Sirkoniy

Sirkóniy / Zirconium (Zr)
Atom raqami	40
Koʻrinishi	Och-kulrang, yaltiroq metall, korroziyaga chidamli
Atom xossasi
Atom massasi (molyar massasi)	91,224 m. a. b. (g/mol)
Atom radiusi	160 pm
Ionlashish energiyasi (birinchi elektron)	659,7 (6,84) kJ/mol (eV)
Elektron konfiguratsiyasi	[Kr] 4d² 5s²
Kimyoviy xossalari
Kovalentlik radiusi	145 pm
Ion radiusi	(+4e)79 pm
Elektrmanfiylik (poling boʻyicha)	1,33
Elektrod potensiali	0
Oksidlanish darajasi	4
Termodinamik xossalari
Zichlik	6,506 g/sm³
Solishtirma issiqlik sigʻimi	0,281 J/(K ·mol)
Issiqlik oʻtkazuvchanlik	22,7 Vt/(m ·K)
Erish harorati	2125 K
Erish issiqligi	19,2 kJ/mol
Qaynash harorati	4650 K
Qaynash issiqligi	567 kJ/mol
Molyar hajm	14,1 sm³/mol
Kristall panjarasi
Panjara tuzilishi	geksagonal
Panjara davri	3,230 Å
Panjara/atom nisbati	1,593
Debye harorati	250,00 K

40	Sirkoniy
Zr 91,224
4d²5s²

Sirkoniy (lot. Zirconium), Zr -Mendeleyev davriy sistemasining IV guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 40, atom massasi 91,22. Tabiiy Sirkoniyning 5 ta izotopi bor; 90Zr (51,46%), "Zr (11,23%), 92Zr (17,11%), 94Zr(17,40%) va %Zr (2,80%). Sirkoniyning sunʼiy yoʻl bilan 2 ta radioaktiv izotopi 93Zr (T1/2=1,1106-yil) va 95Zr (T|/2=65 kun) olingan; ular radioaktiv indikatorlar sifatida ishlatiladi.

Sirkoniyni Sirkoniy Klaprot 1789-yilda kashf qilgan, u sirkon mineralini analiz kilib, yangi element oksidini ajratib olgan (sirkon soʻzi arabcha Zerk — qimmatbaho tosh yoki forscha Zargun — oltin tosh demakdir). Sirkoniy ziynat tosh sifatida qadimdan maʼlum. Yer poʻstining massa jihatidan 2102% ini tashkil qiladi. Sirkoniyning sirkon (ZrSiO4) va baddeleit (ZrO2) nomli minerallari maʼlum.

Sirkoniy kumush kabi yaltiroq, qattiq, bogʻlanuvchan, plastik metall. Sirkoniyning a- va (3-modifikatsiyalari maʼlum. osS. geksagonal panjarada, (}- Sirkoniy hajmiy markazlashgan kub panjarada kristallanadi. Sirkoniyning zichligi 6,46 g/sm³ (20° da), suyukdanish temperaturasi 1852°, qaynash temperaturasi 3580—3700°.

Sirkoniy kimyoviy xossasi jihatidan gafniytya oʻxshash. Koʻpchilik metallar bilan qotishmalar hosil qiladi. Elektr va issiqlikni yomon oʻtkazadi. Sirkoniyning gidridi kulrang tusli moʻrt metallsi-mon kukun. Sirkoniy ftorid kislota NGʻ bilan nitrat kislota HNO3 aralashmasida eriydi. Sirkoniy yuqori temperaturada kimyoviy ji-hatdan juda faol. Bu sharoitda u galogenlar, kislorod, oltingugurt, uglerod va azot bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Sirkoniy oʻz birikmalarida 4 valentli. Sirkoniy kislorod atmosferasida qizdirilsa, oq tusli sirkoniy (GU)-oksid ZrO2 hosil boʻladi. Bu modda suvda ham, suyultirilgan kislota va ish-qorlarda ham erimaydi, konsentrlangan sulfat kislota bilan kizdirilganida juda suyet (NGʻ da tez) eriydi.

ZrO2 ga muvofiq keladigan sirkoniy (G/)-gidroksid Zr(OH)4 sirkoniy xlorid ZrCl4 ga ishqor taʼsir ettirilganda hosil boʻladi. Zr(OH)4 suvda oz eriydi, kucheiz (amfoter) asos. Sirkoniy (1U)oksidning Me2Zr03, Me4ZrO4 tarkibli tuzlari ZrO2 ni ishqorlar bilan qizdirish natijasida olinadi (bu yerda Me—1 valentli metall). Sirkoniy tuzlari eritmada gidrolizlanib, sirkoniya ionini ZrO2+ hosil qiladi. Sirkoniy galogenidlarini hosil qilish uchun ZrO2 ni kumir bilan birga galogen atmosferasida qizdiriladi. ZrCl4 koʻpchilik metallar (hamda vodorod)ning galogenidlari bilan kompleks tuzlar hosil kila oladi.

Sirkon va baddeleit minerali Sirkoniy olishda xom ashyo hisoblanadi. Sof Sirkoniy atom texnikasida neytronlarni qaytaradigan konstruksion material sifatida ishlatiladi.

Sirkoniy - unsurlar davriy jadvalining 40 unsuri, metall.