-siyi a nikasasulid wamipela’ a papeli i pu-lu-se a kakididaan wapabeli i Danmark. saka lihanawan nu te-ko ku maylabuway a lala’ a maala, Danmark pahedek tu tina kakididaanay u tantandaw tu ku nisakakuwan a pahedek wapabeli’. sadikuday u makaamisay mapabeli tu Danmark, u timulay sa a ididaen sanu te-koen tu.
第一次世界大戰中，丹麥保持中立，但凡爾賽條約將割讓給普魯士的地區歸還給丹麥。由於擔心德國境內的領土收復主義，丹麥決定讓該地區的公民自行決定歸屬。最終北部回歸丹麥，南部繼續留在德國。
1939 a mihcaan,Danmark atu na-cuy-te-ko ya nikasasulitan tu sulid caay kasasu debung, nika u na-suy-te-ko i 1940 a mihecaan sepa abulad idaw ku siwa a demiad midebung tu Danmark. u Danmark tusa a tatukian ku nipaculi sa mimanzay tu.Danmark atu na-cuy-te-ko a pakayadah tu kalisiw maaedap satu matulin hayni katukuh i 1943 a mihcaan , nadikudan Danmark kayi’ satu mitulin a malpadan, palawpesen namin nu Danmark ku nu huntiay i bayu’ay a hitay nu balunga, adaawe kyu pataydaen ku talakaway i Zuy-Tian. yu sakatusa nika ngawan satu, Danmark mipadan tu niyaduay a yu-tay atademaw tayda i Zuy-Tian, mulimek tu na-cuwi-te-ko misanai’ tu yu-tay atademaw a mipatay a milawpes tu kawaw. sapaculi’ tu su-lin, u Danmark a tademaw makumud mala Danmark misakakuway a hitay atu te-ko malpadanpadan.
1939年，丹麥與納粹德國簽定了互不侵犯條約，但納粹德國在1940年4月9日入侵丹麥。丹麥僅抵抗了兩小時即投降。丹麥與納粹德國的經濟合作持續到1939年，丹麥與納粹德國簽定了互不侵犯條約，但納粹德國在1940年4月9日入侵丹麥。丹麥僅抵抗了兩小時即投降。丹麥與納粹德國的經濟合作持續到1943年，隨後丹麥拒絕繼續合作，摧毀了大部分丹麥皇家海軍的船隻，並儘量將官員送往瑞典。在二戰期間，丹麥幫助其境內的猶太人前往瑞典，以躲避納粹德國針對猶太人的種族滅絕行動。為了抵抗蘇聯，丹麥公民組成丹麥志願軍與德國合作。
1944 a mihcaan, u pin-taw yadahen Danmark madebung henay sa, pabinawlan mapaputun tu nikapulungan a masakiketay a nikalcabay patideng tu damsayaya a kapulungan a kanatal. 1948 a mihcaan, fwa-lo-a subel pakaala tu adidiay a picih nu sakay hulic.
sakinatusa namakakuwang tu nadikudan,Danmark micumud tu o-co-pakunida sa mababaliy tu u mamapulung, saamis nu Taysiang a nika sasulitan a saupu atu paykanatal a nipadideng, sisa u Danmark sakay tu mahiniay a kawaw nikawawada' nu saayaway milihida a malaladay nu micumuday a kitaki. 1973 a mihcaan, namakayni i nu tademawan a nipai’na haw sa Danmark micumud tu i aw-cu kinacaca han tu ku kalisiw. 1993 a mihcaan Danmark makaawas tu nipainaan ma-se-cwy-ke a nikasasulid, micumud tu o-mong, mamilihida ku O-Cuo palcad han. 2000 a mihcaan, Danmark a tademaw caay kalalucek kya nipaina a micumud i o-iyn ci. Danmark nu tusaay a tungus nu kakididaan a lala' u Fa-Lo a subal atu ke- lin-lan wamamiadin tu nu idiniay tu a babutingan u dadatengan sisa kai’ satu milabu tu o-mung. namahida satu, Danmark yu mahida henay i caay kalecadlecad a ziday ku mikuwanay mamin ku 北-o a kanatal.