Yangon

Yangon
ရန်ကုန်
Shahar
Flag of Yangon
Flag
Yangon is located in Myanmar
Yangon
Yangon shahri, Myanma
Yangon is located in Southeast Asia
Yangon
Yangon (Southeast Asia)
Yangon is located in Asia
Yangon
Yangon (Asia)
Koordinatalari: 16°47′42″N 96°09′36″E / 16.795°N 96.160°E / 16.795; 96.160 G OKoordinatalari: 16°47′42″N 96°09′36″E / 16.795°N 96.160°E / 16.795; 96.160 G O
Mamlakat  Myanmar
Myanmaning maʼmuriy boʻlinmalari Yangon viloyati
Asos solingan tax. 1028–1043 CE
Hukumat
 • Mayor Bo Htay[manba kerak]
Hudud
 • Urbanizatsiya
 598,75 km2 (200 sq mi)
 • Metro
 10 170 km2 (4 000 sq mi)
Vaqt mintaqasi UTC+06:30 (Osiyo/Yangon yoki Osiyo/Rangun)
ISO 3166 kodi MM06
Veb-sayt yangon.gov.mm

Yangon, Rangun — Myanma davlati poytaxti. Mamlakatning eng muhim iqtisodiy va madaniy markazi, eng katta shahri[1][2] . Yangon viloyatining maʼmuriy markazi. Aholisi 2,5 mln. kishi (1990-yillar boshi). Yangon daryosi boʻyida, Andaman dengizining Moutama qoʻltigʻi yaqinida joylashgan. Iqlimi tropik, mussonli, yanvarning oʻrtacha temperaturasi 27°, aprelniki 29°, yiliga 2000 mm dan ziyod yogʻin yogʻadi. Transport yoʻllarining muhim chorrahasi[3] . Aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Yangon portiga okean kemalari ham kira oladi. Mamlakatning asosiy sanoat korxonalari Yangon va uning atrofida joylashgan. Sholi oqlash, taxta tilish, yogʻmoy, toʻqimachilik, farmatsevtika, jut, neftni qayta ishlash, poʻlatprokat, tayyor qismlardan avtomobil yigʻish, kemasozlik va kema taʼmirlash korxonalari mavjud. Hunarmandchilikda anʼanaviy badiiy buyumlar va turli matolar, poyabzallar tayyorlanadi[4]. Yangonda mamlakatning savdotransport va bankmoliya ishlari amalga oshiriladi. Universitet, muzeylar, milliy kutubxona, nafis sanʼat maktabi va boshqalar bor. Shahar ilk bor buddaviylarning muqaddas joyi — Shuedagoun stupasi (ibodatxonasi) atrofida qishloq sifatida (avval Okkala, keyinroq Dagon deb atalgan) vujudga kelgan. 1852-yilda inglizlar bosib olgan. 1862-yildan inglizlarning Myanma mustamlakasining maʼmuriy markazi. 1948-yilda shaharda mamlakat mustaqilligi eʼlon qilingan. Meʼmoriy yodgorliklardan Shuedagoun pagodasi majmuasi (mil. av. V asr) saqlangan[5].

Etimologiyasi

Dastlab Oukkala qishlogʻi, XI asrdan — Dagon, 1775-yilda shahar Yangon deb oʻzgartirildi — bu ikki birmacha yang va koun soʻzlarining birikmasidan iborat boʻlib, ular tarjimada mos ravishda „dushmanlar“ va „oxir“ degan maʼnoni anglatadi. Shunday qilib, shahar nomini „Dushmanlikning oxiri“ deb tarjima qilish mumkin. Rangun mustamlaka nomi, ehtimol, birma tilining arakan lahjasida shahar nomining talaffuzining inglizchalashtirilishidan kelib chiqqan. 1989-yilgacha rus tilida shaharning inglizcha buzilgan nomi — Rangun ishlatilgan[6].

Tarixi

Dastlabki davr

Yangon boy va qadimiy tarixga ega. Arxeologlarning fikriga koʻra, miloddan avvalgi V asrda Yangon daryosi boʻyida Oqqala degan aholi punkti boʻlgan. Okkala aholisi asosan baliqchilik bilan shugʻullangan[7]. XI asr boshlarida (1028-1043) Okkala oʻrnida mon xalqining turar joyi paydo boʻlib, u Dagon nomi bilan mashhur boʻlgan[8]. Dagon Shvedagon Pagodasi atrofida oʻsgan kichik baliqchilar qishlogʻi edi. 1755-yilda qirol Alaunpaya Dagonni bosib oldi va uni „Yangon“ deb oʻzgartirdi. Birinchi Angliya-Birma urushi (1824-1826) davrida inglizlar Yangonni bosib oldilar, ammo urush tugaganidan keyin shahar birmalarga qaytarildi. Shahar 1841-yilda yongʻin natijasida vayron boʻlgan[9].

Mustamlaka davri

1852-yilda Ikkinchi Angliya-Birma urushidan keyin inglizlar Yangon va butun Quyi Birma ustidan nazorat oʻrnatdilar. Britaniya maʼmuriyati doimiy ravishda Yangonni Britaniya Birmasining savdo va siyosiy markaziga aylantirdi. Yangon 1857-yilgi Hindiston qoʻzgʻolonidan keyin soʻnggi Mugʻal imperatori Bahodurshoh II ning surgun qilingan joyi edi. Armiya muhandisi leytenant Aleksandr Freyzerning rejalariga asoslanib, inglizlar sharqda Pazundong daryosi, janub va gʻarbda Yangon daryosi bilan chegaralangan joyda, deltada muntazam toʻrga ega boʻlgan yangi shahar qurdilar. 1885-yilda Uchinchi Angliya-Birma urushi natijasida Yuqori Birma taslim boʻlganidan keyin Yangon butun Britaniya Birmasining poytaxti boʻldi[10].

Gʻarbiy va anʼanaviy yogʻoch meʼmorchiligi qorishmasidan iborat boʻlgan bogʻlari va koʻllari bilan mustamlakachi Yangon „Sharqning bogʻ shahri“ nomi bilan mashhur boʻldi.

Ikkinchi jahon urushi boshlanishidan oldin Yangonning yarim millionlik aholisining taxminan 55% Hindiston va boshqa Janubiy Osiyo davlatlaridan, faqat uchdan bir qismi birmaliklar edi. Aholining qolgan qismini karenlar, birma xitoylari, anglo-birma va boshqalar tashkil etgan[11].

Yangon Rangun universitetining kommunistik talabalari boshchiligidagi milliy ozodlik harakatining markazi edi. Yangonda 1920, 1936 va 1938-yillarda Britaniya hukmronligiga qarshi uchta umummilliy ish tashlash boshlandi.

1942—1945-yillarda Yangon yapon qoʻshinlari tomonidan bosib olingan. 1945-yil may oyida ittifoqchilar tomonidan ozod qilingan. Urush paytida shahar juda koʻp azob chekdi.

1948-yil 4-yanvarda Yangon Birma Ittifoqining poytaxti boʻldi.

Zamonaviy Yangon

1948-yilda Birma mustaqillikka erishganidan koʻp oʻtmay, koʻplab koʻcha va park nomlari Birma nomlari bilan almashtirildi. 1989-yilda shahar ingliz Rangun oʻrniga Yangon nomini qaytardi. Mustamlakachilikdan keyingi davrda Yangon faol rivojlandi. 1950-yillarda shaharning Taketa, Shimoliy va Janubiy Okkalapa kabi hududlari sunʼiy yoʻldosh shaharlar sifatida qurilgan boʻlsa, 1980-yillarda Xlaingthaya, Shvepita va Janubiy Dagon qurilgan. Katta Yangonning maydoni taxminan 600 km².

Fiziografik xususiyatlari

Yangon Quyi Myanmada Yangon va Pegu daryolarining qoʻshilishida, Moutama koʻrfazidan (Martaban) taxminan 30 km uzoqlikda joylashgan.

Iqlimi

Yangon iqlimi subekvatorial. Yomg'irli mavsum maydan oktyabrgacha davom etadi, bu davrda yillik yog'ingarchilikning ko'p qismi tushadi; Quruq mavsumda (noyabrdan aprelgacha) yog'ingarchilik minimal. Quruq mavsumda havo issiq: o'rtacha maksimal +37 °C aprelda, o'rtacha minimal +24,3 °C[12].

Maʼmuriy boʻlinish

Mamlakat Yangon taraqqiyot qoʻmitasi (YCDC) tomonidan boshqariladi. Qoʻmita shaharsozlik masalalarini ham muvofiqlashtiradi. Shahar 4 ta tumanga boʻlingan. Tumanlar 33 ta tumanni birlashtiradi. Har bir tumanni obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish masalalari boʻyicha qarorlar qabul qiladigan tuman rahbarlari qoʻmitasi boshqaradi. Ularning yurisdiktsiyasi yoʻldosh shaharlarga taalluqli emas[13].

Gʻarbiy tuman (shahar markazi) Sharqiy tuman Janubiy tuman Shimoliy tuman
  • Ahlon
  • Bahan
  • Dagoun
  • Kiyaukta
  • Kimdir
  • Lanmadau
  • Latha
  • Pubdan
  • Sunjaun
  • Seikan
  • Botataung
  • Dagoun Seikan
  • Sharqiy Dagon
  • Shimoliy Dagon
  • Shimoliy Okkalapa
  • Pauza
  • Janubiy Dagon
  • Janubiy Okkalapa
  • Tinganjun
  • Mingala Taungniunt
  • Dala
  • Daubon
  • Seichi Kanaunto
  • Tamve
  • Taketa
  • Yankin
  • Insain
  • Hline
  • Hlinetaya
  • Kamayut
  • Mayangon
  • Mingaladon
  • Shvepita

Aholisi

Yangon Myanmadagi eng gavjum shahar, ammo shahar aholisining hisob-kitoblari juda xilma-xildir (Myanmadagi oxirgi aholini roʻyxatga olish 1983-yilda oʻtkazilgan). Birlashgan Millatlar Tashkiloti 2010-yilda shahar aholisini 4,35 million kishi deb hisoblagan, ammo AQSh Davlat departamentining 2009-yilgi hisob-kitobiga koʻra, shahar aholisi 5,5 millionni tashkil etgan[14]. AQSh Davlat departamentining taxmini aniqroq boʻlishi mumkin, chunki BMT hisob-kitobida soʻnggi yigirma yil ichida shahar chegaralarining kengayishi hisobga olinmagan. 1948-yildan keyin shahar aholisi mamlakatning boshqa mintaqalaridan (asosan Birma) 1950-yillarda Janubiy Okkalapa va Taketa kabi sunʼiy yoʻldosh shaharlarga, 1990-yillarda esa Sharqiy, Shimoliy va Janubiy Dagonga koʻchishi tufayli shahar aholisi sezilarli darajada oʻsdi. Poytaxtni Neypidoga koʻchirish toʻgʻrisidagi qaror nomaʼlum miqdordagi davlat xizmatchilarining boshqa joyga koʻchirilishiga olib keldi.

Yangon — mamlakatdagi eng koʻp millatli shahar. Ikkinchi jahon urushidan oldin Yangon aholisining nisbiy koʻpchiligi hindlar edi, ammo bugungi kunda shahar aholisining asosiy qismi birma millatiga mansub. Katta jamoalarga Hindiston va boshqa Janubiy Osiyo mamlakatlari va birma xitoyliklari kiradi, ular hali ham asosan shahar markaziga tutashgan mahallalarda yashaydilar. Aralash nikohlar, ayniqsa, birma va xitoy oʻrtasida kam uchraydi. Shaharda shuningdek, Arakan va Karen aholisi ham katta.

Asosiy muloqot tili birma tilidir. Oʻrganish uchun mashhur tillar, ingliz tilidan tashqari, xitoy, yapon, frantsuz va koreys tillari hisoblanadi[15].

Manbalar

  1. ↑ "Yangon." Vocabulary.com Dictionary, Vocabulary.com, https://www.vocabulary.com/dictionary/Yangon . Accessed 30 Jan. 2024.
  2. ↑ „Rangoon, n.“, Oxford English Dictionary, Oxford University Press, 2023-03-02, doi:10.1093/oed/1808019758, qaraldi: 2024-01-30
  3. ↑ „Burma's new capital stages parade“. BBC News (2006-yil 27-mart). 2018-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 3-avgust.
  4. ↑ Martin, Steven. „Burma maintains bygone buildings“. BBC News (2004-yil 30-mart). 2008-yil 8-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 22-may.
  5. ↑ „As Myanmar Modernizes, Architectural Gems Are Endangered“. NPR (2014-yil 4-iyun). 2020-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-aprel.
  6. ↑ Поспелов 2002.
  7. ↑ „Янгон — Рангун“. 2014-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 26-iyun.
  8. ↑ Founded during the reign of King Pontarika, per Charles James Forbes Smith-Forbes. Legendary History of Burma and Arakan. The Government Press, 1882 — 20 bet. ; the kingʻs reign was 1028 to 1043 per Harvey, G. E.. History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd, 1925 — 368 bet. 
  9. ↑ Megacity yangon: transformation processes and modern developments. Andoza:Нп3 — 333—334 bet. ISBN 3-8258-0042-3. 
  10. ↑ „Yangon Summary Review and Analysis“. Bookrags.com (2005-yil 17-oktyabr). 2006-yil 28-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-aprel.
  11. ↑ Tin Maung Maung Than. Indian Communities in Southeast Asia - Some Aspects of Indians in Rangoon. Institute of Southeast Asian Studies, 1993 — 585—587 bet. ISBN 9789812304186. 
  12. ↑ Peel, M. C. and Finlayson, B. L. and McMahon, T. A. Updated world map of the Köppen–Geiger climate classification(ingl.) // Hydrol. Earth Syst. Sci. : journal. — 2007. — Andoza:Бсокр. — Andoza:Бсокр. — ISSN 1027-5606. — DOI:10.5194/hess-11-1633-2007. Архивировано 3 fevral 2012 года.
  13. ↑ „Yangon“. Asian Network of Major Cities 21. 2006-yil 20-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 13-avgust.
  14. ↑ „Background note: Burma“. US Department of State. 2018-yil 20-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-mart.
  15. ↑ Kyaw Soe Linn and Phyo Wai Kyaw. Language training centres open doors to new worlds (mis). — The Myanmar Times, 2007. — 14 May. Архивировано 20 iyul 2008 года.