Irak

Irakan Tazovaldkund
جمهورية العراق (arab.)
*(Al' Džumhurija Al' Irakija)*
کۆماری عێراق (sorani)
*(Komari Erak)*
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Bagdad
Eläjiden lugu (2018)	40,194,216 ristitud
Pind	438,317 km²
Kel'	araban, sorani (kurdan kelen pagin)
Valdkundan pämez'	Barham Saleh
Päministr	Adil' Abdul-Mahdi
Religii	islam
Valüt	irakan dinar (IQD)
Internet-domen	.iq
Telefonkod	+964
Aigvö	UTC+3

Irak (arab.: العراق, sorani: عێراق), täuz' oficialine nimituz — Irakan Tazovaldkund (arab.: جمهورية العراق Al' Džumhurija Al' Irakija, sorani: کۆماری عێراق Komari Erak, aram.: ܩܘܼܛܢܵܐ ܐܝܼܪܲܩ Kutna Irak), om valdkund Azijan päivlaskmas. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Bagdad.

Irak om KEVO:n üks' alusenpanijoišpäi, necen organizacijan aluz om pandud vn 1960 10.-14. päivil sügüz'kud Bagdadan konferencijal.

Istorii

Vn 1932 3. päiväl redukud Irak tedištoiti ičeze ripmatomudes Sures Britanijaspäi. Vozil 2003−2011 valdkund oli alištunu AÜV:oiden sodavägile.

Irakan seičemenz' lugul Konstitucii^[2] (arab.: دستور العراق Dustur, sorani: Destûra) om vahvištadud vn 2005 15. päiväl redukud, se mülütab kaikenaigaižid i pordaigaližid sanundoid, no jäb vajehtusita.

Geografijan andmused

Irak om mavaldkundröunoiš Irananke päivnouzmas (röunan piduz om 1599 km), Kuveitanke suvipäivnouzmas (254 km), Saudan Arabijanke suves (811 km), Iordanijanke (179 km) da Sirijanke (599 km) päivlaskmas, Turkanmanke pohjoižes (367 km). Ühthine röunoiden piduz — 3809 km. Persijan lahten randanpird om 58 km pitte valdkundan suvipäivnouzmpoles. Valdkundan pind om 438 317 km², saum vezid — 0,22% (950 km²).

Irakan tobj pala om sijatud Mesopotamijan alangištos. Kaikiš korktemb čokkoim om Iranan mägišton Šeeha Dar (Bozdag)-mägenpä (3611 m) Irananke röunal. Kaikiš znamasižembad joged oma Tigr da Jevfrat. Ned ühthejokstas lühüdha Šatt El' Arab-jogehe, kudamb lankteb Persijan lahthe. Mecad ottas territorijan kaks' procentad.

Klimat om subtropine pohjoižes da tropine suves. Keza om kuiv da lujas räk. Tal'v om vihmakaz da viluhk, paneb lunt pohjoižiš mägiš. Paneb sadegid 50..150 mm vodes, mägil — 1500 mm:hasai.

Londuseližed pävarad oma kivivoi (kahtenz' sija mail'mas Saudan Arabijan jäl'ghe), londuseline gaz, fosfatad, toižed varad — metallad (raud, vas'k, hrom, nikel', cink, hahktin), rik, sauvondgips, saved, azbest, mouckivi, tal'k, keitandsol.

Politine sistem

Ohjandusen form om federativine demokratine islamine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (arab.: رئيس العراق Rajis ali Irak, sorani: Serokê Iraqê), koume varaprezidentad oma hänele abuhu. Parlamentan ühtnijad valitas prezidentad nelläks vodeks äniden kahtel koumandest, kahtenden strokun voimuz om olmas. Ohjastusen da parlamentan pämez' om päministr (valdkundan faktine pämez'), valičeze Prezidentan Nevondkundal. Parlamentan ezifrakcii formiruib Federališt ohjastust. Kirjutamata Konstitucijha, päministr om šiit, prezident om kurdlaine, valitas sunnitad parlamentan ezimeheks.

Parlament om kaks'kodine vn 2005 Konstitucijan mödhe, üks'kodine faktižešti. Üläkodid — Ühtištusen Nevondkundad — eile tähäsai. Vaiše alakodi radab, se om Ezitajiden Nevondkund (arab.: مجلس النواب العراقي Madžlis An-Nuvvab Al'-Irakiji, sorani: Enkumena Nûnerên Êrak) 329 ühtnijanke, kaik rahvaz valičeb heid nelläks vodeks.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2018 12. päiväl semendkud. Nügüdläine Irakan prezident om Barham Saleh vs 2018 redukun 2. päiväspäi (8nz' lugul). Adil' Abdul-Mahdi radab päministran vs 2018 redukun 25. päiväspäi.

Administrativiž-territorialine jagand

Kacu kirjutuz: Irakan administrativiž-territorialine jagand.

Valdkund jagase 19 agjaks (muhafaz:aks), ned alajagasoiš 120 ümbrikoks (kaza:ks). Ümbrikod jagasoiš alaümbrikoikš. Irakan Kurdistan om region avtonomijanke valdkundan pohjoižes, nell' agjad täuzin vai paloin mülüdas sihe.

Eläjad

Irakas elädas irakalaižed. Päivlaskmaižed da suvipäivlaskmaižed territorijad oma rahvahatomad. Vl 2009 valdkundan eläjiden lugu oli 31 234 000 ristitud, vl 2015 — 37 056 169 ristitud. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Rahvahad (1987): arabialaižed — 75..80%, kurdalaižed — 15..20%, toižed rahvahad — 5%.

Religijan mödhe (2015): islamanuskojad — 95..98% (šijitad 64−69%, sunnitad 29−34%), hristanuskojad — 1%, toižed uskojad — 1..4%.

Toižed lidnad-millionerad (vl 2008, surembaspäi penembha): Mosul, Basr, Erbil', Suleimanii, Kirkuk. Lidnalaižiden pala om 71% (2020).

Rahvahanižanduz

Vl 2012 Irakan päeksport oli toreh kivivoi (84%), toižed torhuzmaterialad (8%), toine eksport — söm da eläb kabjživatišt (5%). Vl 2012 Indii, Kitai, AÜV da Suvikorei oliba päeksportpartnörikš (eksportan kaks' koumandest valdkundaspäi). Sil-žo vodel Turkanma, Kitai, Sirii da AÜV oliba importan päühtnijoikš (ühtes — importan 60% valdkundha).

Homaičendad

Irdkosketused

Irakan Tazovaldkundan parlamentan oficialine sait (parliament.iq). (arab.) (kurd.) (angl.)
Irakan päministran oficialine sait (pmo.iq). (arab.) (angl.)
Irakan ministrišton oficialine sait (cabinet.iq). (arab.) (angl.)
Irakan prezidentan ofisan oficialine sait (presidency.iq). (arab.) (angl.) (kurd.)

Irak Vikiaitas

	Azijan valdkundad
	Azijan valdkundad Afganistan \| Araban Ühtenzoittud Emiratad (AÜE) \| Armenii \| Azerbaidžan¹ \| Bahrein \| Bangladeš \| Brunei \| Butan \| Egipt² \| Filippinad \| Gruzii¹ \| Indii \| Indonezii³ \| Irak \| Iran \| Izrail' \| Japonii \| Jemen² \| Jordanii \| Kambodž \| Kazahstan¹ \| Katar \| Kipr¹ \| Kirgizstan \| Kitai \| Korejan Rahvahaliž-Demokratine Tazovaldkund \| Korejan Tazovaldkund \| Kuveit \| Laos \| Livan \| Malaizii \| Mal'divan Sared \| Mjanmar \| Mongolii \| Nepal \| Oman \| Pakistan \| Päivnouzmaine Timor \| Saudan Arabii \| Singapur \| Sirii \| Šrilank \| Tadžikistan \| Tailand \| Turkanma¹ \| Turkmenistan \| Uzbekistan \| Venäma¹ \| Vjetnam
	¹ Om Evropas mugažo. ² Om Afrikas mugažo. ³ Om Valdmerimaiš mugažo.

[1] Irakan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Irakan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

[1]

[2]