I. Mundu Gerra
| Lehen Mundu Gerra | |||
|---|---|---|---|
 Lehen Mundu Gerrari buruz Berriak egindako infografia | |||
| Data | 1914ko uztailaren 28a – 1918 azaroaren 11 (su etena) | ||
| Lekua | Europa, Afrika eta Ekialde Hurbila (denbora labur batez, Txina eta Ozeano Bareko uharteak) | ||
| Emaitza | Aliatuen garaipena | ||
| Gudulariak | |||
| |||
| Buruzagiak | |||
| Indarra | |||
| |||
| Galerak | |||
| |||
Lehen Mundu Gerra, Gerra Handia[oh 1] edo Guda Nagusia[1] Europan piztu eta gehienbat bertan jazotako mundu gerra bat izan zen, 1914ko uztailaren 28an hasi eta 1918ko azaroaren 11ra arte iraun zuena. Bere garaian, "gerra guztiekin amaituko duen gerra" deitu zioten[2]. Historiako gudarik handienetako bat izan zen, 70 milioi pertsona mobilizatu baitziren militar aritzeko, tartean 60 milioi europar[3][4]. Estimazioen arabera, bederatzi milioi militar eta zazpi milioi zibil hil ziren gerraren ondorio zuzenez. Horrezaz gainera, hainbat genozidio erraztu zituen, baita 50-100 milioi pertsona hil ere 1918ko gripe pandemiaren hedakuntzan[5][6]. Galera militarrak asko handitu ziren garapen teknologiko eta industrialaren eta lubaki-gerraren ondorioz. Historiako gatazkarik hilgarrienetako bat izan zen, eta oso eragin politiko garrantzitsuak izan zituen hainbat herrialdetan, 1917–1923ko iraultzak barne. Gerratearen amaieran, gatazka batzuk konpondu gabe geratu ziren, hogei urte geroago Bigarren Mundu Gerraren pizgarri izan zirenak[7]. Euskal Herriari ere sekulako hondamendia eragin zion: Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan «belaunaldi oso bat desagertu zen».[8]
1914rako Europako potentziak bi koaliziotan banatuta zeuden: Entente Hirukoitza alde batetik, Frantzia, Errusiako Inperioa eta Britainia Handiarekin; Aliantza Hirukoitza bestetik, Alemaniako Inperioa, Austria-Hungaria eta Italiarekin. Bigarren hau "defentsarako" sortua zenez gero, 1914an gerratik kanpo gelditzeko aukera eman zion Italiari[9]: geroago sartu zen, 1915ean, Entente Hirukoitzarekin bat eginda. 1914ko uztailaren 24an, Serbia babesteko helburuz, "gerrarako prestaketa garaia" abiarazi zuen Errusiak eta, lau egun geroago Austria-Hungariak Belgrad bonbardatu zuenean, Austriatik gertuen zeuden barruti militarrak mobilizatu zituen. Uztailaren 30ean, Errusiaren mobilizazio orokorra iragarri zen, eta biharamunean berbera egin zuten Austria-Hungariak eta Alemaniak. Alemaniak Errusiari desmobilizazioa galdatu zion baina, ez zuenez egin, gerra deklaratu zion abuztuaren 1ean; Austria-Hungariak gauza bera egin zuen hilaren 6an, eta Frantziak Errusia babesteko mobilizazio orokorra iragarri zuen abuztuaren 2an[10].
Alemaniak bi fronte zituen, Frantziaren eta Errusiaren aurkakoak. Haren estrategia zen armada guztia mendebaldean biltzea Frantzia lau astean garaitzeko eta, ondoren, ekialderako bidea hartzea, Errusia erabat mobilizatu aurretik; Schlieffen Plana izena eman zitzaion egitasmo horri[11]. 1914 amaieran, ordea, Marneko guduak geldiarazi zuen Alemaniaren aurrerabidea. Hortik aurrera, Mendebaldeko Frontea higadura-gerra batean sartu zen, 1917 arte lubaki lerro luzeetan trabatua. Aldiz, Ekialdeko Frontean gertatu ziren fronte mugimendu handienak. Serbiak 1915ean galdu zuen gerra, eta Errumania, 1916an Aliatuekin bat egin zuena, 1917an izan zen garaitua. Hala ere, botereek ez zuten inongo galera handirik izan 1918 arte. 1917an, Otsaileko Iraultza gertatu zen Errusian, tsarraren autokraziaren ordez, behin-behineko gobernu bat ezarri zuena. Errusia gerratik kanpo gelditu zen, iraultzaileek izenpetutako Brest-Litovskeko Itunaren bitartez. Horren ondorioz, Alemaniak ekialdean zituen tropak mendebaldera lekualdatu zituen, eta 1918ko Udaberriko Ofentsiban erabili. Erasoaldi horrek, baina, huts egin zuen, eta irailaren 28an Alemaniako buruzagi militarrek armistizioa eskatu zuten[12]. Azaroaren 4an, Austria-Hungariak Villa Giustiko armistizioa izenpetu zuen. Aldi berean, Gilen II.a Alemaniakoak iraultza zuen bere herrian, eta haren militarrek ez zuten borrokan segitu nahi; hori zela eta, azaroaren 9an uko egin zion koroari eta, bi egun geroago, 1918ko azaroaren 11ko armistizioa izenpetu zuen Alemaniak.
Gerraren ondorioz, Errusia, Alemania, Austria-Hungaria eta Otomandar Inperioa nazionalitateetan oinarritutako estatu berritan banatu ziren. Britainia Handia, Frantzia, AEB eta Italiak hainbat baldintza ezarri zituzten 1919ko Parisko Bake Biltzarrean. Beste mundu gerra bat saihesteko, Nazioen Liga sortu zen baina, hainbat arrazoi zirela eta, ez zuen helburu hori lortu. Bigarren Mundu Gerran Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialistak hartu zuen garrantzia zela eta, askotan Versaillesko Itunak Alemania nola tratatu zuen aipatzen da egun, baina bake horrek Europa eta Ekialde Hurbila ere guztiz eraldatu zituen, gaur egunera arte dirauten duten mugekin, kasu batzuetan[13]. Bestalde, Estatu Batuetako Gerra Zibilean hasitako joeratik, gerraren kontzeptua erabat aldatu zuen: amaitu egin zuen Lehen Mundu Gerra aurretik giza aurrerabideari buruz mekanizazioan jarrita zegoen baikortasun guztia. Mekanizazioak, izan ere, gizatasunaren erabateko galera ekarri zuen, eta egoera lazgarriak. Existentzialismoaren gorakada ekarri zuen, eta auzitan jarri zituen ohiko kristautasunaren interpretazioak, baina baita estatu-nazioen goraldia eta lehia ere.
Aurrekariak
Lehen Mundu Gerraren jatorriaren inguruko akordio orokorrik ez dago, historialariek hainbat gertakari klabe eta faktoreren artean indar ezberdina jartzen baitute. Errebisionismo historikoaz gain, jatorrizko dokumentuen desklasifikazioak ere denbora luzea hartu du. Orokorrean, bi ikuspegi handi daude: Alemaniak eta Austria-Hungariak gerra eragin zutela diotenena, eta aktoreen zerrenda zabalagoa dela diotenenena. Lehen taldearen artean ere, bi ikuspegi nagusi daude: gerra planifikatu gabekoa izan zela diotenena, alde batetik, nahiz eta Alemaniak eta Austria-Hungariak paper garrantzitsuena izan zen; eta Errusiak, Frantziak, Serbiak eta Erresuma Batuak paper erlatiboki garrantzitsua izan zutenena, bestetik.
Aliantza politiko eta militarrak
XIX. mende osoan zehar, Europako potentzien artean botere-balantze ahul bat ezarri zen, aliantza politiko eta militarren sare bat osatuz[14]. Botere-oreka horiek zailtasunak izan zituzten Britainia Handia isolamendu bikainean sartu zenean, Otomandar Inperioaren gainbehera etorri zenean eta 1848aren ostean Otto von Bismarcken Prusia agertu zenean. 1866an Austria-Prusia Gerrak Prusiaren hegemonia ezarri zuen Alemaniaren gainean, eta 1870–1871ko Frantzia-Prusia Gerrak Alemaniaren bateratzea ekarri zuen. Horrela, Prusiaren agintepean, Alemaniar Inperioa sortu zen.
1873an, Frantzia isolatu eta bi fronte izango zuen gerra bat saihesteko, Bismarckek Hiru Enperadoreen Liga negoziatu zuen (alemanez: Dreikaiserbund) Austria-Hungaria eta Errusiako Inperioarekin. 1878an Liga hori bertan behera geratu zen, Errusia-Turkia Gerra (1877–1878) zela eta Errusiak eragin handia eskuratu zuelako Balkanetan; aurrerantzean, Alemaniak eta Austria-Hungariak Aliantza Duala eratu zuten. 1882an Italia batu zitzaien eta Aliantza Hirukoitza sortu[15][3].
Aliantza horien xehetasun praktikoak mugaturik zeuden, hiru Botere Inperialen artean zegoen helburu komuna Frantzia isolatzea baitzen. 1880an Britania Handiak Errusiarekin zituen tentsio kolonialak konpontzeko saiakera egin zuen, eta Frantziak mugimendu diplomatikoak egin zituen; horren ondorioz, Bismarckek Liga aldatu zuen 1881ean[16]. Liga 1887an bertan behera geratu zenean, Berraseguratze Itunak hartu zuen bere lekua, Alemania eta Errusiak zuten paktu sekretu bat neutral mantentzeko bi herrialde horietako bat Frantziak edo Austria-Hungariak erasotzen bazuen.
1890ean Gilen II.a Alemaniakoak boterea lortu zuen eta Bismarck erretiratzera derrigortu zuen. Kantziler berria zen Leo von Caprivik Berraseguratze Ituna ez luzatzeko konbentzitu zuen Gilen[17]. Ondorio gisa, Frantziak Aliantza Hirukoitzari aurre egiteko aukera izan zuen, lehenengo 1894ko Frantzia-Errusia aliantzarekin eta, ondoren, 1904ko Entente Cordiale izenpetzen Britainia Handiarekin: herrialde horrek Anglo-errusiar ituna izenpetu zuen Errusiarekin eta Joko Handia amaitu. Itun horiek ez ziren aliantza formalak, baina gatazka kolonial luzeak konpontzeko balio izan zuten, eta etorkizunean, Frantziaren edo Errusiaren balizko edozein gatazkan sartzeko aukera ematen zien; hiruen arteko aldebiko akordio horiei Entente Hirukoitza izena ematen zaie[7].
Europaren polarizazioa aliantzen ondoren
Aurreko atalean aipatu diren aliantzen eskemak eragin sakona izan zuen hamarkada horietako panorama politikoan. Britainia Handiak "isolamendu bikaina" albo batera utzi zuen 1900eko hamarkadan, Boerren Gerran isolatuta egon eta gero: arma-lasterketa zuen Alemaniarekin, bereziki itsasoaren kontrolaren inguruan[18], baina Alemania ez zuen etsaitzat ikusten, nahiago zuen Frantzia eta Errusiarekin erlazioak hobetu eta baretzea[19][14]. Alemaniak inperialismoak dituen lurralde-kontrol behar handiak zituen[20], baina industria iraultza izan zuenerako, "mundua jada banatuta zegoen", Reinhard Künhlek aipatzen duen bezala[21]. Interes inperialistak kezkagarriak ziren garaian hainbat sozialistarentzat. Jean Jaurès frantziar sozialistak gerra prestatzen ari zela argi ikusi zuen, 1914ko uztailaren 31n hila izan aurretik. Hedatze kolonialak kapitalista handien interesak zerbitzatzen dituela idatzi zuen, eta horrek gerrara eramango zuela mundua[22]. Irakurketa bera defendatu zuen Leninek ere gerra osoan zehar[23].
1905 eta 1906 bitartean Marokoren egoeraren inguruan Marokoko Lehen Krisia piztu zen. Alemaniak Frantzia eta Erresuma Batuarekin zituen harremanak okertu zituen gertakari diplomatikoa izan zen[14]. 1908an Austria-Hungariak Bosnia-Herzegovina anexionatu zuen, lehenago Otomandar Inperioaren kontrolpean zeuden lurraldeak. Anexio horrek Balkanetan zegoen botere-balantze prekarioaren aurkako talka eragin zuen, Serbia eta Paneslavismoa haserretuz. Errusiak, erantzun gisa, Austriaren aurkako sentimendua indartu zuen Serbian eta Balkanetan[24].
1911n Agadirko krisialdia eman zen, Frantziak, Alemaniak eta Britainiak Maroko kontrolpean izan nahi zutelako. Amaitzerakoan Frantziak Marokoko Protektoratu Frantsesa eratu zuen, Europan tentsioa handituz. Alemaniak Frantziaren nahi espantsionista gelditzeko barkuak bidali zituen, eta britainiarrek erantzun[25]. Britainiarrek, bere aldetik, gatazka zuten gobernuak defendatzen zuen isolazionismoaren eta Alderdi Liberalak proposatzen zuen interbentzionismoaren artean. Alderdi Erradikaleko David Lloyd Georgek eta Winston Churchillek interbentzionistekin bat egin zuten, elkarrekin hartuz gerra deklarazioaren ardura[26]. Gerra honen ondorioz Britainiak eta Frantziak itsasoaren kontrolaren gaineko akordioa egin zuten. Aldi berean, Italia-Turkia Gerra gertatzen ari zen Iparraldeko Afrikan. Italiak Otomandarrek zituzten Libiako probintziak kontrolpean hartu zituen, Libia Italiarra sortuz. Ondorio gisa, Otomandar Inperioa inongo aliaturik gabe geratu zen Europan, eta Balkanetako Gerrarako baldintzak sortu ziren[14].
Balkanetako Gerrak 1912ko eta 1913ko bi gerren izena da. Lau herrialde balkanikok Otomandar Inperioaren lurraldeak berreskuratzeko gerra egin zuten lehenengoan; bigarrenean, Bulgariak galdu zuen. Serbia handitu horrek Errusiaren babesa zuen, eta Austria-Hungariak zituen lurrak arriskuan jarri zituen. 1912an Errusiak Albania serbiarren esku jartzearen alde hitz egin zuen. 1912–13ko Londresko Konferentzian Albania independentea babestu zuen, baina Serbia eta Montenegrok ez zuten akordioa bete. Austriaren itsas-erakustaldi baten ostean, Serbiak amore eman zuen eta Errusia eremutik erretiratu. Montenegrok beranduago bete zuen akordioa, gerra mehatxuen ondorioz[27]. Orduan, Serbia eta Grezia Bulgariaren aurka aliatu ziren, Balkanetako Bigarren Gerra hasiz. Turkia eta Errumania ere gerrara batu ziren. Alemaniako diplomazia greziarren eta errumaniarren aldekoa zen, eta Austria-Hungariakoa bulgariarren aldekoa; bi herrialdeen arteko erlazioak nabarmen okertu ziren. 1913ko irailean Serbiak Albania inbaditu zuen, Errusiak gelditzeko ezer ere egin gabe; Alemaniak eta Italiak ultimatuma bidali zioten Serbiari eta zortzi egun pasata atzera egin zuten. Frantziak eta Errusiak akordioa bazuten ere, itun horretan ziotena ez zuten zertan praktikara eraman behar bietako batek beste potentzia bat probokatzen baldin bazuen. Baina Balkanetako Gerrak aldaketa ekarri zuen, eta Frantziak Errusia babestuko zuela esan zuen, Austria-Hungariak Serbia erasotzen bazuen. Era berean, Balkanetan gerra bat pizten bazen, nork piztu zuen begiratu gabe, aliantzak egoerari elkarrekin erantzungo zion[28].
Une hau iritsita, Errusia-Japonia Gerran Errusiak jasotako galerari buelta ematen hasi zitzaion, eta Alemania eta Austriak kezka zuten ez ote zen Errusia boteretsuegia izango. Errusiaren aurkako gerra bat irabazi nahi bazen, laster egin behar zela ondorioztatu zuten[29].
Arma-lasterketa
1871ean Alemaniak Frantzia-Prusia Gerra irabazi eta Alemaniako Inperioa sortu zuenean, bere indar ekonomiko eta industriala nabarmen hasi zen. Alfred von Tirpitz almiranteak eta Gilen II.ak Alemaniako Itsas-armada Inperiala sortu behar zutela pentsatu zuten, Britainiarren Royal Navyarekin lehiatzeko[7]. Euren ikuspuntuan, itsasoaren gaineko kontrola zuenak agintzen zuen munduan[30].
Emaitza, Anglo-germaniar itsas arma-lasterketa izan zen. 1906an Royal Navyak HMS Dreadnought itsasontzia sortu zuen, abantaila handia hartuz[7]. 1912an, Alemaniako ekonomiak ezin zuen jada horrelako esfortzu bat egin eta, aldi berean, Europako armadarik handiena mantendu. Alemaniak hamarkada batzuk eman zituen Britainiarren aurkako esfortzu ekonomiko handiena egiten, baina irabazi gabe.
Arma-lasterketak, hala ere, jarraitu zuen aktore guztien artean. 1913an Alemaniak 170.000 soldadu gehiago izatea onartu zuen, Errusiak beste 500.000 sortzea hurrengo hiru urteetan eta Frantziak soldadutza epea bi urtetik hirura hedatu zuen. 1870 eta 1914 artean Austria, Alemania, Italia eta Errusiaren gastu militarra garaiko 94 milioi Libera esterlinatik 394 milioira igaro zen, 2016ko 35.000 milioi liberaren parekoa. Alemaniaren gastua %73 handitu zen eta Errusiarena %39[31].
Gerraren hasiera
Sarajevoko atentatua
Gerra piztu zuen gertakaria 1914ko ekainaren 28an izan zen, Sarajevon. Austria-Hungariako Inperioaren tronurako Frantzisko Josef I.a Austriakoaren oinordekoa zen Franz Ferdinandek Bosniako hiriburuari bisita egin zion. Bosnia Gaztea (serbieraz: Млада Босна, Mlada Bosna) erakundeko sei kidez osatutako talde batek (Cvjetko Popović, Gavrilo Princip, Muhamed Mehmedbašić, Nedeljko Čabrinović, Trifko Grabež, eta Vaso Čubrilović) Serbiako Esku Beltza (serbieraz: Црна рука, Crna ruka) taldeko armekin[32], artxidukea erailtzen saiatu ziren. Čabrinovićek esku-granada bat bota zuen kotxera, baina ez zuen asmatu. Hainbat zauritu eragin zituen inguruan, baina Ferdinandek konboiak aurrera egin zuen. Beste kideek ere ez zuten lortu kotxearen aurka egitea.
Handik ordubetera, Ferdinand Sarajevoko Ospitaleari egin zion bisitaren ostean atentatuan zauritutakoak ikustean, konboiak okerreko bidea hartu zuen. Bertan zen Gavrilo Princip serbobosniar ikasle gazte nazionalista, pistola batekin. Enperadorearen semea eta haren emazte Sophie Chotek hil zituen. Enperadoreak oso haserre hartu zuen albiste, baina Austrian giroa lasaia zen[33]. Historialari batzuen arabera, Austria-Hungariak atentatuaren inguruko azalpen politiko osoa asmatu zuen, gerra justifikatzeko[34].
Biolentziaren hedapena Bosnia-Herzegovinara
Austria-Hungariako autoritateek Sarajevoko istilu antiserbiarrak bultzatu zituzten. Istilu horietan Bosniako kroatek eta Bosniakoek bi Bosniako serbiar erail zituzten eta hainbat serbiarren eraikin kaltetu zituzten[35][36]. Serbiar etniaren aurkako ekintzak Sarajevotik kanpo ere eman ziren, baita Austria-Hungariaren menpe zeuden Bosnia-Herzegovina, Kroazia eta Esloveniako beste eremu batzuetan ere. Austria-Hungariako autoritateek 5.500 serbiar kartzelara edo deserrira bidali zituzten, eta 700 eta 2.200 artean kartzelan hil ziren. Beste 460 serbiarren aurkako heriotza zigorra agindu zuten. Schutzkorps izeneko milizia bosniar batek serbiarren aurkako jazarpena abiatu zuen[37][38][39].
Uztaileko Krisialdia
| « | Alemaniako enbaxadoreak jakinarazi dit Alemaniako gobernuak onartzen duela lau potentziek Austriaren eta Errusiaren arteko bitartekaritza egitea. (...). Gainera, San Petersburgon dudan eragina baliatzeko eskatu dit, gerra mugatzeko eta Europan bakeari eusteko.
Erantzun diot Serbiaren erantzuna, Austriaren eskakizunak onartzeko, espero zitekeena baino areago doala. Alemaniako estatu-idazkariak berak esan du Austriaren oharrean Serbiak ziur asko onartuko ez lituzkeen gauzak zeudela. Esan nion uste nuela Serbiaren erantzuna ez litzatekeela hain urrun iritsiko, Errusiak ez balu Belgraden bere eragina baliatu, adiskidetzea lortzeko, eta adierazi nion Vienan behar zela bitartekaritza bultzatzeko eragina. Austriak helburu bat zuen Serbiaren erantzuna baztertzeko: kosta ahala kosta zapaldu nahi zuen Serbia, horrek ekar litzakeen ondorioak kontuan izan gabe (...) inoiz izan den gerrarik handiena izango litzateke (...)." |
» |
—1914ko uztailak 27 | ||
— Gilen II.aren telegrama Errusiako Tsarrari.[40]Berehalako baiezko erantzun argia da zure gobernuak duen bide bakarra miseria amaigabea ekiditeko. (...) Berez, eskatu behar dizut berehala eskatzeko zure tropei gure muga inongo momentuan ez zeharkatzeko. Willy[oh 2].
Alemaniako gobernuak Frantziari eskatu zion neutral mantentzeko. Izan ere, Alemaniak denbora behar zuen zein plan garatuko zuen erabakitzeko, gero oso zaila edo ezinezkoa izango zelako plana aldatzea behin tropen mugimendua hasita[41]. Schlieffen Planaren garapen baten arabera, Aufmarsch II West izenekoa, euren tropen %80 mendebaldean geratu beharko lirateke, Aufmarsch I Ost eta Aufmarsch II Ost planen arabera %60 mendebaldean eta %40 ekialdean egongo ziren bitartean. Ekialdeko Prusiako trenbideak ez zuen baimentzen soldaduen mugimendu handiagorik. Frantziak ez zion erantzun, baina aldi berean bere tropak mugatik 10 kilometrora bidali zituen eta bere erreserbako militarrak mobilizatu zituen. Alemaniak Aufmarsch II West plana garatuz erantzun zuen[42]. Frantziak, aldi berean, XVII Plana zuen martxan, Alemaniarekin mugan soldaduak kontzentratzeko epe luzeko plan militarra[43].
Abuztuaren 1ean, Gilen II.ak Helmuth von Moltke Gazteari eskatu zion "armada guztiarekin Ekialderako bidea hartzeko", uste zuelako Britainiarrak neutral mantenduko zirela Frantzia ez bazuten erasotzen. Moltkek Kaiserrari esan zion milioi bat gizon lekuz aldatzea ez zela posible, eta Frantziaren erasoa atzealdetik etortzea ahalbidetuko zuela mugimendu horrek, desastrera eramanez. Gilenek, hala ere, esan zuen armada ez zela Luxenburgotik pasa behar Jurgi V.a lehengusuaren telegrama jaso arte[oh 3][41]. Londresko telegrama iritsi zenean, Kaiserrak Motlkeri esan zion "orain nahi duzuna egin dezakezu"[41][44].
Abuztuaren 2an, Alemaniak Luxenburgo okupatu zuen[45] eta abuztuaren 3an Frantziaren aurkako gerra deklaratu zuen[46]. Egun berean, Belgikako gobernuari bere herrialdetik inongo mugarik gabe pasatzeko eskubidea emateko eskaria luzatu zioten; Belgikak uko egin zion. Abuztuaren 4ko goizean Alemaniak Belgika inbaditu zuen eta Alberto I.a Belgikakoak erresistentziarako deia luzatu zuen eta 1839ko Londresko itunaren babesa eskatu zuen[7][47][48]. Britainiak Alemaniari Belgikaren neutraltasuna errespetatzeko eskatu zion eta, erantzunik jaso ez zutenez, 1914ko abuztuaren 4ko arratsaldean gerra deklaratu zion Alemaniari[49][50].
Sugar nazionalista
Ez da Europan beste gerrarik izan, biztanleriaren aldetik, 1914ko abuztu hartan bezalako berotasunez hasi denik (erdi mailako klase politizatuei dagokienez behintzat). Gerra deklaraturik, jendetza sutsuen aurrean desfilatzen zuten borondatezko gazteez bete ziren hiriak. Batzuentzat, mundu burgesaren ohiko bizimodu gatzgabetik ihes egiteko aukera izan zen hura. Sentimendu garbiak, heroismoa eta bizimodu emozioz betea iragartzen zituen gerrak. Beste zenbaitentzat berriz, gizarteen materialismoa sakrifizioz ordaintzeko modua zen.
Baina segur aski lehen egunetan gehien zabaldu zen sentimendua abertzaletasuna izan zen, orobat jende gehiena mobilizatu zuena. Hain izan zen nabarmena, non Londresen dachshund zakurrak (jatorriz alemaniarrak) harrika ibili baitzituen jendeak, eta alemaniarren dendak txiki-txiki egin zituzten Parisen. Jendeak, saltoka, God save the King kantatzen zuen Buckingham jauregiaren aurrean, eta gogo beroz erantzuten zioten Gilen II.a Kaiserraren “nazio leialtasun”erako deiari. Frantses gazteak la revanche-n haziak ziren, denen irakurgai zela, adibidez, Bi haur Frantziara bueltan, “probintzia galduak” (Alsazia eta Lorrena) gogoratuz. Alemaniar gazteek, Goethek bere Memoriak liburuan agertzen zuen frantsesen kontrako erromantizismoaren oinordeko, eslaviar barbaroek eta britainiar merkantilismoak arriskuan jarritako zibilizazio goi mailako baten zaindaritzat zeukaten beren burua. Bitartean, Errusian paneslavismoa errotu zen, aldi berean poloniarren eta teutoien mehatxua sumatzen zela. Zenbait herritako sozialistak Stuttgarten (1907) eta Basilean (1912) bildu ziren gerraren eta bakearen inguruko auziez jarduteko, baina ez zuten lortu bakezko estrategia bateratu batera iristerik. Laboristek britainiar gobernuaren alde egin zuten; gerraren hasieran eratu zen “Batasun Sakratu”ko gobernuan egon ziren frantsesak, eta alemaniar sozialdemokratek tsarren despotismoaren kontrako borrokatzat hartu zuten gerra. Errusiar boltxebikeen talde txiki bat bakarrik atera zen “inhibizio iraultzailearen” alde.
Abertzaletasuna izan zen gerrak hasieran behar izan zuen sentimendua, armadak soldaduz hornitzeko. Lehen berotasun hark, ordea, behera egin zuen 1914an zehar, hilak milaka izan baitziren (300.000 frantses aurreneko hilabeteetan), eta desagertu egin zen 1915 eta 1916an.
Gerraren garapena
Lehen erasoaldiak
Gaizki-ulertuak Erdialdeko potentzien artean
Erdialdeko potentziek ez zuten komunikazio ona izan gerraren hasieran. Alemaniak Austria-Hungariari promesa egin zion Serbiaren inbasioan lagunduko ziola, baina horrek zer esan nahi ote zuen eztabaidagarria zen. Lehendik adostutako planak aldatu ziren 1914an, baina ez ziren ariketa militarrak egin plan berri horiek babesteko. Austria-Hungariak uste zuen Alemaniak Errusiaren balizko erasoaldia geldituko ziola iparraldetik. Alemaniak, hala ere, uste zuen hobe zela Austria-Hungaria errusiarren aurka borrokatzen bazen, eta eurek, aldi berean, Frantziari erasotzen bazioten. Gaizki-ulertu haien ondorioz, Austria-Hungariako armadak bere indarrak banatu behar izan zituen Errusia eta Serbiari, aldi berean, erantzuteko[18].
Serbiar kanpaina
Austriak Serbiako armadaren aurkako gerra zuzena abuztuaren 12an hasi zuen, Cerreko gudua eta Kolubarako guduarekin. Hurrengo bi asteetan, Austriaren erasoak gelditu zituzten eta baja ugari eragin. Aliatuen lehenengo garaipen garrantzitsua izan zen gerran, eta Austria-Hungariak garaipen azkar baterako zuen asmoa zapuztu zuen. Ondorioz, Austriak militar kopuru handi bat mantendu behar izan zuen Serbiako mugan, Errusiaren aurkako esfortzuak ahulduz[51]. Serbiak Austria-Hungariaren aurka 1914an irabazi izana XX. mendeko garaipen militar garrantzitsuenetako bat da[52].
Alemaniaren ofentsiba Frantzia eta Belgikaren aurka
Lehen aipatu dugun bezala, Alemaniak Schlieffen Plana garatu zuen Frantzia erasotzeko, eta Frantziak XVII. Plana zuen Alemaniaren eraso bati aurre egiteko. Gerraren hasieran, Alemaniaren Gudu Ordena jarraituz, bere indarren %80 Mendebaldean jarri zituen, beste %20 babeserako Ekialdean jarri zuen bitartean. Euren plana Frantzia gerratik kanpo azkar uztea zen, eta ondoren indarrak ekialdera mugitzea, Errusiaren aurka ekiteko. Schlieffen planaren gakoetako bat Alsazia-Lorrena ahul uztea zen, Frantziak erasoa hor jo zezan; aldi berean, Alemaniak Belgika okupatu eta bertatik erasoko luke, Paris inguratuz eta Frantziako armada Suitzako mugan bilduz. Frantziak Alsazia-Lorrena eraso zuen, Alemaniak pentsatu bezala[53]. Hala ere, Schlieffen ondorengoa izan zen Moltkek pentsatu zuen ez zela ideia ona Alsazia-Lorrena guztiz babesgabe uztea, Frantziak indar gehiegiz eraso baitzezakeen. Horregatik, indarrak aldatu eta 85-15 beharrean 70-30 antolatu zituen. Aldaketa honek eragin zuzena izan zuen Frantzia azkar konkistatzeko helburuan[54].
Alemaniaren hasierako aurrerapena Mendebaldean arrakastatsua izan zen: abuztu amaieran Aliatuak, Britainiar Indar Espedizionarioa barne, erretretan zeuden; Frantziak, lehen hilabetean bakarrik, 260.000 baja izan zituen, Mugen guduan abuztuaren 22an izandako 27.000 hildakoak barne[55]. Alemaniaren planak agindu estrategiko zabalak zituen, eta komandanteek berauek frontean garatzeko askatasun nahiko zuten; 1866an eta 1870an taktika ona izan zen, baina 1914an Alexander von Kluckek askatasun hau erabili zuen aginduei jaramonik ez egiteko, Parisetik gertu alemaniar frontean hutsune bat utziz[56]. Frantziak eta Britainiak tarte hau erabili zuten Alemaniaren aurrerapena gelditzeko Parisen ekialdean, Marneko lehen guduan, irailaren 5etik 12ra, Alemaniari 90 kilometro atzera eginaraziz[57].
1911an Errusiako Stavkak Frantziarekin adostu zuen Alemaniari eraso egin ahal ziola mobilizazioa eman eta 15 egunera; hau ez zen helburu oso errealista, baina Errusiako bi armada Ekialdeko Prusian sartu ziren abuztuaren 17an, prestaketa handirik gabe[58]. Errusiako Bigarren Armada suntsitua izan zen Tannenbergeko guduan, abuztuaren 26 eta 30 artean[59], baina Errusiaren erasoak Alemania derrigortu zuen euren 8. Lurreko Armada Frantziatik Prusiara mugitzera.
1914 bukatu zenean, Alemaniako tropek posizio defentsibo indartsuak zituzten Frantzia barruan, herrialde horretako ikatz produkzioa kontrolatzen zuten eta bere galerak baino 230.000 baja gehiago eragin zizkion Frantziari. Hala ere, komunikazio arazoak handiak ziren, eta gerra luzea ekiditeko helburuan porrota egin zuten, bi fronteko gerra bat abiatuz[51]. Marneko gudua eta gutxira, Gilen Printzeak AEBko kazetari bati esan zion: "Gerra galdu dugu. Luzerako joango da, baina hau dagoeneko galduta dago"[53].
Asia eta Pazifikoa
Zeelanda Berriak Alemaniar Samoa (gaur egungo Samoa) okupatu zuen 1914ko abuztuaren 30ean. Irailaren 11n, Australiako indar militarrak Neu Pommern hartu zuen (beranduago Britainia Berria), garaian Alemaniar Ginea Berriaren parte zena. Urriaren 28an Alemaniar SMS Emden gurutzaontziek errusiar Zemchug gurutzaontzia hondoratu zuen Penangeko guduan. Japoniak Alemaniaren esku zeuden Mikronesia bereganatu zuen, Tsingtaoren setioaren ostean, Alemaniak Txinako Shandong penintsulan zuen Qingdaoko ikatz-portua. Vienak ez zuenez nahi Austria-Hungariaren SMS Kaiserin Elisabeth barkua Tsingtaotik kendu, Japoniak Alemaniari ez ezik Austria-Hungariari ere gerra deklaratu zion[60]; itsasontziak hiria defendatu zuen ahalik eta 1914ko azaroan hondartu zuten arte. Hilabete batzuen buruan indar aliatuek Alemaniak Ozeano Barean zituen lurralde guztiak eskuratu zituen; Ginea Berrian zeuden herri batzuk eta komertzio itsasontzi isolatuak baino ez ziren geratu[3][61].
Afrikako kanpainak
Gerraren lehenengo guduetako batzuk britainiar, frantziar eta alemaniar tropa kolonialek Afrikan elkarren artean egindakoak izan ziren. Abuztuaren 6 eta 7an Frantziak eta Britainiak Togoland eta Kamerun Alemana inbaditu zuten. Abuztuaren 10ean Hego-mendebaldeko Afrika Alemanean zeuden tropek Hego Afrika eraso zuten; gerra osoan zehar guduak eman ziren Afrikan. Ekialdeko Afrika Alemanan zeuden tropa kolonialek, Paul von Lettow-Vorbeck koronelaren agindupean, gerrilla motako gerra egin zuten gerra osoan zehar, armistizioa izenpetu eta bi astera errenditu ziren arte[62]. Afrikan potentzia kolonialek egin zuten gerraz gain, Liberiak aliatuen alde egin zuen 1917an eta Etiopiak babes militarra eman zion ardatzari[63].
Aldi berean, kolonialismoaren aurkako hainbat gerra eta altxamendu izan ziren Lehen Mundu Gerraren hasieran. Horren adibide dira Zaianen gerra[18], Senussien kanpaina[64], Volta-Bani gerra[65], Darfurreko kanpaina[18], Kaocen matxinada[66] edo Somalilandeko kanpaina[67] Afrikako iparraldean. Afrikan zehar izan ziren beste matxinada, gerra eta altxamendu batzuk izaera antzekoa dutenak, hala nola Chilembweren matxinada Malawin[18], Makonbe altxamendua eta Barue altxamendua Mozambiken[18] edo Adubi gerra Nigerian[68].
Indiarrak aliatuen alde
Alemania saiatu zen Indiar nazionalismoa eta panislamismoa erabiltzen bere alde, alde batetik Hindu-alemaniar konspirazioaren bidez altxamendu bat bultzatuz Indian eta, bestetik, Niedermayer-Hentig espedizioa bidaltzen Afganistanera, saiatzeko herrialde hau Erdialdeko Inperioen alde jartzen. Hala ere, britainiar beldurren aurka, Indian ez zen altxamendurik izan eta Britainiaren aldeko mezuak biderkatu ziren[69]. Indiako Kongresu Nazionaleko liderrek britainiar gerra esfortzua laguntzera deitu zuten. Indiako armada britainiarrena baino askoz handiagoa zen gerraren hasieran; Indiako 1,3 milioi soldadu eta langilek gerran parte hartu zuten Europa, Afrika eta Ekialde Hurbilean, eta gobernuak janari, diru eta munizioa bidaltzen zien. 140.000 indiar borroka ziren Mendebaldeko Frontean, eta 700.000k Ekialde Hurbilean. 47.746 indiar hil ziren eta 65.126 zauritu[70]. Hala ere, gerran jasandako kalteen eta Britainiar gobernuak autogobernua emateari zion aurkakotasunaren ondorioz, Mohandas Karamchand Gandhi eta beste batzuek Britainiar Rajarekin amaitu eta independentziaren aldeko hautua abiatu zuten gerra amaitu eta gero[71].
Mendebaldeko Frontea
Lubaki gerraren hasiera
— Adolf Benedicten gutuna gurasoei, 1915.[72] |
— Gilbert Williamen gutuna, 1915.[73] |
1914ko irailaren 5 eta 12 artean Marneko Lehen gudua izan zen; ostean, indar aliatuek eta alemaniarrek etengabe egin zuten saiakera bata bestea albotik harrapatzeko, beranduago "Itsasorako Lasterketa" deitu zen maniobra multzo batekin. 1914 amaitu zenerako, bi indarrak aurrez aurre zeuden Lorrenatik Belgikako kostalderaino hedatzen ziren bi lubaki lerroetan[74]. Alemaniarrek aukera izan zutenez lubaki horiek non eraiki erabakitzeko, normalki altuago egoten ziren; gainera, euren lubakiak hobeto eraikiak izaten ziren, lubaki anglo-frantziarrak "behin-behineko" gisa sortu zirelako, soilik Alemaniaren defentsak apurtzeko sortuak[75].
1915eko urtarriletik aurrera, mendebaleko fronteko gudarosteek beren posizioak finkatu zituzten hesi arantzadun, lubaki, lur zaku, metrailadore eta artilleriazko sare nahasi baten atzealdean, lohia noranahi zabaldurik, gerrako beste osagai bat bihurtuta. Mugimenduzko gerraren ondoren, higadura gerra etorri zen. Egoera horretan, askoz ere errazagoa zen babesa erasoa baino.
Lehen Mundu Gerra baino lehen garatutako taktika militarrak ez ziren nahikoak teknologia garapen hauei aurre egiteko. Garapen teknologikoari esker, defentsa sistema sendoak era zitezkeen, eta militarrek zekizkiten taktikak ez ziren baliagarriak izan gerraren zatirik handienean. Hesi arantzadunak, adibidez, ez zuen baimentzen infanteriak aurrera egitea, eta artilleria 1870ko hamarkadan baino askoz hilgarria zen; metrailadoreek lurretik aurrera egitea oso zaila egiten zuten. Bi aldeetako komandanteek ez zuten asmatu taktika berriak asmatzen euren tropak heriotza ziur batera eraman gabe[76]. Denborarekin, hala ere, teknologia berriak sortu ziren, baita arma berriak, adibidez gerra kimikoa[77][78] eta tankea[79][80].
Bi aurkariak saiatu ziren berdinketa tekniko hori garapen zientifiko eta teknologikoaren bidez hausten. 1915eko apirilaren 22an Ypresko Bigarren guduan alemaniarrek, Hagako Konbentzioa hautsiz, kloroa erabili zuten lehen aldiz Mendebaldeko Frontean. Laster eskuragarri izan zituzten gas mota ezberdinak bi aurkariek, eta inoiz ez bazen izan gerrarako erabakigarria, eta gudurik bere horretan irabazi ez bazuen ere, soldadu guztien beldurrik handiena bilakatu zen gas pozoitsuen eraso bat jasatea[81][82]. Britainiak eta Frantziak garatutako lehen tankeak Flers-Courceletteko guduan erabili zituzten britainiarrek, Sommeko guduaren ataletako bat, 1916ko irailaren 15ean. Ez zuten nahi beste arrakasta lortu. Hala ere, gerrak aurrera joan ahala, tankeak arrakastatsuago bilakatu ziren. Aliatuek tanke ugari ekoiztu zituzten, eta Alemanek euren diseinu propioa zuten batzuk erabili zituzten, baita Aliatuei kapturatutakoak ere.
Lubaki gerraren jarraipena
Bi aldeek ez zuten lortu ezer erabakigarririk egitea hurrengo bi urteotan. 1915–17 bitartean, Britainiar Inperioak eta Frantziak Alemaniak baino baja gehiago izan zituen, bien eremua estrategikoki okerragoa zelako defentsarako. Alemaniak ofentsiba handi bakarra egin zuen denbora horretan, baina aliatuek saiakera asko egin zituzten Alemaniaren lerroak hausteko.
1916ko otsailean Alemaniak Frantziaren defentsak eraso zituen Verdungo guduan, urte bereko abendura arte iraungo zuen erasoaldia. Alemaniak garaipen txikiak lortu zituen hasieran, baina Frantziak egindako kontraerasoek hasierako puntura eraman zuten egoera amaieran. Frantziak hildako gehiago izan zituen, baina Alemaniak ere baja ugari izan zituen: bi armaden artean 700.000[83] eta 975.000[84] hildako artean izan zituzten. Verdun Frantziaren determinazio eta sakrifizioren ikur bilakatu zen[85].
Sommeko gudua 1916ko uztailetik azarora iraun zuen erasoaldi anglo-frantziarra izan zen. Uztailaren 1a Britainiar Armadaren egunik odoltsuena izan zen, 57.470 biktimarekin, tartean 19.240 hildako. Sommeko ofentsiba osoak britainiarrei 420.000 biktima eragin zizkien. Frantziak, bere aldetik, beste 200.000 biktima inguru izan zituen eta Alemaniak 500.000tik gertu[86]. Metrailadoreak ez ziren izan bizitzak eraman zituen tresna bakarra: bi aldeetan gaixotasun ugari hedatu ziren lubakietan. Gaixotasun infekziosoak (1918ko gripe pandemia bezalakoak) beste batzuekin elkartu ziren, bizi-baldintza zailen ondorio[87].
Morala mantentzeko, zentsura handia zegoen egunkarietan 1918ko gripe pandemiari buruz. Ez zen aipatzen hilkortasun handia zegoela Alemanian, Erresuma Batuan, Frantzian eta Ameriketako Estatu Batuetan[88][89]. Espainiako aldizkariek, estatu hau ez zegoenez, arreta gehiago eman zioten gaixotasunari, baita Alfontso XIII.a erregeak gaixotasuna zuela aipatu ere[90]. Hori dela eta, Espainian larritasun handiagoa zuelako ustea zabaldu zen[91][92]. Hortik datorkio pandemia hari Espainiako gripea ezizena[93].
Verdunen urte osoan zehar ekintza mantentzeak[51], eta Sommen izandako odolusteak, Frantziako armada ia kolapsora eraman zuen. Aurrez-aurreko erasoak erabiltzeko saiakerak antzuak ziren, eta Frantziako Armadan mutinak geroz eta ohikoagoak ziren, bereziki 1917ko apirila eta maiatzean Nivelleko ofentsibak porrot egin zuenean[51]. Aldi berean, Britainiak Arraseko guduan irabazi zuen, baina bere helburua txikiagoa zen eta balio estrategikoa mugatua[3]. Arraseko guduaren atal txiki bat, Vimy hegiaren gudua, Kanadaren garaipena bat izan zen. Kanadan gertakari garrantzitsua da, eta historialari askoren arabera herrialdearen identitate nazionalaren sorreran eragin zuzena izan zuen garaipen militarra izan zen[94][95].
1917ko uztaila eta azaroa bitartean, britainiarrek, frantziarren laguntzarekin, Passchendaeleko gudua antolatu zuten. Ofentsiba honek arrakasta handia eskuratu zuen aliatuentzat hasiera batean[96][97], baina urrian lohian urtzen joan zen[98]. Hildako eta zauritu kopurua oraindik ere eztabaidagarria da[99], baina 200.000[12] eta 400.000[100][101] artean izan zen alde bakoitzean.
Historian ohikoa da aipatzea lubaki-gerra honetan ez zela egon lurralde aldaketa handirik eta, beraz, gerra estatikoa zela. Hala ere, garai honetan zehar, britainiarrek, frantziarrek eta alemaniarrek taktika berriak garatu zituzten etengabe.
-
Frantziako 87. gudarosteko gudariak, Verdungo guduan.
-
Cheshire erregimentua Sommeko guduan.
-
Soldaduak lubakitik ateratzen. Ehunka mila hil ziren egoera horretan.
-
Soldadu alemanak gasaren artean korrika.
-
Militar bat eta txakur bat gas-maskararekin, 1914an Frantzian.
-
Tanke bat lubaki baten gainetik pasatzen, 1917an.
Gerra itsasoan
Gerra hasi zenean, Alemaniako Inperioak mundu osoan zehar sakabanaturiko gurutzaontziak zituen, eta horietako batzuk Aliatuen merkantzia bidalketa erasotzeko erabiltzen ziren. Britaniarren Royal Navyak egin zien sistematikoki eraso, nahiz eta Aliatuen merkantzia ontziak babesteko izan zituzten zailtasunak lotsa sortu. Gerra hasi baino lehen, Britainia Handiak munduko itsas armada indartsuena eta eraginik handikoena zuela zabaldutako ustea zen.[102] Alfred Thayer Mahanek 1890. urtean The Influence of Sea Power upon History liburua argitaratu zuen, Ameriketako Estatu Batuak beren itsas armada handitzera animatzea helburu zuena. Horren ordez, liburua Alemaniara iritsi zen eta irakurleak adoretu zituen britainiarren Royal Navy irabazteko.[103] Esate baterako, alemaniarren SMS Emden gurutzaontziak, Qingdaon kokatua zegoen Ekialdeko Asiako eskuadrako parte zena, 15 gerra ontzi harrapatu edo suntsitu zituen, baita gurutzaontzi errusiar bat eta destruktore frantziar bat. Hala eta guztiz ere, alemaniarren Ekialdeko-Asiako eskuadra gehienak (SMS Scharnhorst eta Gneisenau gurutzaontzi armatuek, Nürnberg eta Leipzig gurutze-ontzi arinek eta bi garraio-ontziek osatzen zutena) ez zuen erasotzeko agindurik jaso eta Alemaniara bidean jarri zen. Bertan britaniarren gerraontziekin elkartu ziren. Alemaniako flotilla honek, Dresden ontziarekin batera, bi gurutze-ontzi armatu urperatu zituen Coroneleko guduan. Hala ere, 1914ko abenduan Falkland Uharteetako guduan Alemaniaren ia ontziteria guztia suntsitua izan zen. Dresden ontziak eta laguntzaile txiki batzuek soilik lortu zuten ihes egitea. Más a Tierrako guduaren ostean, hauek ere suntsituak edo gatibu hartuak izan ziren.[104]
Gerra hasi eta gutxira, Britainia Handiak Alemaniako itsas blokeoa hasi zuen. Estrategia eraginkorra izan zen, funtsezko hornidura militarrak eta zibilak moztuz, nahiz eta blokeoa honek aurreko bi mendeetan zehar onarturiko akordio internazionalak hausten zituen.[105] Britainiak minak jarri zituen nazioarteko uretan edozein ontzi ozeanoaren atal osoetara sartzea eragozteko, itsasontzi neutralak ere arriskuan jarriz.[106] Britainiarren taktika honi erantzun mugatu bat eman zitzaionez, Alemaniak bere ur-azpiko gerrarentzat antzeko erantzuna egongo zela espero zuen.[107]
Jutlandiako gudua (alemanez Skagerrakschlacht) 1916ko maiatza eta ekainaren bitartean jazo zen eta gerra osoko itsas bataila handiena bihurtu zen. Gerra ontzien arteko gudu totala izan zen, gerra osoan bakarra eta historian handienetakoa. Kaiserliche Marine’s High Seas Fleet, Reinhard Scheer almiranteordeak gidatuta, Royal Navyren Flota Handiaren aurka borrokatu zen, Sir John Jellicoe almirantea buru zuena. Borrokaldia berdinketa gisa amaitu zen: nahiz eta flota britainiar handiagoak alemaniarrak garaitu, hauek ihes egitea lortu zuten eta britainiar ontziterian jasan zutena baino kalte gehiago eragin zuten. Estrategikoki, hala ere, britainiarrek itsasoaren kontrola berretsi zuten, eta Alemaniako flotaren gehiengoa portuan atera ezinik geratu zen gerrak iraun zuen bitartean.[108]
Alemaniar U-boot ontziak Ipar Amerika eta Britainiaren arteko hornidura-lerroak mozten saiatu ziren.[109] Itsaspeko gerraren izaera dela eta, erasoak askotan abisu gabe iristen ziren, merkantzia ontzien tripulazioei bizirauteko itxaropen gutxi emanez.[109][110] Estatu Batuek protesta egin zuten, eta Alemaniak bere konpromiso arauak aldatu zituen. bidaiarien itsasontzi RMS Lusitania bidaiari ontzia 1915ean hondoratu ostean, Alemaniak bidaiari ontziak ez erasotzea hitzeman zuen. Britainiak berriz, bere merkantzia ontziak armatu zituen, eta era honetan, "gurutze-ontzi arauen" babesez gaindi jarriz. Arau hauek abisua ematea eta tripulazioa “segurtasun leku” batera mugitzea eskatzen dute (salbamentu txalupek ez zuten balio).[111] Azkenik, 1917ko hasieran, Alemaniak mugarik gabeko itsaspeko gerra politika bat martxan jarri zuen, amerikarrak gerra sartuko zirela konturatzean.[109][112] Alemaniak Aliatuen itsas bideak eten nahi zituen Estatu Batuek armada handi bat itsasoz bestaldera ez bidaltzeko. Nahiz eta hasieran arrakasta izan, azkenean huts egin zuen.[109]
Alemaniar itsaspekoen mehatxua 1917an murriztu zen, merkantzia-ontziak konboietan bidaiatzen hasi zirenean, destruktoreek eskoltatuta. Taktika honek zaildu egin zuen U-bootek helburuak aurkitzea, horrek nabarmen murriztu zituen galerak. Hidrofonoak eta sakoneko kargak ontzietan txertatzen hasi ondoren, destruktoreek itsaspekoak eraso zitzaketen arrakasta izateko itxaropenarekin. Konboiek hornidura-fluxua moteldu zuen, ontziak konboiak muntatu arte itxaron behar zutelako. Atzerapenen hauetarako konponbidea merkantzia ontzi berriak eraikitzeko programa zabala izan zen. Jendea garraiatzen zuten ontziak azkarregiak ziren itsaspekoentzako eta ez zuten Ipar Atlantikoan zehar konboietan bidaiatzen.[113] U-boot itsaspekoek 5.000 ontzi aliatu baino gehiago urperatu zituzten, 199 itsaspekoen kostuarekin.[114]
Lehen Mundu Gerran ere lehengo aldiz erabili ziren hegazkin-ontziak guduan. HMS Furious ontzitik Sopwith Camels hegazkinak aireratu ziren 1918ko uztailean Tonderreko zepelin hangarren aurkako eraso arrakastatsuan.[115]
Hegoaldeko fronteak
Gerra Balkanetan
Austria-Hungariak Errusia zuen ekialdean. Horregatik bere armadaren herena baino ezin zuen erabili Serbia erasotzeko. Galera handiak jasan eta gero, Austriak denbora tarte labur batez okupatu zuen Belgrad, Serbiako hiriburua. Kolubarako guduan serbiarren kontra-eraso bat izan zen, arrakastatsua austriarrak euren herrialdetik ateratzeko, 1914ko amaieran. 1915aren hasieran, Austria-Hungariak bere militarren erreserba gehienak erabili zituen Italia erasotzeko. Alemania eta Austria-Hungariako diplomatikoek, hala ere, kolpe handia eman zioten Serbiari Bulgaria gerran sartzeko konbentzitu zutenean[51]. Austria-Hungariako probintzia ziren Eslovenia, Kroazia eta Bosniatik, gainera, tropak eskuratzen zituzten Serbia, Errusia eta Italiaren aurka egiteko. Montenegro Serbiarekin aliatu zen[116].
Bulgariak gerra deklaratu zion Serbiari 1915eko urriaren 12an, eta Austria-Hungariak zituen 250.000 soldaduekin batu zen Serbia erasotzeko. Hilabete bat baino denbora laburragoan Serbia konkistatu zuten, Erdialdeko Inperioek eta Bulgariak 600.000 tropa bidalita. Serbiako armadak, bi fronte ireki zituela, Albaniako iparraldera erretiratzea erabaki zuen. Serbiak berriro ere galdu zuen Kosovoko guduan. Montenegrok Serbia lagundu zuen erretretan Adriatikoan, eta elkarrekin borrokatu ziren Mojkovaceko guduan 1916ko urtarrilaren 6an eta 7an[117]. Baina, azkenean, austriarrek Montenegro ere konkistatu zuten eta Nikolas I.a Montenegrokoak kapitulatu eta Frantzian deserriratu zen. Montenegroko gobernuaren egoitza Bordelen ezarri zuten, denbora horretan[118]. Italiak 260.000 serbiar ebakuatu zituen Durrësko portutik, tartean 140.000 soldadu[51]. Soldaduak Greziara eraman zituzten, lehenago Frantziak okupatu zuen Korfu uhartera. Serbiako gobernua, Nikola Pašićen gidaritzapean, uharte horretan kokatu zen, eta soldaduak, berrantolatu ostean, Tesalonikara eraman zituzten[119][120]. Durrëstik ebakuatutakoen artean 24.000 austriar gerra-preso zeuden, Sardiniako Asinara uhartera eraman zituztenak[121]; bertan, 5.000 hil ziren[122]. Italiak lortu zuen Albaniako Vlora hiria mantentzea, euren botere gunea handituz. Viktor Weber Edler von Webenau izan zen Montenegroko jeneral militarra, eta Albanian administrazio zibil bat eratu zuen August Ritter von Kral kontsulak[119]. Serbia Austria-Hungaria eta Bulgariaren artean banatu zuten[123].
1915eko amaieran, frantziar-britainiar indarrak Salonikara heldu ziren, Grezian, gobernua lagundu eta, aldi berean, presionatzeko botere zentralen aurkako gerra deklaratzeko.Baina Konstantino I.a Greziakoa alemaniarren aldekoa zen, eta aliatuen espedizioa iritsi aurretik Eleuterios Venizelosen gobernua kanporatu zuen[116]. Aliatuek eta Greziako Erregearen arteko tentsioa handituz joan zen. Egoera honetan Zisma Nazionala eman zen[124], Grezia bitan zatitu zuen egoera: batzuk erregearekiko leialak ziren eta besteak Venizelosek Tesalonikan sortutako behin-behineko gobernuari[125]. Venizelosek Frantziaren babesa zuen bereziki, eta bere asmorik behinena Otomandar Inperioaren esku zeuden greziar kulturako lurraldeak konkistatzea zen[126]. Negoziazioak abiatu ziren bi alderdien artean, eta Atenasen aliatuen eta erregeen aldeko indarren arteko gatazka armatua ere eman zen, Noemvriana edo Greziar bispera deitutako gertakaria. Errusiako Iraultzaren ondorioz, Konstantino I.ak kanpoan zuen babesik handiena galdu zuen, bere lehengusua zen Tsarrarena. Abdikatzeko denborarik gabe, atzerrirako bidea hartu eta bere bigarren semea Alexandro Greziakoak hartu zuen boterea[126]. Greziak ofizialki bat egin zuen aliatuekin 1917ko ekainean.
Greziarrak gerrara sartu aurretik, Mazedoniar Frontea nahiko estatikoa zen. Frantziak eta Serbiak Mazedoniako hainbat eskualde hartu zituzten, batez ere 1916ko azaroaren 19an Bitola kapturatu zutenean. Ondoren, Monastirreko Ofentsibari ekin zioten, hildako asko eragin zuen ekintza, baina eskualdea egonkortzen lagundu zuena[127], baina benetako helburua lortu gabe: Errumaniak gal ez zezan saiatzea eta Bulgaria gerratik kanpo uztea[128].
Serbiak eta Frantziak azkenean lortu zuten frontea apurtu eta aurrera joatea 1918ko irailean, Vardar Ofentsiban, Alemaniako eta Austria-Hungariako tropa gehienak erretiratu eta gero. Bulgaria garaitu zuten Dobro Poleko guduan, eta irailaren 25ean britainiar eta frantziar tropak Bulgarian sartu ziren eta euren armada deuseztatu zuten. Bulgariak lau egun beranduago kapitulatu zuen, 1918ko irailaren 29an[129]. Alemaniak tropa berriak bidali zituen, frontea mantentzen saiatzeko, baina ez zuten gaitasunik frontea antolatu eta mantentzeko[130].
Mazedoniar Frontea desagertuta, Budapest eta Vienan ikusi zuten Aliatuek orain ez zutela oztoporik eurenganaino heltzeko. Hindenburgek eta Ludendorffek erabaki zuten balantze estrategiko eta operatiboa euren aurka zegoela, eta Bulgariak galdu eta egun batera bake hitzarmena egiteko nahia adierazi zuten[43].
Otomandar Inperioa
Otomandar Inperioak Errusiako Kaukasoa eta Britainiaren komunikazioa Indiarekin mehatxatzen zuen, Suezko kanala kontrolatuz. Gatazkak aurrera joan ahala, Otomandar Inperioak Europako potentziek gerrarekin zuten kezka probestu zuen eta eskala handiko garbiketa etnikoak eta genozidioak egin zituen, armeniar, greziar eta asiriar kristauen aurka. Gertakari hauei armeniar genozidioa, greziar genozidioa eta asiriar genozidioa izena ematen zaie[131][132][133].
Britainiak eta Frantziak fronte berria ireki zuten Gallipoliko guduan (1915) eta Mesopotamiako kanpainan (1914). Gallipolin, otomandarrak britainiar, frantziar, australiar eta zeelandar erasoari aurre egin zioten, arrakastaz[134]. Mesopotamian, ordea, britainiarrek Kuteko setioan galdu eta gero[135], euren burua berrantolatu eta Bagdad konkistatu zuten 1917ko martxoan. Britainiarrek arabiar eta asiriar leinuen laguntza zuten, eta otomandarrek kurdu eta turkomanoena[136].
Bitartean, Suezko kanala otomandarren erasoetatik babestu zuten 1915 eta 1916an zehar. Abuztuan, Romaniko guduan alemaniar eta otomandar indarrak garaitu zituzten Australia eta Zeelanda Berriak (ANZAC) eta Infanteriaren 52. dibisioak. Garaipen honen ostean, Egiptoko Indar Espedizionarioak aurrera egin zuen Sinaiko penintsulan, Otomandar Inperioa atzera botaz Magdhabako guduan abenduan eta Rafako guduan, Palestinako mugan, 1917ko urtarrilean[137].
Errusiako armadako jeneralek arrakasta handia izaten zuten Kaukasoan. Enver Pashak, otomandarren komandante gorenak, anbizio handiarekin uste zuen Erdialdeko Asia ber-konkistatzeko aukera zuela, bereziki aurretik Errusiaren aurka galdutako lurraldeak. Hala ere, komandante eskasa zen[138]. Errusiarren aurkako gudua antolatu zuen Kaukasoan 1914ko abenduan, 100.000 troparekin, aurrez aurreko planteamendu batekin. Baina gudu hori neguan zen, Errusiako eskualde menditsu batean. Sarikamixeko guduan bere indarren %86 galdu zituen[139].
Otomandar Inperioak, Alemaniaren babesarekin, Persia inbaditu zuen (gaur egungo Iran) 1914ko abenduan. Helburua, britainiarrei eta errusiarrei Bakuko petrolio erreserbak moztea zen, Kaspiar itsasoan[140]. Persia, nabarmen neutrala zena, britainiar eta errusiar influentziaren pean zeraman denbora bat. Otomandar eta alemaniarrek kurduen eta azerbaijandarren laguntza zuten, baita irandar tribu batzuenak ere, tartean qashqaiak, tangistandar, luristandarrak eta khamsehak. Errusiar eta britainiarrek armeniar eta asiriar indarren laguntza zuten.
Nikolai Iudenitx jeneralak, 1915 eta 1916an Errusiako komandantea zenak, turkiarrak Kaukasotik bota zituen garaipen jarrai batzuen ostean. 1917an, Nikolas Duke Handian hartu zuen Kaukasoko frontearen komandoa. Nikolasek trenbide bat proposatu zuen Georgiatik konkistatutako leku berrietara, 1917an bertan beste ofentsiba bat egiteko garaiz materiala iritsi zedin. Hala ere, 1917ko martxoan (otsaila, euren egutegian), Tsarrak abdikatu zuen, egun batzuk martxan zeramatzan Otsaileko Iraultzaren ondorioz; Kaukasoko armada erortzen hasi zen.
Persiako kanpainak 1918ra arte iraun zuen, errusiar eta britainiarren garaienarekin. Hala ere, 1917an, Urriko Iraultzaren garaipenaren ostean, Errusiak gerra utzi zuen eta armeniar eta asiriarrek ez zuten ez laguntzarik ez armarik otomandarrei aurre egiteko. Isolatuta, britainiar lerroen aldera ihes egin zuten Mesopotamian[141].
British Foreign Officeren arabiar bulegoak Arabiar iraultza bultzatu zuen. Bidalitako delegatuen artean, Egiptoko ofizier gazte bat bidali zuten, T. E. Lawrence kapitain gaztea, Arabiako Lawrence. Bere helburua haxemiak konbentzitzea zen[142]. 1916an Mekako gudua hasi zen, Hussein bin Ali (Mekako xerifea) buru zutela. Iraultza otomandarrek Damasko utzi zutenean amaitu zen. Fakhri Pashak Medinako otomandar komandanteak, bi urte eta erdiz eutsi zion Medinako setioari, 1919ko urtarrilean errendizioa aurkeztu zuen arte[143]. Bitartean, Senussi leinua, Libia Italiarra eta Egipto atean bizi zena, turkiarren aldeko gerran hasi zen, tropa aliatuen aurka gerrilla teknikaz erabiliz. Britainia Handiak 12.000 soldadu bidali behar izan zituen aurre egiteko. 1916ko erdialdera arte ez zuten euren matxinada zapaldu[110].
Guztira, otomandarren aurka 650.000 baja izan zituzten aliatuek. Otomandarrek, euren aldetik, 725.000 baja izan zituzten, tartean 325.000 hildako[144].
Italia gerran sartzen da
Italia Alemania eta Austria-Hungariaren aliatua izan zen 1882an Aliantza Hirukoitza izenpetu zuenetik. Hala ere, Italiaren bateratzea emateko gogoan, Austriaren eskuetan zeuden Trentino, Austriar Litorala, Fiume eta Dalmazia eskuratu nahi zituzten. 1902an Erromak paktu sekretu bat egin zuen Frantziarekin, Aliantza Hirukoitza modu efektiboan ezeztatuz[145]. Italiak sekretuan adostu zuen Frantziarekin neutrala izango zela Alemaniak Frantzia erasotzen bazuen. Gatazka hasi zenean, Italiak ez zuen troparik bidali, argudiatuz Aliantza Hirukoitzak helburu defentsiboa baino ez zuela, eta kasu honetan Austria-Hungaria zela erasotzailea. Austriarrek negoziazioak hasi zituzten Italiaren neutraltasuna ziurtatzeko, eta gerra amaituta Tunisia frantziarrei kendu eta eurei emango zietela zin egin zieten. Aliatuek, ordea, beste eskaintza bat egin zieten: irabaziz gero Hego Tirol, Austriar Litorala eta Dalmaziako kostako lurraldea emango zietela. Londresko Itunak formalki ziurtatu zuen hau, 1915ean. Aliatuek Turkia inbaditu zutenean 1915ean, Italiak eurekin bat egin zuen eta gerra deklaratu zion Austria-Hungariari maiatzaren 23an[146]. Hamabost hilabete beranduago Alemaniari ere gerra deklaratu zion[147].
Italiarrak gehiago ziren, baina berehala galdu zuten euren aldeko ezaugarri hau, ez bakarrik borrokarako gunea oso zaila zelako, baizik eta erabilitako estrategiak eta taktikak desegokiak izan zirelako ere[3]. Luigi Cadornak zuzentzen zituen tropak[3], eta bere taktika gogokoena aurrez-aurreko erasoa zen. Bere ametsa Eslovenian sartu, Ljubljana hartu eta Viena mehatxatzea zen.
Trentinoko frontea, Austria-Hungariak ingurune menditsua probestu zuen bere alde, defentsarako errazagoa baitzen. Erretreta estrategiko baten ostean, frontea ez zen asko aldatu. Austriako Kaiserschützen eta Standschützen unitateek italiar Alpini tropekin talka egin zuten, banakako oldarraldietan, uda osoan zehar. Austria-Hungariak Asiagon egin zuen kontraerasoa, Verona eta Paduako alderantz, 1916ko udaberrian (Strafexpedition), baina ez zuen arrakasta handirik lortu[148].
1915ean hasita, italiarrek hamaika ofentsiba antolatu zituzten Isonzoko guduan, Isonzo ibaian, Triestetik ipar-ekialdera. Hamaika ofentsibak atzera bota zituen Austria-Hungariak, beti eremu altuagoan baitzeuden. 1916ko udan, Doberdòko guduaren ostean, italiarrek Gorizia kapturatu zuten. Garaipen txiki honen ostean, frontea estatiko mantendu zen urtebetez, nahiz eta italiarrek hainbat ofentsiba antolatu zituzten Banjšice eta Gorizia inguruko karstean.
Botere Zentralek ofentsiba gogorra egin zuten 1917ko urriaren 26an, Alemaniak gidatuta, eta Caporettoko guduan garaipena lortu zuten[149]. Italiako armadak atzera egin zuen 100 kilometro inguru, euren burua berrantolatu eta fronte berri bat egonkortzeko Piave errekan. Italiak galera handiak izan zituen Caporettoko guduan, eta soldadu berriak lortzeko Italiako gobernuak 99ko mutilak (Ragazzi del '99) gerrara deitu zituen: 1899 edo lehenago jaiotako gizon guztiak 18 urte baino gehiago zituztenak soldadu izango ziren aurrerantzean. 1918an Piave errekan zehar igarotzen saiatu ziren behin eta berriz austriar-hungariarrak, baina ez zuten lortu. Urrian Vittorio Venetoko guduan berriro izan ziren garaituak[150], Italiaren bateratzean garrantzi berezia duen gudua[151]. Azaroaren 1ean Italiako Itsas Armadak Pulan zegoen austriar-hungariar flota suntsitu zuen, itsasontzi hauek sortu berria zen Esloveniar, Kroaziar eta Serbiarren estatuaren esku eror ez zitezen. Azaroaren 3an Italiak Trieste inbaditu zuen itsasoz. Egun berean izenpetu zen Villa Giustiko armistizioa. 1918ko azaroaren erdialdera arte, Italiak Austriako Litoral ohi osoa okupatu zuen, eta Dalmaziako hainbat gune kontrolpean izan zituen, ziurtatzeko Londresko Ituna betetzen zela[152]. 1918ko azaroaren amaieran Enrico Millok bere burua Dalmaziako Gobernadore izendatu zuen[153]. Austria-Hungaria azaroaren 11n errenditu zen[51][154].
Errumaniaren parte-hartzea
Errumania 1882. urteaz geroztik Erdialdeko Inperioen aliatua zen. Gerra hasi zenean, ordea, neutraltasuna adierazi zuen: Austria-Hungariak Serbiari gerra deklaratu zionez, Errumaniak ez zuen gerran parte hartzeko betebeharrik. Entente Hirukoitzak Errumaniari Transilvania eta Banat, Hungariako ekialdeko lurralde handiak, eskaini zizkion Errumaniak Erdialdeko inperioei gerra deklaratzen bazien. Errumaniar Gobernuak bere neutraltasunari uko egin zion. 1916ko abuztuaren 27an, errumaniar armadak Austria-Hungariaren aurkako erasoa abiarazi zuen, Errusiaren laguntza mugatuarekin. Errumaniar erasoak hasiera batean arrakasta izan zuen Austriar-Hungariak Transilvanian zituen tropen aurka, baina Erdialdeko Inperioen kontraeraso baten ostean irabazitakoa galdu zuten.[155] Bukaresten guduaren ondorioz, 1917ko abenduaren 6an Bukarest okupatu zuten Erdialdeko Inperioek. Moldavian borrokak 1917an jarraitu zuen, eta emaitza Erdialdeko Inperioentzako kostu handia izan zuen berdinketa bat izan zen.[156][157] Urriko iraultzaren ondorioz 1917aren bukaeran Errusia gerratik erretiratu zenean, Errumaniak Erdialdeko Inperioekin armistizioa izenpetu behar izan zuen 1917ko abenduaren 9an.
1918ko urtarrilean, Errumaniako indarrek Besarabia probintziako kontrola hartu zuten, Errusiar Armadak utzi zuenean. 1918ko martxoaren 5etik 9rako elkarrizketen ostean Errumaniako eta Boltxebikeen Errusiako gobernuek hitzarmen bat izenpetu zuten. Akordioaren arabera, Errumaniako indarrek Besarabiatik alde egin behar zuten bi hilabeteko epean, baina 1918ko martxoaren 27an Errumaniak Besarabia bere lurraldera formalki atxiki zuen, tokiko biltzarrak Errumaniarekin batzeko harturiko ebazpen batean oinarrituz.[158]
Errumaniak Erdialdeko Inperioekin ofizialki bakea izenpetu zuen Bukaresteko Ituna izenpetu zutenean, 1918ko maiatzaren 7an. Itun honen pean, Errumaniak gerra amaitu behar izan zuen Erdialdeko Inperioekin. Gainera, lurralde-kontzesio txikiak egin behar izan zizkion Austria-Hungariari (Karpatoetako hainbat pasabideen kontrola) eta petrolioa ateratzeko baimena aitortu Alemaniari. Trukean, Erdialdeko Inperioek Besarabiaren Errumaniaren subiranotasuna aitortu zuten. 1918ko urrian Alexandru Marghilomanen gobernuak uko egin zion itunari eta Errumania berriro gerrara batu zen 1918ko azaroaren 10ean. Biharamunean, Bukaresteko Ituna Compiègneko armistizioaren arabera baliogabetu zen.[159] 1914tik 1918ra bitarteko errumaniar hildakoak, militarrak eta zibilak kontuan harturik, 748.000 izan zirela kalkulatu zen.[160]
Ekialdeko frontea
Hasierako gertakariak
1910ean Juri Danilov errusiar jeneralak "19. Plana" garatu zuen, lau armadekin Ekialdeko Prusia inbaditzeko helburuarekin. Plan honek kritika sakonak jaso zituen, Austria-Hungaria Alemania baino arriskutsuagoa zelako Errusiarentzat. Beraz, lau armada Ekialdeko Prusiara bidali beharrean, Errusiaren plana izan zen bi armada bidaltzea bertara eta beste biak erabiltzea Austria-Hungariaren aurka Galitzia eta Lodomeriako Erresuman. Gerraren irekiera hilabetean, Errusiako Armada Inperiala saiatu zen Prusia inbaditzen bere ipar-mendebaldean, baina lehen emaitza onen ostean[110], atzera egin behar izan zuten[161]. Aldi berean, euren hegoaldeko frontean, Galitzia inbaditu zuten, austriar-hungariarrak garaituz[162]. Batzarreko Polonian, alemaniarrek ez zuten lortu Varsovia konkistatzea.
1915 iritsi zenerako, Alemania eta Austria-Hungariako armadak aurrerantz ari ziren, bereziki errusiarrek Galitzian Gorlice–Tarnów ofentsiban eta Polonian Masuriar lakuen bigarren guduan izan zituzten bajen ondorioz. Errusiar erretreta handia hasi zen. Nikolas Duke Handia bere postutik kendu zuten eta Tsarrak berak hartu zuen armadaren agintea[163]. Errusiak ofentsiba berriak antolatu zituen alemaniarren aurka, baina porrot egin zuten, Narock lakuko ofentsiba eta Baranoviki ofentsiba barne. Hala ere, Alexei Brusilov jeneralak Austria-Hungariaren aurkako operazio oso arrakastatsua antolatu zuen, Brusilov ofentsiba izena hartu zuen ekimenean; Errusiako Armadak espazio handia irabazi zuen bertan[164][165][166].
Brusilov ofentsibaren arrakasta handia izanda ere, ofentsibak ez zuen bere gorena jo beste errusiar jeneral batzuek ez zituztelako euren tropak jarri nahi garaipen hori babesten. Aliatuek eta Errusiak indar berrituarekin ekin zioten Errumania abuztuaren 27an gerra sartu zenean. Alemaniako indarrak Transilvaniara mugitu ziren Austria-Hungaria laguntzeko, alemaniar-bulgariar indar batek hegoaldetik erasotzen zion bitartean. Bitartean, Errusian, Tsarraren aurkako ezinegona areagotzen zihoan, bera frontean zegoela. Hilero 34.000 soldaduk desertatzen zuten, eta herrialdean gertatzen zena ez zuen kontrolatzen[167]. Alexandra Feodorovna tsarinak modu oso inkonpetentean agintzen zuen, eta protestak hain ziren handiak, ezen bere lagun Rasputin hil zutela 1916an[168][169].
Errusiako Iraultza
— Vladimir Lenin, 1914.[170]Sozialistek azaldu behar diete masei ez dagoela salbaziorako beste biderik ez bada "euren" gobernuen kaleratze iraultzailea, eta bentaja har daiteke gobernu hauen gaur egungo gerraren lotsak erabilita, zehazki helburu honetarako.
1917ko martxoan (otsaila, errusiar egutegian), Petrogradon emandako protesta eta greben ondorioz, Nikolas II.a Tsarrak abdikatu zuen eta behin-behineko gobernu ahul bat izendatu zuen. Honek Petrogradoko sobietarekin partekatu zuen boterea. Ezinegona eta kaosa nabarmena zen bai herrialdean, bai frontean ere. Armadak geroz eta zailago zuen gerran jarraitzea eta aginduak betetzea[171].
Tsarraren abdikazioa eman eta gutxira, Vladimir Leninek –Alemaniako gobernuaren laguntzarekin– tren zigilatu bat hartu zuen Suitzako deserritik 1917ko apirilaren 16an[172]. Behin-behineko gobernuaren ahultasunak boltxebikeen goraldia ekarri zuen. Leninen gidaritzapean gerraren amaiera eskatzen zuten[171]. Lavr Kornilovek estatu kolpea ematen saiatu eta gero, Urriko Iraultzak boltxebikeak eraman zituen boterera[173]. Abenduan armistizioa iragarri zuten, Alemaniarekin negoziatu eta gero. Hasiera batean, gobernu berriak ez zituen onartu Alemaniaren eskaerak, baina hauek Ukraina inongo oposiziorik gabe zeharkatu zutenean Brest-Litovskeko ituna onartu zuten 1918ko martxoaren 3an. Itunean, Errusiak Herrialde Baltikoen hegemonia Alemaniari ematen zion; estatu hauek Alemaniaren basailu bilakatu ziren[174]. Kars oblasta, Hego Kaukasoan Otomandar Inperioari ematen zion, eta Ukrainaren independentzia onartzen zuen. Polonia ez zen aipatu, Alemaniak ez zuelako poloniar ordezkaririk onartu nahi[175]. Alemaniak eskari bereziki gogorrak egin zizkion Errusiari[176], baina ez zuten lurralde guzti hau kudeatzeko planik egin. Azken finean, horien gaineko kontrola ziurtatu eta janaria bermatzeko Udaberriko ofentsiba arriskuan jarriko lukete[177][178].
Errusiarekin izenpetutako armistizioak milioi bat soldadu utzi zituen libre Mendebaldeko Frontean borrokatzeko[179].
Txekoslovakiako legioa
Txekoslovakiako Legioak Ententearekin batera borrokatu zuen. Bere helburua Txekoslovakiaren independentzia eskuratzeko laguntza lortzea zen. Legioa Errusian 1914ko irailean ezarri zen, 1917ko abenduan Frantzian (Amerikako boluntarioak barne) eta 1918ko apirilean Italian. 1917ko uztailean, Txekoslovakiako legioaren tropek Austro-Hungariar armada garaitu zuten Ukrainako Zborov herrian. Arrakasta honen ostean, Txekoslovakiako legionario kopurua igo egin zen, Txekoslovakiarren botere militarrarekin bat. Bakhmacheko guduan, Legioak alemaniarrak garaitu eta su-eten bat egitera behartu zituzten.
Errusiako Gerra Zibilean sutsuki parte hartu zuten, zuriekin batera boltxebikeen aurka eginez. Zenbait uneetan, Transiberiar Trenbidearen zati gehienak kontrolatzen zituzten eta Siberiako hiri nagusiak konkistatu zituzten. Badirudi Jekaterinburgetik gertu Txekoslovakiar legioa agertzea boltxebikeek Tsarra eta bere familia exekutatzeko arrazoi bat izan zela, 1918ko uztailean. Legionarioak astebete baino gutxiago behar izan zuten ondoren hirira iritsi eta berau hartzeko. Errusiaren portu europarrak seguruak ez zirenez, tropak Vladivostokeko portutik atera behar izan zituzten, itzulinguru handi bat eginez. Azken garraioa Heffron ontzi amerikarra izan zen, 1920ko irailean.
Bakerako saioak eta bitartekaritza, 1916
1916ko negua oso gogorra izan zen: frontea geldirik eta gainezka eginda zegoen, handiak ziren zibilen sufrimenduak. Gero eta sarriagoak ziren istiluak eta grebak. Izan ziren bake saioak (Lugano eta Zimmerwald), baina ez alde batek ez besteak ez zuten ahaleginak egiteko erabakimenik[180].
1916aren bukaera aldean, Alemaniaren bi ekimen izan zirela-eta (itsaspeko gerraren amaiera, eta aliatuek atzera bota zuten ohar ilun bat), Woodrow Wilson AEBetako lehendakariak bake negoziatu baterako harremanak hastea erabaki zuen. Britainia Handiak ezezkoa eman zion eskaintzari: Inperio Zentralek konkistatu berria zuten Errumania, eta Alemaniaren anexio eskaerek kanpora uzten zuten hala moduzko bake bat.
1917–1918
1917ko gertakariak garrantzitsuak izan ziren gerra amaitzeko, nahiz eta helburu hori ez zen lortu 1918ra arte.
1917ko garapena
1914an hasitako Alemaniaren itsas-blokeoak efektu larriak zituen jada Alemanian. Gutxienez 424.000 hildako eragin zituen[181] gosetearen larritasuna ikusita, 1917ko otsailean Theobald von Bethmann-Hollweg kantzilerrak urpekontzi mugarik gabeko deklaratu zuen, Britainia ere gosearen esku jartzeko asmoz. Ameriketako Estatu Batuak gerrara iristea ekidin nahi zuten deklarazio honekin[182]. Alemaniaren kalkuluaren arabera, mugarik gabeko gerra honekin Britainiak urtero 600.000 tona bidalketa hilero galtzea ekarriko luke. Alemanek bazekiten, ordea, AEBk gerran sartuko zuela horrelako ekimen batek, baina uste zuten Britainiak 5 edo 6 hilabeteren buruan izenpetuko zuela bakea, amerikar interbentzio bat iritsi aurretik. Otsailetik uztailera 500.000 tona merkantzia hondoratu zituzten hilero, eta apirilean 860.000 tona izan ziren. Uztailetik aurrera, convoy sistema ezarri zuten britainiarrek barkuetan, eta galerak murriztu ziren. Britainiak ez zuen goseterik izan, Alemaniaren industria-gaitasuna asko murriztu zen eta Ameriketako Estatu Batuek gerrarekin bat egin zuten Alemaniak uste baino lehenago. Hori gutxi balitz, aliatuen barkuak hondoratzen ari zirela ikusita, Brasilgo itsasontziek itsas-bide horiek erabiltzen hasi ziren; Alemaniak barku horietako batzuk hondoratu zituen, Brasil gerrara sartzera hurbilduz[183].
1917ko maiatzaren 3an, Nivelle ofentsibaren baitan, Frantziako 2. Dibisio Kolonialeko hainbat soldaduk, Verdungo guduaren beteranok, ordenei uko egin eta euren postura mozkor eta armarik gabe iritsi ziren. Ofizierek ez zuten modurik dibisio oso bat zigortzeko, eta ez ziren hartu neurri zorrotzak berehalakoan. Frantziako Armadaren mutinak hasi ziren, 54 dibisio ezberdinetara hedatuz; guztira, 27.000 gizonek desertatu zuten[184]. 557 soldadu heriotza-zigorrera kondenatu zituzten, baina %90en kondena ezerezean geratu zen ondoren[185]. Hala ere, patriotismoari eta beharrari dei eginez, zein atxiloketa eta epaiketa masiboen bidez[110], soldadu asko itzuli ziren lubakiak defendatzera. Soldadu askok ofentsiba berrietan parte hartzeari uko egin zioten. Robert Nivelle bere kargutik kendu zuten maiatzaren 15ean eta, bere ordez, Philippe Pétain jenerala jarri zuten. Honek, eraso odoltsu handiak bere gerra-eskematik kendu zituen[186].
Caporettoko guduan Erdialdeko Inperioek irabazi zutenean, Aliatuek ikusi zuten ezin zutela jarraitu plan koordinaturik gabe. Rapalloko konferentzian adostu zuten Gerraren Kontseilu Gorena eratzea. Lehenago, britainiar eta frantziarrek komando bereiziak zituzten[187].
Abenduan, Erdialdeko Inperioek armistizioa izenpetu zuten Errusiarekin (ikus, Errusiako Iraultzari buruzko atala), Alemaniako tropa kopuru erraldoia berriro ere Mendebaldeko Frontera eramateko aske utziz. Alemaniak egindako indarren mugimendu honekin, eta AEBko tropekin jada inguruan, Mendebaldeko Frontea bilakatu zen gerrako gune erabakigarria. Erdialdeko Inperioek bazekiten ezin zutela gerra luze bat mantendu, baina esperantza zuten ofentsiba azkar batekin amaitu zezaketela gerra. Are eta gehiago, bi aldeetan kezkaz hasi ziren begiratzen Europa osoan zehar hedatzen ziren iraultza deiak[188], bereziki sozialisten eta komunisten aldetik[189]. Bi aldeek, beraz, azkar behar zuten garaipen bat[190].
1917an, Karlos I.a Austriakoa sekretuki saiatu zen bake negoziazioak egiten Georges Clemenceaurekin, bere emaztearen anaia zen Sixto Borboi-Parmakoaren bidez. Alemaniak ez zuen honen berri eta Italia proposamenaren aurka zegoen. Negoziazioek porrot egin zutenean, Alemaniak saiakera ezagutu zuen, katastrofe diplomatiko bat sortuz[191][192].
Gatazka Otomandar Inperioan
1917ko martxoan eta apirilean, Gazako lehen eta bigarren guduan, Alemaniar eta Otomandar indarrek Egiptoko Indar Espedizionarioen aurrerapena gelditu zuten. 1916an hasi zen aurrerapen hau, Romaniko guduan hasi zena.[193][194] Urriaren amaieran, Sinai eta Palestinako Kanpaina berriro hasi zen, Edmund Allenby jeneralaren tropek Beershebako gudua irabazi zutenean.[195] Bi otomandar armada garaituak izan ziren aste batzuk geroago Mughar Ridgeko guduan eta, abenduaren hasieran, Jerusalemgo guduan otomandarrak garaitu ostean, hiria hartua izan zen.[196][197][198] Garai honetarako, Friedrich Freiherr Kress von Kressensteinek Zortzigarren Armadako komandante postua utzia zuen. Djevad Paxak ordezkatu zuen eta hilabete batzuk beranduago, Palestinako Otomandar Armadako komandantea, Erich von Falkenhayn, Otto Liman von Sandersek ordezkatu zuen.[199][200]
1918ko hasieran, lehen lerroa zabaldu eta Jordan Harana okupatu zen, Britainiar Inperioak Lehenengo eta Bigarren Transjordaniar erasoak egin ondoren. Martxoan, Egiptoko Indar Espedizionarioaren infanteria eta zalditeria britainiarraren gehiengoa Mendebaldeko Frontera bidali ziren, Udaberriko Erasoaldiaren ondorioz. Indiako armadako unitateek ordezkatu zituzten. Udan zehar berrantolaketa eta prestakuntzan ziharduten bitartean, Otomandar frontearen atal batzuk eraso zituzten. Horrela, frontea iparralderantz bultzatu zuten, Ententeari abantaila ematen zioten posizioetara. Bertan erasoa prestatzeko eta iritsi berria zen Indiako Armadako infanteria aklimatatzeko egoera hobea zen. Armada berri hau irailaren erdialdera arte ez zen eskala handiko operazioetarako prest egon.
Egiptoko Indar Espedizionarioa berriro antolatuak, zaldi gaineko dibisio baten laguntzarekin, otomandar indarrak irabazi zituen Megiddoko guduan, 1918ko irailean. Bi egunetan, britainiar eta indiar infanteriak Otomandar frontea hautsi zuten, eta Otomandar Inperioaren Zortzigarren Armadaren egoitza nagusia Tulkaremen, Tabsorreko lubaki lerroak eta Zazpigarren Armadaren egoitza nagusia Nablusen bereganatu zituen. Basamortuko zaldi gaineko tropak frontean irekitako zulotik aurrera egin zuten eta pixkanaka-pixkanaka hainbat hiri hartzen joan ziren: Nazaret, Afula, Besian, Jenin, Haifa... Mudroseko armistizioa urriaren amaieran izenpetu ostean, Otomandar Inperioarekin liskarrak bukatu ziren, borrokak Alepotik iparraldera jarraitzen zuen bitartean.
Aita-santuaren bake eskaintza
1917ko abuztuaren 1ean Benedikto XV.a aita santuak bake proposamena luzatu zuen[201]. Frantsesez eta italieraz idatzia, potentzia guztiei bidali zitzaien, baina ez zuen harrera handirik eduki. Hala ere, 1918ko urtarrilean Woodrow Wilsonen Hamalau Puntuetan aita-santuaren gomendioak ere jasotzen ziren[202]. Dokumentuak honako puntuak jasotzen zituen:
| « |
|
» |
Britainia Handia oso ondo hartu zen proposamena, nahiz eta jendearen artean iritzi kontrajarriak egon[203]. AEBko presidenteak uko egin zion, bereziki bere burua bakezale gisa proiektatu nahi zuelako. Bulgaria eta Austria-Hungaria alde zeuden, baina Alemaniak ez zuen ondo ikusten[204], bereziki Belgikaren okupazioarekin amaitzea eskatzen zelako[202].
Ameriketako Estatu Batuak gerran
Gerra piztu zenean, Estatu Batuek esku ez hartzeko politika jarraitu zuten, gatazka saihestuz bakea lortzen saiatzen ziren bitartean. Lau jarrera nagusi zeuden gerraren aurrean: ez-interbentzionismoa, ikuspuntu ezberdinak zituen jarrera, tartean Henry Ford enpresaria; sozialistak, gerra "kapitalista" eta "inperialista" gisa ikusten zutenak, tartean Eugene Debs; internazionalismo liberala, planteatzen zuena gerra ondoren bakea ziurtatzeko papera hartu behar zuela AEBk, Woodrow Wilsonek edo Alexander Graham Bellek babestutako jarrera; eta, azkenik, gerran parte hartzearen alde zegoen Atlantismoa, Theodore Rooseveltek babestua[206].
AEBak formalki ez-interbentzionismoan instalatuta bazeuden ere, dagoeneko martxan zituen Ameriketan hainbat interbentzio militar. Alemaniak botere ekonomikoa zuen Haitin, nahiz eta botere hau eskualde osoan garrantzi gutxikoa izan[207]. Monroe doktrina jarraituz, Haitiren ekonomia kontrolatzeko nahia zuten, eta Haitiko erreserbako urrea New Yorkera eraman eta gero[208] sortu ziren hainbat gatazka, diktadura eta interbentzioren ostean[209] 1915eko uztailaren 28an Port-au-Prince okupatu zuten Marineek, "euren interesak eta atzerritarrenak babesteko"[210].
1915eko maiatzaren 7an, U-20 U-boat alemaniarrak RMS Lusitania britainiar ontzia hondoratu zuen eta hildakoen artean 128 estatubatuar zeuden. Woodrow Wilson presidenteak Amerika "borrokatzeko harroegia zela" baieztatzen jarraitu zuen, baina bidaiari-ontzietan erasoak etetea eskatu zuen. Alemaniak bete zuen. Wilson hitzarmen bat lortzen saiatu zen, arrakastarik gabe. Hala eta guztiz ere, behin eta berriz ohartarazi zuen Estatu Batuek ez zutela mugarik gabeko itsaspeko gerra onartuko, nazioarteko zuzenbidearen kontra zioan heinean. Theodore Roosevelt lehendakari ohiak "pirateria" gisa salatu zituen Alemaniaren ekintzak.[211] Wilson 1916an berriro hautatua izan zen gutxigatik, “gerratik kanpo mantentzen gaitu” lelopean egindako kanpainaren ondoren.[212][213][214]
1917ko urtarrilean, Alemaniak mugarik gabeko itsaspeko gerra berrabiarazi zuen, amerikarrak gerran sartuko zirenaren jakitun. Alemaniako Atzerri ministroak, Zimmermannen Telegraman, Mexiko gonbidatu zuen gerrara batzeko Amerikako Estatu Batuen kontrako Alemaniaren aliatu gisa. Ordainetan, alemaniarrek Mexikoren gerra finantzatuko lukete eta Texas, New Mexico eta Arizona lurraldeak berreskuratzen lagunduko zieten.[215] Erresuma Batuak mezua atzeman zuen eta Erresuma Batuko AEBetako enbaxadan aurkeztu zuen. Handik Wilson presidenteari iritsi zitzaion eta honek Zimmermannen oharra publikoki argitaratu zuen. Amerikarrek casus belli bezala ikusi zuten. Wilsonek gerraren aurkako elementuak erabili zituen, gerra hau irabazi eta honela mundu osoko militarismoa ezabatzeko proposamenarekin. Gerra oso garrantzitsua zenez, AEBek bake konferentzian ahotsa izan behar zutela aholkatu zuten.[216] Urpekontziek Estatu Batuetako zazpi merkantzia ontzi hondoratu eta Zimmermann telegramaren argitalpena egin ondoren, 1917ko apirilaren 2an Alemaniari gerra deklaratzea eskatu zuen.[217] AEBetako Kongresuak lau egun geroago onartu zuen.
Iritzi aldaketa honen atzean zer zegoen aztertu dute hainbat egilek. Ezkerreko pentsalari batzuen ustez, AEBk bere bururako nahi zuen gerraren aurretik Erresuma Batuak nahi zuen berbera: berdinduta zegoen gerra batean sartu eta, ondoren, eurek izatea "gerraren salbatzaile", eremu berri horretan negozio berriak irekitzeko aukera emanez[205]. Leon Trotskik ere irakurketa bera egin zuen garai hartan: AEBren helburua Europa ahul batean eremu baten alde egitea zen, irabazi guztiak beranduago jasotzeko[oh 4][218].
Ameriketako Estatu Batuak ez ziren inoiz Aliatuen parte izan formalki, baina "Botere Elkartu" antzeko bat bilakatu ziren. Estatu Batuek armada txiki bat zuten, baina, Zerbitzu Selektiboaren Legea onartu ondoren, 2,8 milioi gizon gehitu zituen[219] eta 1918ko udarako, 10.000 soldadu fresko bidaltzen zituzten egunero Frantziara. 1917an, Estatu Batuetako Kongresuak herritartasuna eman zien Puerto Ricoko biztanleei, Lehen Mundu Gerrako armadara gehitu ahal izateko. Alemaniar buruzagiek uste zuten britainiarrak eta frantsesak garaitu ahal izango zituztela amerikar tropek haien indarrak sendotu aurretik. Gerora okerra zela frogatu zen.[220]
Ameriketako Estatu Batuetako Itsas Armadak ontziak bidali zituzten Scapa Flowera britainiarrekin bat egiteko, destruktoreak Queenstownera eta itsaspekoak erabili zituzten konboiei laguntzeko. Marineen erregimentuak ere bidali zituzten Frantziara. Britainiar eta frantsesek unitate amerikarrak dagoeneko guda lerroetan zeuden haien tropak indartzeko erabili nahi zituzten, era honetan urriak ziren ontzi bidaiak materiala garraiatzen ez galtzeko. John Joseph Pershing jeneralak, Amerikako Indar Espedizionarioen komandanteak, uko egin zion bere unitateak apurtu eta material betegarri gisa erabiltzeari. Salbuespen gisa, afrikar-amerikar erregimentuak frantses dibisioetan erabiltzea baimendu zuen. Harlem Hellfighters unitatea Frantziako 16. dibisioaren zati gisa borrokatu zen eta Croix de Guerreko unitate bat irabazi zuen Château-Thierry, Belleau eta Sechaulteko guduetan egindako ekintzengatik.[221]
1918ko udaberriko ofentsiba
Ludendorffek Mendebaldeko Fronterako 1918ko ofentsibarako (Michael Operazioa izendatua) plan bat diseinatu zuen. Udaberriko Ofentsibak britainiar eta frantses indarrak zatitu nahi zituen zenbait finta eta aurrerapenekin. Alemaniako liderrek gerra bukatu nahi zuten Estatu Batuetako indar garrantzitsuenak iritsi aurretik. 1918ko martxoaren 21ean hasi zen operazioa, Saint-Quentinetik hurbil zeuden indar britainarrei erasotuz. Alemaniar indarrek aurrekaririk gabeko 60 kilometroko aurrerapen bat lortu zuten.[222]
Britainiar eta frantsesen lubakiak infiltrazio taktikak berriak erabiliz gainditu zituzten. Taktika hauek Hutier taktikak izena ere jaso zuten, Oskar von Hutier jeneralak diseinatu zituelako. Taktika hauek bereziki entrenatutako soldaduek eraman zituzten aurrera. Ordura arte, erasoak artilleria bonbardaketa luze eta erasoak masiboen bidez egiten ziren. 1918ko Udaberriko Ofentsiban ordea, Ludendorffek artilleria gutxi erabili zuen eta infanteria talde txikiak infiltratu zituen puntu ahuletan. Komando eta logistika zonaldeak eraso eta erresistentzia handiko puntuak inguratu zituzten. Ondoren, arma gehiago zuen infanteriak posizio isolatu horiek suntsitzen zituzten. Alemaniaren arrakasta hau ustekabean oinarritzen zen hein handi batean.[223]
Frontea Parisetik 120 kilometroraino hurbildu zen. Krupp sendiaren tren gaineko hiru kanoiek 183 jaurtigai egin zituzten hiriburuaren aurka, eta paristar askok ihes egin zuten. Hasierako ofentsiba hain arrakastatsua izan zen, Gilen II.a kaiserrak martxoaren 24a jai nazional izendatu zuela. Alemaniar askok garaipena hurbil zegoela pentsatu zuten. Borroka gogorrak egin ostean, hala ere, ofentsiba gelditua izan zen. Tankeak edo artilleria motorizatua falta zituztenez, alemaniarrek ezin izan zituzten irabaziak finkatu. Hornidurarako arazoak areagotu ziren baita ere: distantziak handiagoak izateaz gain, bonbek zartatutako lurrak zeharkatu behar zituzten, askotan trafikoarentzat ezinezkoa zena.[224]
Foch jeneralak Amerikako tropak ordezkapen indibidual gisa erabiltzearen aldeko apustua egin zuen, Pershingek amerikar unitateak indar independente bezala erabiltzea proposatzen zuen bitartean. Unitate hauek frantses eta britainiar indarrei gehitu zitzaizkien azkenean martxoaren 28an, baja asko zituztelako. 1917ko azaroaren 5ean Doullens Konferentzian Aliatuen Gerra Batzorde Gorena sortu zen. Foch jenerala Aliatuen indarren buruzagi goren izendatu zuten. Haig, Petain eta Pershingek haien armaden kontrol taktikoa mantendu zuten. Fochek zuzendaritza rol baten ordez koordinazio rol bat hartu zuen eta britainiar, frantses eta estatubatuar komandoek modu independentean jarduten zuten orokorrean.[225]
Michael Operazioaren ondoren, Alemaniak Georgette operazioa jarri zuen martxan Mantxako kanaleko iparraldeko portuen aurka. Aliatuek erasoa gelditu zuten Alemaniak lurralde gutxi batzuk irabazi ostean. Alemaniako armadak Blücher eta Yorck operazioekin jarraitu zuen hegoaldean, Parisera iritsi nahian. Alemaniak Marne Operazioa abian jarri zuen uztailaren 15ean, Reims inguratzen saiatzeko. Aliatuen egindako kontra-erasoa, Ehun Eguneko Ofentsiba hasi zuena, gerrako haien lehen erasoaldia izan zen. Uztailaren 20rako, alemaniarrak Marnetik atzera egin zuten dagoeneko haien hasierako lerroetara, gutxi lortu ostean.[226] Alemaniar armadak inoiz ez zuen ekimena berreskuratu. 1918ko martxoaren eta apirilaren bitartean 270.000 alemaniar hil ziren, asko trebatutako soldadu ugari barne.
Bitartean, Alemaniak etxean iskanbila izugarria zuen. Gerraren aurkako manifestazioak ohiko bihurtu ziren eta armadaren morala gutxitu egin zen. Industriaren etekina 1913ko erdia zen.
Estatu berriak gerran sartzen dira
1918ko udaberri amaieran hiru estatu berri sortu ziren Hego Kaukasoan: Armeniako Errepublika Demokratikoa, Azerbaijango Errepublika Demokratikoa eta Georgiako Errepublika Demokratikoa. Hirurek haien independentzia Errusiako Inperiotik aldarrikatu zuten. Beste bi erakunde txiki ere ezarri ziren: Kaspio erdiko diktadura eta Hego Mendebaldeko Kaukasoko Errepublikan (lehena Azerbaijanek likidatu zuen 1918ko udazkenean eta bigarrena, armeniar-britainiar indarrek 1919ko hasieran). Errusiar armada 1917–1918ko neguan Kaukasoko frontetik erretiratzearekin bat, hiru errepublika nagusiak otomandarren aurrerapenerako prestatu ziren, 1918ko lehen hilabeteetan hasi zena. Elkartasuna denbora laburrez mantendu zen: Transkaukasiako Errepublika Demokratiko Federala 1918ko udaberrian sortu zen, baina maiatzeraino iraun zuen soilik. Georgiak Alemaniari eskatu zion laguntza, baita jaso ere, eta azerbaijandarrek ituna izenpetu zuen Otomandar Inperioarekin, ituna baino aliantza militar baten antza gehiago zuena. Armenia bakarrik geratu zen eta bost hilabetez borrokatu zen Otomandar turkiarren okupazio oso baten mehatxuaren aurka, Sardarabadeko guduan garaitu zituen arte.[227]
Gerraren amaiera: Aliatuen garaipena
Ehun Eguneko Ofentsiba
Aliatuen kontra-ofentsiba, Ehun Eguneko Ofentsiba bezala ezaguna, abuztuaren 8an hasi zen, Amienseko guduarekin. 400 tanke eta 120.000 britainiar eta frantziar tropa baino gehiagok parte hartu zuten guduan, eta lehen egunaren amaieran Alemaniako lerroetan 24 kilometroko tartea sortu zen. Defentsaren moralak kolpe latza jaso zuen, eta Ludendorffek "Armada alemaniarraren Egun Beltza" izendatu zuen egun hau.[229][230] 23 kilometro aurreratu ostean, Alemaniako erresistentzia sendotu egin zen eta abuztuaren 12an amaitu zen borroka.
Hasierako arrakastaren ondoren Amienseko gudua jarraitu beharrean, iraganean hainbeste aldiz egin bezala, Aliatuek atentzioa beste nonbaitera aldatu zuten. Aliatuen buruzagiak konturatu ziren behin erresistentzia gogortuta, erasoan jarraitzeak bizitzak galtzea besterik ez zekarrela eta hobe zela lerroz aldatzea hasierakoan tematzea baino. Eraso azkarrak egiten hasi ziren, alboetako aurrerapen arrakastatsuak aprobetxatzeko eta hasierako indarra galtzerakoan, geratzen zituzten.[231]
Ofentsiba hasi eta hurrengo egunean, Ludendorffek esan zuen: "Dagoeneko ezin dugu gerra irabazi, baina galdu ere ez dugu egin behar". Abuztuaren 11n, Kaiserrari bere dimisioa aurkeztu zion, eta honek uko egin zion, hau erantzunez: "Ikusten du oreka aurkitu behar dugula. Ia gure erresistentziaren ahalmenaren mugara iritsi gara. Gerra amaitu egin behar da". Abuztuaren 13an, Span, Hindenburgek, Ludendorffek, Kantzilerrak eta Hintze Atzerri ministroak adostu zuten gerra ezin zela militarki amaitu, eta hurrengo egunean, Alemaniako Koroaren Kontseiluak gudu zelaian garaipena lortzea zaila zela erabaki zuen. Austriak eta Hungariak ohartarazi zuten gerra abendura arte soilik jarrai zezaketela, eta Ludendorffek berehalako bake negoziazioak gomendatu zituen. Rupprecht printzeak Badengo Max printzea ohartarazi zuen: "Gure egoera militarra hain azkar okertu da, ez dudala uste neguaz haratago eutsi dezakegunik. Baliteke katastrofe bat lehenago iristea ere".[232]
Britainiar eta Dominioetako indarrek kanpainaren hurrengo fasea abuztuaren 21ean abiarazi zuten, Alberteko guduarekin.[233] Erasoa frantsesek zabaldu zuten,[232] baita britainiar indar gehiagok hurrengo egunetan. Abuztuaren azken astean Aliatuen presioa gogorra eta atsedenik gabea izan zen, 110 kilometroko fronte zabal batean. Alemaniarren arabera, "Egun bakoitza behin eta berriro erasotzen zuen etsai baten aurka borroka odoltsuan igarotzen zen, eta gauak lo egin gabe igarotzen genituen lerro berrietara erretiratuz”[231].
Aurrerapen hauek ikusita, irailaren 2an, Alemaniako Armadako Komando Gorenak hegoalderantz, Hindenburg Lerrora, erretiratzeko agindua eman zuen. Era honetan aurreko apirilean irabazitako lurraldeak borroka gabe utzi zituzten.[234] Ludendorffen arabera, "Aitortu behar dugu... fronte guztia Scarpetik Veslera erretiratzeko beharra”.[235] Lau asteetan, 100.000 preso alemaniar baino gehiago hartuak izan ziren. Alemaniar buruzagiek gerra galdua zegoela ikusi zuten eta amaiera on bat lortzeko saiakerak egin zituzten. Irailaren 10ean, Hindenburgek Austriako enperadore Karlosi bakearen alde egin zezan eskatu zion, eta Alemaniak Herbehereei bitartekaritza eskatu zien. Irailaren 14an Austriak ohar bat bidali zien gerran parte hartzen zuten guztiei eta neutralei baita ere, lurzoru neutralean bake bilera bat proposatuz, eta irailaren 15ean, Alemaniak bake eskaintza egin zion Belgikari. Bi bake-eskaintza hauek baztertuak izan ziren.[232]
Irailean, Aliatuak Hindenburg lerrora aurreratu ziren iparraldean eta erdialdean. Alemaniarrek borrokatzen jarraitu zuten eta hainbat kontraeraso egin zituzten, baina Lerroaren posizioak galtzen jarraitzen zuten. Britainiarrek 30.441 preso hartu zituzten irailaren azken astean. Irailaren 24an, britainiarrek eta frantsesek eraso bat egin zuten eta Saint-Quentinetik 3 kilometrotara iritsi ziren. Alemaniarrak Hindenburgeko lerroko edo atzeragoko posizioetan zeuden Egun horretan bertan, Armadako buruzagiek Berlinekoei jakinarazi zieten armistizio baterako elkarrizketak saihestezinak zirela.[232]
Hindenburg lerroaren aurkako azken erasoa Meuse-Argonne ofentsibarekin hasi zen, frantziar eta amerikar tropek irailaren 26an jaurtia. Hurrengo astean, Frantziako eta Amerikako unitateak elkarlanean Champagnen hautsi zuten lerroa, Blanc Mont Ridgeko guduan. Alemaniarrak altuera dominanteetatik alde egitera behartuz eta Belgikako mugaraino hurbilduz.[236] Urriaren 8an britainiarrek eta dominioetako tropek Cambraiko guduan lerroa berriz zulatu zuten.[237] Alemaniako armadak frontea txikitu behar izan zuen eta Herbehereetako muga aingura gisa erabili atzeguardiako ekintzatik babesteko Alemaniarantz bueltatzen ziren bitartean.
Bulgariak aparteko armistizioa izenpetu zuenean irailaren 29an, Ludendorffek, hainbat hilabetez presio handiaren pean egonik, kolapso baten antzeko zerbait jasan zuen. Bistakoa zen Alemaniak ezin zuela defentsa arrakastatsu bat eraiki. Balkanetako kolapsoak Alemaniak bere petrolio eta elikagaien hornikuntza nagusia galduko zuela adierazten zuen. Bere erreserbak erabiliak zeuden jada, eta AEBetako 10.000 soldadu iristen ziren oraindik ere egunero.[238] Amerikarrek gerra garaian Aliatuen petrolioaren % 80a baino gehiago hornitu zuten eta ez zuten eskasiarik.[239]
Alemaniaren berehalako galera militarraren berria bere indar militarraren artean zabaldu zen. Matxinada mehatxua hedatu zen. Reinhard Scheerr almiranteak eta Ludendorffek alemaniar itsas armadaren "balioa" berreskuratzeko azken ahalegina egitea erabaki zuten. Berehalako erasoaren berri Kieleko marineletara iritsi zen. Asko, suizida zela uste zuten ofentsiba batean parte hartzeari uko eginez, matxinatu egin ziren eta atxilotu zituzten. Ludendorffek errua bere gain hartu zuen; Kaiserrak urriaren 26an kargugabetu zuen.
Militarrak zalantzan egonik eta Kaiserrarekiko konfiantza galtze orokorrarekin, Alemania amore emateko bidean jarri zen. Badengo Maximilian printzeak gobernu berriaren ardura hartu zuen urriaren 3an, Aliatuekin negoziatzeko. Wilson lehendakariarekin negoziaketak berehala hasi ziren, britainiar eta frantsesek baino baldintza hobeak eskainiko zituela uste baitzuten. Wilsonek monarkia konstituzionala eta alemaniar armadaren kontrol parlamentarioa eskatu zituen. Ez zen erresistentziarik egon Philipp Scheidemann sozial demokratak azaroaren 9an Alemania errepublika izendatu zuenean. Kaiserra, erregeak eta beste oinordetzako agintari guztiak boteretik kendu zituzten eta Wilhelmek Herbehereetan erbesteratu behar izan zuen. Alemaniako Inperioa hilda zegoen; Alemania berri bat jaio zen Weimarko Errepublika gisa.
Armistizioak eta kapitulazioak
Erdialdeko Potentzien kolapsoa azkar gertatu zen. Bulgaria izan zen lehena armistizioa bat izenpetzen: Salonikako Armistizioa, 1918ko irailaren 29an. Urriaren 30ean, Otomandar Inperioa errenditu zen, Mudroseko Armistizioa izenpetuz.[240]
Urriaren 24an, Italiarrek eraso bat hasi zuten eta Caporetto guduaren ondoren galdu zuten lurraldea azkar berreskuratu zuten. Erasoa Vittorio Venetoko guduan amaitu zen, Austria-Hungariako armadaren amaiera eragin zuena indar armatu eraginkor gisa. Erasoak Austria-Hungariako inperioaren desintegrazioa piztu zuen baita ere. Urriaren azken astean, Budapest, Praga eta Zagreben independentzia adierazpenak egin ziren. Urriaren 29an, inperioko agintariek armistizioa eskatu zioten Italiari, baina hauek aurrera jarraitu zuten, Trento, Udine eta Triestera iritsiz. Azaroaren 3an, Austria-Hungariak bandera zuri bat bidali zuen armistizioa eskatzeko (Villa Giustiko armistizioa). Baldintzak telegrafo bidez adostu ziren Parisen zeuden Aliatuetako agintariekin. Austriako komandanteari jakinarazi zitzaizkion eta onartuak izan ziren. Azaroaren 3an izenpetu zen. Austriak eta Hungariak armistizio berezituak izenpetu zituzten Habsburgotar monarkia kanporatu ondoren. Hurrengo egunetan, Italiako Armadak Innsbruck eta Tirol guztia okupatu zuen 20-22.000 soldaduekin.[241]
Azaroaren 11n, goizeko 5:00etan, Alemaniarekin armistizioa izenpetu zen Compiègneko trenbide bagoi batean. 1918ko azaroaren 11n, 11:00etan, –"hamaikagarren hilabetearen hamaikagarren egunaren hamaikagarren orduan"– su-etena hasi zen. Armistizioa izenpetu eta eraginkor egin arteko sei ordu horietan, Mendebaldeko Fronteko armadak bere posizioetatik erretiratzen hasi ziren, baina borrokak fronteko hainbat tokitan jarraitu zuen, komandanteek gerra amaitu haurretik lurraldea harrapatu nahi baitzuten.
Rhinelandeko okupazioa armistizioaren ondoren gertatu zen. Armada okupatzaileak amerikarrak, belgikarrak, britainiarrak eta frantziarrak ziren.
1918ko azaroan, Aliatuek Alemania inbaditzeko gizon eta material hornidura nahikoa zuten. Baina armistizioa izenpetzerako orduan, Aliatuen indarrek ez zuten Alemaniako muga zeharkatu oraindik: Mendebaldeko Frontea Berlinetik 720 kilometrora zegoen oraindik eta Kaiserraren armada gudu zelaitik modu ordenatuan erretiratu zen. Faktore hauei esker, Hindenburg eta beste goi mailako alemaniar liderrek beren armada garaitua izan ez zelaren istorioa zabaldu zuten. Honen ondorioz sortu zen “bizkarreko labankada” kondaira[243]. Kondaira honen arabera, Alemaniaren porrota ez zen gertatu borrokan jarraitzeko ahalmenik ez zuelako (nahiz eta milioi bat soldaduk 1918ko gripe pandemia pairatzen zuten eta ez ziren borrokatzeko gai), baizik eta herritarrek “dei abertzaleari” emandako erantzun eskasarengatik eta batez ere, judu, sozialista eta boltxebikeek nahita egin omen zituzten gerra sabotajeengatik.
Aliatuek aberastasun potentzial askoz gehiago zuten gerran gastatzeko. Estimazio baten arabera (1913ko dolarrak erabiliz) Aliatuek 58 mila milioi gastatu zituzten gerran eta Erdialdeko Potentziek berriz, 25 mila milioi bakarrik. Aliatuen artean, Erresuma Batuak 21 mila milioi dolar gastatu zituen Estatu Batuek 17 mila milioi; Erdialdeko Potentzien artean, Alemaniak 20 mila milioi dolar gastatu zituen.[244]
Teknologia militar berria
Gerra lurrean
Lehen Mundu Gerra XX. mendeko teknologia eta XIX. mendeko taktiken nahasketa gisa hasi zen; honek, hildako kopurua izugarri hazi zuen. 1917ko amaieran, armadarik handienek, orain milioika gizonekin, euren teknologia zeharo berritu zuten: telefonoa, haririk gabeko komunikazioa, ibilgailu armatuak, tankeak eta hegazkinak erabiltzen hasi ziren[245]. Infanteria berrantolatu zen, eta jada 100 gizoneko taldeak ez ziren unitate mota nagusia; horren ordez, 10 gizonezko taldeak osatu ziren. Artilleriak iraultza bat izan zuen. 1914ean kanoiak frontean ezartzen ziren eta euren helburuetara zuzenean tiro egiten zuten. 1917ean kanoi, mortero eta metrailadoreekin tiro egitea ohikoa zen, bilaketa hegazkin zein telefono bidez eginez[246]. Bateria hauen aurkako armak ezarri ziren, eta aurkitzeko soinu detektoreak erabiltzen hasi ziren.
Alemania Aliatuen oso atzetik zegoen su-teknika ez zuzenen erabileran. Alemaniako Armadak 150 eta 210 milimetroko obusak erabiltzen zituen, Frantziak eta Britainiak 75 eta 105 milimetrokoak erabiltzen zituzten bitartean. Britainiarrek bazuten ere 152 milimetroko obusa, baina hain zen pisutsua guda-zelaira zatitan eraman eta bertan muntatu behar zela. Alemaniarrek Austriako 305 eta 420 milimetroko kainoiak erabiltzen zituzten ere, eta lubaki-gerrarako oso erabilgarriak ziren Minenwerferrak[247][248]. 1917ko ekainaren 27an Alemaniak munduko kanoirik handiena erabili zuen, Batterie Pommern. Kruppek egindako kanoi honek 750 kilogramoko bonbak botatzen zituen Koekelaretik Dunkerqueraino, 50 kilometroko distantzia.
Gerraren zatirik handiena lubaki-gerran eman zen, ehunka hildakorekin irabazitako metro bakoitzean. Historiako gudurik odoltsuenetako asko Lehen Mundu Gerran zehar eman ziren. Ypres, Marne, Cambrai, Somme, Verdun edo Gallipoliko guduak hauen artean daude. Alemaniarrek nitrogenoaren finkapena Haber prozesuaren bidez egiten zuten, britainiarren itsas-blokeoa izanda ere bolbora etengabe sortu ahal izateko[245]. Artilleria izan zen hildako kopuru handiena eragin zuena, baina horretarako lehergailu kopuru oso handia erabiltzen zuen[76]. Leherketen metrailak eragiten zituzten buruko zauriak hainbeste ziren, ezen nazio guztiek altzairuzko kaskoa sortu zuten. Frantzia izan zen lehenengoa, 1915ean Adrian kaskoa sortuz. Britainiarrek eta estatubatuarrek Brodie kaskoa erabiltzen hasi ziren, eta 1916an Alemaniak Stahlhelma sortu zuen, aldaketa txikiekin gaur egun erabiltzen dena.
-
Adrian kaskoa
-
Brodie kaskoa
-
Stahlhelm kaskoa
-
Austriarren Berndorfer kaskoa
-
M33 italiarra
Arma kimikoen erabilera zabala izan zen, eta gaur egun gerra honen ezaugarritzat hartzen da. Gasen artean kloroa, ziape-gasa eta fosgenoa zeuden. Gasak ez zituen, hala ere, baja asko eragin[76], potentzia guztiek sortu zituztelako gasaren aurkako neurriak, adibidez gas-maskara. Arma-kimikoen eta eskala txikiko bonbardaketa estrategikoak debekatuta zeuden 1899ko eta 1907ko Hagako Konbentzioetan erabakitakoaren arabera, baina biak izan ziren efektibotasun gutxikoak[249], nahiz eta publikoaren imajinazioan oso garrantzitsu izan.
Lurrean erabilitako armarik indartsuenak trenbide-kanoiak ziren, dozenaka tonakoak[250]. Alemaniaren bertsioa Berta Handia zen. Beranduago Paris kanoia garatu zuten, 100 kilometroko distantziatik Paris 94 kilogramoko obusekin erasotzeko gai zen kanoia[251].
Lubakiak, metrailadoreak, airetiko errekonozimendua, txarrantxa edo metrailadun artilleria erabiltzeak Lehen Mundu Gerra berdinketa batera eraman zuen. Britainiarrek eta frantziarrek ikusi zuten soluzioa tankea sortzea izan zitekeela. Lehen tankeak Sommeko guduan erabili ziren, 1916ko irailaren 15ean[252]. Euren gaitasun mekanikoa arazo bat zen, ordea, baina lehen saiakera ona izan zen euren helbururako. Urtebetean britainiarrek ehunka tanke zituzten gudu-zelaian, eta Cambraiko guduan garrantzitsu izan ziren, 1917eko azaroan, Hindenburg Lerroa hautsiz. Bitartean, Frantziak dorre birakaria zuen lehen tankea sortu zuen, Renault FT, garaipenerako beharrezkoa izan zen arma. Metrailadore arinak eta subfusilak ere gerra honetan asmatu ziren, tartean Lewis fusila, Browning Automatic Rifle edo Bergmann MP18a.
Beste arma berri bat su-jaurtigailua izan zen, Gábor Szakáts hungariarrak asmatuta, lehenengoz Alemaniak erabili zuena. Laster bere aurkariek ere hartu zuten. Balio taktiko eskasa bazuen ere, indartsua zen, eta beste tropak desmoralizatzeko eta izua sortzeko balio zuen.
Lubakiek zuten janari, ur eta munizio behar izugarria ase ahal izateko, lubaki trenbidea sortu zen. Barne errekuntza motora eta trakzio sistema berriak ere erabili ziren kotxe eta kamioietan, trenbideak zaharkitu bilakatuz hainbat egoeratan.
-
Suntsitutako alemaniar munizio trena
Gerra itsasoan
Alemaniak U-bootak (urpekontziak) garatu zituen gerra hasi eta berehala. Ozeano Atlantikoan gerra selektiboa eta osoa egin zuten itsaspeko hauekin, lehen aipatu den bezala Britainia Handia blokeatzen saiatzeko. Itsaspeko hauek garaitzea ezinezkotzat jotzen zuten britainiarrek, eta horregatik 1916an sakonera-kargak asmatu zituzten, hidrofonoa 1917an, baloi gidatuak, eraso-itsaspekoak (HMS R-1, 1917), aurreranzko itsaspekoen aurkako armak eta sakonerako hidrofonoak[115]. Alemaniak laguntza-itsaspekoak ere proposatu zituen, baina euren erabilera ahaztu zen Bigarren Mundu Gerran berriro beharrezko ikusi zituzten arte[253].
Gerra airean
Hegal finkoko hegazkinak lehen aldiz militarki Italiak erabili zituen Libian 1911ko urriaren 23an, Italia-Turkia Gerran. Lehenengo erabilera lurraldearen errekonozimendua izan zen, baina hurrengo urtean esku-granadak jaurtitzen eta airetiko argazkiak egiten hasi ziren. 1914an, euren erabilera militarra ebidentea zen. Hasiera batean lurreko erasoak gidatzeko erabiltzen ziren, etsaiaren fronteak arakatzeko. Etsaien hegazkinak lurrera botatzeko, hegazkinen aurkako kanoiak eta ehiza-hegazkinak sortu ziren. Bonbaketariak ere sortu ziren, lehenengoz Alemaniak eta Britaniak, nahiz eta lehenengoek Zepelina ere erabiltzen zuten. Gerraren amaierako, hegazkin-ontziak erabili ziren lehen aldiz: HMS Furiousek Sopwith Camel hegazkinak jaurti zituen Tonderneko zepelin hangarrak suntsitzeko[254].
Behaketarako baloi aerostatikoak ere erabili ziren, lubakien gainean flotatzen. Helburu nagusia etsaiaren lubakiak arakatzea zen, mugimenduak artilleriari kable bidezko telefonoz emanez[255]. Globo hauek bi soldadu igotzen zituzten, jausgailuz ekipatuta, baloia botaz gero itzuli ahal izateko. Garai horretan, jausgailuak pisutsuegiak ziren hegazkinetan sartu ahal izateko, eta gerra amaitu arte ez ziren garatu bertsio txiki eta arinagoak; Britainiarrek, gainera, paraxutak sartzearen aurkako jarrera zuten, uste zutelako horrek koldarkeria sortuko zuela[256].
Baloiak babesteko eta botatzeko hegazkinak erabiltzen zituzten, eta horrek aireko gerraren garapena ekarri zuen. Era berean, lubaki-gerra luzatu zuten, ezinezkoa zelako mugimendu handiak egitea aurkariak detektatu gabe.
Gerra-presoak
Zortzi milioi gizon inguru errenditu eta gerra-presoentzako esparruetan egon ziren gerra garaian. Nazio guztiek presoekiko tratu egokiak zehazten zituzten Hagako Konbentzioak jarraitzeko konpromisoa hartu zuten eta presoen biziraupen tasa orokorrean fronteko soldaduena baino askoz ere handiagoa izan zen.[257] Banakako errendizioak arraroak ziren, ohikoena unitate handiak masan amore ematea zen. Maubeugeko setioan 40.000 soldadu frantziar errenditu ziren, Galiziako guduan errusiarrek 100.000 - 120.000 austriar gatibu hartu zituzten. Brusilov ofentsiban 325.000 - 417.000 alemaniar eta austriar errenditu ziren Errusiaren aurrean eta Tannenbergeko guduan 92.000 errusiar errenditu ziren.
Errusiak galdutako soldaduen % 25-31 preso bihurtzeagatik izan ziren, Austria-Hungariakoen % 32, Italiakoen 26%, Frantziakoen % 12, Alemaniakoen % 9 eta britainiarren % 7a. Aliatuen armadako presoak 1,4 milioi izan ziren (Errusia kontatu gabe, zeinak 2,5-3,5 milioi gizon galdu zituzten preso gisa). Erdialdeko Potentzien 3,3 milioi gizon inguru preso bihurtu ziren; gehienak errusiarrei errenditu ziren.[19] Alemaniak 2,5 milioi preso zituen, Errusia 2,2-2,9 milioi tartean, Estatu Batuek 48.000 eta Britainia eta Frantzian 720.000 inguru. Gehienak armistizioa baino pixka bat lehenago harrapatu zituzten. Une arriskutsuena errendizioaren ekintza izaten zen, batzuetan soldadu babesgabeak tirokatuak izaten baitziren.[258] Behin presoak esparruetara iristen zirenean baldintzak, orokorrean onak ziren (eta Bigarren Mundu Gerran baino askoz hobeak), Nazioarteko Gurutze Gorriaren ahaleginei eta nazio neutralen ikuskapenei esker hein batean. Hala eta guztiz ere, baldintzak gogorrak ziren Errusian: gosetea ohikoa zen preso eta zibilen artean. Errusian zeuden presoen % 15-20 hil ziren eta Erdialdeko Potentzien kartzeletan zeuden errusiarren % 8a.[259] Alemanian, janaria urria zen, baina % 5a bakarrik hil zen.[260]
Otomandar Inperioak normalean presoak gaizki tratatzen zituen.[261] 11.800 britainiar soldadu, gehienak indiarrak, Mesopotamiako Kuteko setioaren ostean preso hartuak izan ziren 1916ko apirilean: hauetako 4.250 gatibu hil ziren.[262] Asko harrapatu zituztenean jada egoera txarrean zeuden arren, otomandar ofizierek 1.100 kilometro egitera behartu zituzten Anatoliaraino. Bizirik atera zen batek esan zuen: "Piztiak bezala gidatzen genituen, bazterrean gelditzea hiltzea zen".[263] Bizirik atera zirenak Taurus mendilerroa zeharkatzen zuen trenbide bat eraikitzera behartuak izan ziren ondoren.
Errusian, 1917an Austria-Hungariako armadako legio txekiarreko presoak askatuak izan zirenean, armak berriro ere hartu zituzten euren kabuz eta garai labur batez Errusiako Gerra Zibilean parte hartu zuen indar militar eta diplomatikoa bilakatu ziren.[264]
Erdialdeko Inperioek zituzten preso aliatuak etxera azkar bidali zituzten arren behin gerra amaitua amaieran, Aliatuek eta Errusiak zituzten Erdialdeko Potentzien presoek ez zuten tratamendu bera izan. Haietako askok bortxazko lanak egin behar izan zituzten, adibidez, Frantzian 1920. urtera arte. Gurutze Gorriak Aliatuen Kontseilu Gorenari eskaera asko egin ostean soilik kaleratu zituzten.[265] Alemaniako presoak 1924. urtera arte egon ziren gatibu Errusian.[266]
Gerra-krimenak
Baralong gertakariak
1915eko abuztuaren 19an, U-27ko urpekari alemaniarra HMS Baralong ontzi britainiarrak hondoratu zuten. Bizirik irten ziren alemaniar guztiak Baralong ontziko tripulatzaileek exekutatu zituzten, Godfrey Herbert lotinantaren aginduei erantzunez. Bera zen ontziko kapitaina. Nicosia itsasontzian zeuden alemaniarrek eman zuten gertakariaren berri komunikabideetan.[106]
Irailaren 24an, Baralong ontziak U-41 urpekaria suntsitu zuen, Urbino zama-ontzia hondoratzen ari zenean. Karl Goetzen urpekariko komandantearen arabera, Baralong ontziak AEBetako bandera zuen U-41aren kontra tiro egin ostean, eta, ondoren bizirik irten ziren alemaniarrak garraiatzen zituen salbamendu-txaluparen aurka oldartu ziren, berau hondoratuz.[267]
Llandovery Castle itsasontzia torpedoz erasotzea
HMHS Llandovery Castle ospitale itsasontzi kanadarra 1918ko ekainaren 27an SM U-86 urpekontzi alemaniarrak eraso zuen, nazioarteko zuzenbidearen aurka. Mediku langile, gaixo eta tripulazioa kontuan hartuta, 258 pertsona zeuden barkuan eta soilik 24 atera ziren bizirik. Bizirik atera zirenak kontatu zutenez, U-Boot urpekaria ur gaineratu eta salbamendu txalupen gainetik pasa zen, uretan zeuden pertsonak tirokatuz. Helmut Patzig, urpekontziaren kapitaina, gerra krimenez akusatua izan zen gerra ostean Alemanian. Epaia saihestu zuen Danzig Hiri Askera joanez, Alemaniako jurisdikziotik kanpo.[268]
Alemaniaren aurkako blokeoa
Gerraren ondoren, Alemaniako gobernuak salatu zuen 763.000 alemaniar zibil hil zirela gerra garaian, Aliatuen blokeoak eragindako gosete eta gaixotasunen ondorioz.[269] Alemaniaren arabera, Aliatuek gosetea guda arma gisa erabili zuten.[270] Patrick Devlin filosofo eta epaile britainiarraren arabera, "Almiranteak (1914ko) abuztuaren 26an emandako gudako aginduak argiak ziren. Portu neutraletan Alemaniarentzat esleitutako janari guztia harrapatu behar zen eta Rotterdamera esleitutako janari guztia Alemaniarentzat esleitutakoa zela suposatu behar zen... Britainiarrak gosete politika egiteko detereminazioa zuten, legezkoa izan ala ez".[271]
Arma kimikoen erabilera
Gas pozoitsua gerra arma gisa arrakastaz erabili zen lehenengo aldia Ypreseko bigarren guduan izan zen (191eko apirilaren 22a - maiatzaren 25a). Gerrako partaide nagusi guztiak laster hasi ziren ere gasa erabiltzen. Estimazioen arabera, gerran zehar bi aldeek erabilitako gasaren eraginez 1.3 milioi hildako egon ziren. Esate baterako, 180.000 britainiar baino gehiago hil ziren arma kimikoen eraginez gerran, eta hildako estatubatuarren heren bat. Errusiako Armadak gutxi gorabehera 500.000 hildako jasan zituen arma kimikoengatik Lehen Mundu Gerran.[272] Gerran arma kimikoak erabiltzeak 1880ko Asfixia Eragiten duten Gasen inguruko Hagako Adierazpena eta 1907ko Lur Guduaren Hagako Hitzarmena urratzen zituen, haien erabilera debekatzen baitzuten.[273][274]
Gas pozoitsuaren eragina ez zuten soldaduek bakarrik jasaten. Zibilak ere arriskuan zeuden, haizeak gas pozoitsuak euren herrietara eramaten zituztelako, eta gutxitan jasotzen zituzten arrisku potentzialaren alerta edo abisuak Abisu-sistemarik ez egoteaz gain, zibilek sarritan ez zuten gas maskara eraginkorrak lortzerik. 100.000-260.000 zibil hil ziren gatazkan zehar arma kimikoen eraginez eta milaka gehiago (militarrak barne) gatazkaren ostean biriketan, larruazalean eta burmuinetan eragindako kalteen eraginez. Bi aldeetako komandante askok bazekiten arma horiek zibilengan kalte handiak eragingo zituztela, baina hala ere erabiltzen jarraitu zituzten. Sir Douglas Haig britainiarrak bere egunerokoan honakoa idatzi zuen: "Nire funtzionarioek eta ni jakitun ginen arma hauek inguruko herrietan bizi ziren emakumeak eta haurrak kaltetzen zituztela, haize indartsuak ohikoak baitziren gudu zelaian. Hala ere, armak etsaien aurka zuzenduak zeudenez, inor ez ginen guztiz kezkatuta".[275][276][277]
Genozidioak eta garbiketa-etnikoak
Otomandar inperioa
Otomandar Inperioak bere azken urteetan egindako armeniar biztanleriaren garbiketa etnikoa, deportazio eta exekuzio masiboak barne, genozidio gisa hartzen da.[278] Gerra hasieran, otomandarrek masakre antolatu eta sistematikoak egin zituzten armeniar populazioaren aurka, eta haiek nahita probokatutako armeniar erresistentzia ekintzak matxinada gisa irudikatu zituzten, ondorengo sarraskiak justifikatzeko.[279] 1915. urtearen hasieran, armeniar batzuk Errusiar indarretan boluntario aurkeztu ziren. Otomandar gobernuaren gertakari hau aitzaki gisa hartu zuen Tehcir Legea (Deportazioari buruzko legea) onartzeko. Lege honen baitan, Inperioko ekialdeko probintzietatik armeniarrak Siriara kanporatu zituzten 1915 eta 1915 artean. Bidai horretan, heriotzaren martxa bat izan zena, otomandar brigadek erasotzen zituzten.[280] Hildako kopuru zehatza ezezaguna den arren, International Association of Genocide Scholars erakundeak 1,5 milioi estimatzen ditu. Turkiako gobernuak etengabe genozidioa ukatu du, eta hildakoak etnien arteko borroken edo I. Mundu Gerra garaiko gosete edo gaixotasunaren biktima izan zirela defendatzen du, nahiz eta historialari gehienek tesi hau baztertzen duten.[281]
Otomandar Inperioak beste talde etniko batzuk ere eraso zituen garai horretan zehar, asiriarrak eta greziarrak barne. Akademiko batzuen arabera, gertakari hauek hilketa politika berdinaren barruan egongo lirateke.[282] Gutxienez 250.000 kristau asiriar, populazioaren erdia, eta 350.000-750.000 greziar hil zituzten 1915 eta 1922 artean.[283]
Errusiar inperioa
Progrom asko gertatu ziren 1917ko Errusiako Iraultzaren eta ondorengo Errusiako Gerra Zibilaren garaietan. 60.000 eta 200.000 judu artean hil zituzten Errusiar Inperio ohian zehar egindako basakeria ezberdinetan, gehienbat Kokaleku Zonaldean (gaur egungo Ukraina).[284]
Belgikaren Bortxaketa
Alemaniar inbaditzaileek erresistentzia ekintza guztiak (hala nola, trenbideen sabotajea), legez kanpoko eta inmoral gisa tratatu zituzten, eta gaizkileak tirokatu eta eraikinak erre zituzten mendeku gisa. Gainera, zibil gehienak francs-tireursak (gerrilla) izan zitezkeela susmatzen zuten eta, horren ondorioz, biztanle zibilak bahitu eta batzuetan hil egin zituzten. Alemaniako armadak 6.500 frantziar eta belgikar zibil baino gehiago exekutatu zituen 1914ko abuztuaren eta azaroaren artean. Gehienak alemaniar ofizier gazteek agindutako zibilen aurkako tiraketa masibo eta ausazkoetan. Alemaniako armadak 15.000-20.000 eraikin artean suntsitu zituen (famatuena Lovainako unibertsitateko liburutegia), eta milioi bat pertsona baino gehiagoko errefuxiatu olatu bat sortu zuen. Belgikan zeuden Alemaniako erregimentuen erdia baino gehiagok parte hartu zuten ekintza garrantzitsuenetan. Milaka langile Alemaniara bidali zituzten fabriketan lan egiteko. Britainiar propagandak ekintza hau dramatizatu zituen eta Ameriketako Estatu Batuetan ikusmin handia sortu zuen. Berlinen arabera, legezkoa eta beharrezkoa zen, franc-tireursen mehatxua zela eta. Britainiar eta frantsesek txostenak magnifikatu zituzten eta haien herrialdeetan eta Ameriketako Estatu Batuetan zabaldu zituzten. Bertan, Alemaniarekiko babesa desegiteko rol garrantzitsu bat jokatu zuten.[285][3].
Gerrari babesa eta oposizioa
Gerrari babesa
Balkanetan, Ante Trumbić bezalako Jugoslaviar nazionalistek gerraren alde egin zuten, uste zutelako horrek Jugoslavia askatuko zuela Austria-Hungariatik, eta nazioarteko potentziak herrialdea onartuko zutela. Jusgoslaviar Komitea, Trumbićek berak gidatua, 1915eko apirilaren 30ean osatu zen Parisen, baina laster mugitu zuen bulegoa Londresera. 1918ko apirilean, Nazionalitate Zapalduen Erromako Kongresua bildu zen, txekoslovakiar, italiar, poloniar, transilvaniar eta jugoslaviarrekin, Aliatuei eskatuz autodeterminazio eskubidea babesteko Austria-Hungarian bizi ziren nazionalitate ezberdinentzat[51].
Ekialde Hurbilean, arabiar nazionalismoa Otomandar inperioan indartu zen, turkiar nazionalismoari aurre eginez. Arabiar lider nazionalistek panarabismoa aldarrikatzen hasi ziren, arabiar guztiak batuko duen herria. 1916an Arabiar Iraultza hasi zen otomandarren kontrolpean zeuden lurraldetan independentzia eskuratzeko asmoz[51].
Ekialdeko Afrikan Itasu V.a Etiopiakoak Somalilandiako kanpainan britainiarrekin gerran zegoen Derbitxeen Estatua babestu zuten. Von Syburg, Addis Abebarako alemaniar diplomatikoak esan zuen "Etiopian, garaia iritsi da Itsaso Gorriko kostaraino iritsi eta italiarrak etxera bidaltzeko, Inperioaren tamaina originala berreskuratzeko". Etiopiako Inperioa ozta-ozta ez zen sartu Lehen Mundu Gerran erdialdeko inperioen alde, Etiopiako aristokraziak Iyasu V.a kaleratu baitzuen aliatuen esfortzu diplomatikoari esker[286].
Munduko hainbat alderdi sozialistek gerraren alde egin zuten 1914ko abuztuan. Baina Europako sozialistak bi lerrotan banatu ziren, klase gatazkaren kontzeptua mahai gainean jartzen zuten marxistak eta esfortzu nazionalistarekin bat egiten zuten sindikatuak. Behin gerra hasita, Austria, Britainia, Frantzia, Alemania eta Errusiako sozialistek korronte nazionalista jarraitu zuten euren herrialdea gerran parte hartzea babestuz[51].
Italiar nazionalismoa asko indartu zen gerraren hasierarekin, eta hasiera batean hainbat alderdi politiko agertu ziren alde. Gerraren alde zeuden politikari nazionalisten artean Gabrielle d'Annunzio ezaguna zegoen, italiar irredentismoa bultzatu eta iritzi-publikoa gerraren alde jarri zuena. Italiako Alderdi Liberalak, Paolo Boselliren lidertzarekin, interbentzio militarra babestu zuen Aliatuen alde, eta Dante Alighieri Elkartea erabili zuen italiar nazionalismoa indartzeko[51]. Italiar sozialistak banatuta zeuden gerraren babesari dagokionez; batzuk gerraren aldeko militanteak ziren, Benito Mussolini edo Leonida Bissolati bezala. Hala ere, Italiako Alderdi Sozialistak erabaki zuen gerraren aurka jartzea, batez ere manifestari anti-militarista batzuk erail eta gero. Protesta gisa Aste Gorria izeneko greba orokorra deitu zuten. Ondoren, gerraren aldeko nazionalistak kaleratu zituzten, Mussolini barne. Mussolini gerraren alde egiten zuen sindikalista bat zen, irredentismoa defendatuz italiar gehiengoa zuten austriar-hungariar eremuetan. Il Popolo d'Italia mugimendu interbentzionista sortu zuen eta, beranduago, Fasci Rivoluzionario d'Azione Internazionalista elkartea; hortik sortu zen, 1919an, Fasci di Combattimento mugimendu faxista. Mussoliniren nazionalismoa indartu eta finantziatu zuenetako bat Ansaldo armagintza enpresa izan zen[51].
Gerrari oposizioa
Behin gerra deklaratu ostean, sozialista zein sindikatu askok euren gobernuen alde egin zuten. Gerra babestu ez zutenen artean zeuden Boltxebikeak, Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Sozialista, Italiako Alderdi Sozialista edo Karl Liebknecht eta Rosa Luxemburgen jarraitzaile alemaniarrak.
Benedikto XV.a aita-santu aukeratu zuten Lehen Mundu Gerra hasi baino hiru hilabete lehenago, eta bere ondorioak kudeatu behar izan zituen aitasantutzaren lehen urteetan. Bere aurrekoak ez bezala[287], aukeratu eta bost egunera esan zuen bere esku zegoen guztia egingo zuela bakea ekartzeko. Bere lehenengo enziklikan, Ad beatissimi Apostolorum, gaia aipatu zuen. Hala ere, bakerako egindako esfortzuek ez zuten erantzunik izan gerran zeuden botereen artean. Adibidez, Italiak eta Entente Hirukoitzak 1915eko Londresko Ituna izenpetu zutenean, atal sekretu bat zegoen non Italiak ez zion jaramonik egin behar aita-santuaren bake esfortzuei. Honela, lehen aipatu den aita-santuaren zazpi puntuko proposamenak ez zuen erantzunik jaso Austria-Hungariarena kenduta[288].
Britainian, 1914ean, Lord Kitchenerrek ez zuen egin kadeteen urteroko ikuskatzea, gerra bertan zegoela eta. Horace Smith-Dorrien jenerala bidali zuten bere ordez, eta honek gerraren aurkako diskurtsoa egin zien. Gerrak biztanleria kopuru izugarria hilko zuela esan zuen, eta jeneralek ez zekitela ondo holokausto horren indarra zein zen aipatu zien[289].
Herrialde askok gatazkaren aurka hitz egiten zutenen aurkako legeak ezarri zituzten. Eugene Debs AEBetan edo Bertrand Russell Britainian kartzelara bidali zituzten, arrazoi hori dela eta. AEBn, 1917ko Espioitza Legea eta 1918ko Sedizio Legea onartu ziren, soldaduskaren aurka agertzea krimen federal bilakatuz. Gobernuaren aurkako publikazioak zirkulaziotik kendu zituzten, eta hainbat kartzela zigor ezarri ziren "ez-patriota" izatea argudiatuta[216].
Hainbat nazionalistek gerraren aurka egin zuten, batez ere beste herrialde baten menpe gerrara joatera derrigortzen zituztenean. Irlandako herritarren gehiengoak gerran aktiboki parte-hartu bazuen ere, Irlandar nazionalismoaren gutxiengo batek parte-hartzearen aurkako mezua egin zuen[290]. Gerraren hasierak Britaniak Irlandan zuen boterearen krisiarekin hasi zen, 1912tik aurrera nabarmena zen egoera. 1914eko uztaila iritsi zenerako, gerra zibil bat emateko aukerak handiak ziren. Irlandar nazionalistek eta marxistek independentzia eskuratzeko saiakera egin zuten, 1916ko Pazko matxinadan ikusi zen bezala. Alemaniak 20.000 errifle bidali zituen Irlandara britainiarrak ahultzeko asmoz[51]. Pazko matxinadaren ondorioz, Erresuma Batuko gobernuak lege martziala ezarri zuen Irlandan; behin matxinada amaituta, saiatu ziren hainbat eskera eskaintzen[291]. Hala ere, Irlandan gerran parte hartzearen aurkako sentimendua areagotzen joan zen, 1918ko Erreklutatze Krisia sortu zuena.
Munduko hainbat lekutan, ezkerreko sozialistek, boltxebikeek eta anarkistek gerraren aurkako jarrera izan zuten. Italian, 1917ko maiatzean, boltxebike iraultzaileek hainbat faktoria eta garraio publiko geldiarazi zituzten gerraren amaiera eskatuz. Italiako armada maiatzaren 23an Milanen sartu zen, tanke eta metrailadoreekin boltxebike eta anarkistak gelditu eta hiriaren kontrola berreskuratzeko. 50 hildako eta 800 atxilotu izan ziren[292]. Errusian, soldaduek komite iraultzaileak eratu zituzten, "ogia, lurra eta bakea" eskatuz. Frantzian zeuden errusiar soldaduek ere ez zuten ulertzen zergatik zeuden Frantzia babesten, eta mutinatu ziren. Urriko iraultza pizten lagundu zuten gertakariak izan ziren. Alemaniako Itsas-Armadaren hainbat unitatek jada galdutzat ematen zuten gerran parte hartzen jarraitzeari uko egin zioten 1918ko urriaren amaieran. Kielgo matxinada izan zen handik bederatzi egunera Weimar errepublika aldarrikatu eta Gilen II.a Alemaniakoaren abdikazioa ekarri zuen gertakaria.
Kontzientzia-eragozpena Britania Handian
Gerra-garaian, 16.000 britaniar inguruk kontzientzia-eragozletzat aitortu zuten beren burua. Batzuei lan ez-militarrak agindu zizkieten frontetik urrun, eta hori egiteari uko egin ziotenak epaitu zituzten. Gehienak espetxeratu zituzten, eta batzuk heriotza-zigorrera kondenatu ere, nahiz eta epaia gauzatu ez.
Soldaduska eta erreklutamendua
Soldaduska ohikoa zen Europako herrialde askotan, baina eztabaida sortzen zuen herrialde anglosaxoietan. Irlandar katolikoen artean Irlanda eta Australian[293] eta frantziar katolikoen artean Kanadan aurkakotasun handia zegoen. Ipar Euskal Herrian ere intsumisioa zabalduta zegoen[294].
— Joseph Garat Baionako herritarrei, 1914ko abuztuan 1[294]Egoerak hala eskatzen badu, zuen energia eta kemen guztiarekin altxatuko zarete nazioaren independentzia eta lurraldearen osotasuna gordetzeko, zuen etxeak, zuen askatasunak, Errepublika babesteko
Frantzian 1913ko abuztuaren 7an Barthou legea onartu zen, hiru urteko legea ezizenez ezagunagoa, zerbitzu militarra hiru urtera hedatzen zuena. Deialdia 19 urterekin egiten zen, lehengo 20 urteen ordez[295]. Helburua frantziar soldadu kopurua 480.000tik 750.000ra igotzea zen. Neurriaren aurkako oposizioa egon zen, bai kalean zein kasernatan[296]. Behin gerra hasita, desertzioa intsumisioa edo kontzientzia eragozpena baino ohikoagoa izan zen. 600 soldadu exekutatu zituzten desertzioa dela eta[297]. Ipar Euskal Herrian (eta orokorrean, mugakideak ziren lurraldeetan), intsumisioa eta desertzioa ohikoagoak izan ziren. Hego Euskal Herrirako muga pasa ziren intsumisoen herena, beste asko Ameriketara joan ziren bezala. Prefetak muga kontrolatzeko eskaera egin zuen, eta egunero Eiffel Dorretik irrati mezu bat igortzen zen, gaztelaniaz, Donostiara[294]. Bitartean, Armadako aldizkariak gudulari euskaldunei zuzendutako mezua idatzi zuen: "Euskal frantsesa frantsesagoa da, euskal espainiarra espainiarra baino"[294]. Soldadu askok lehen baimenarekin muga zeharkatzen zutela ikusita, 1915eko urrian baimena zuten soldaduei euren mugatik gertuko jaioterrira itzultzea debekatu zitzaien. Hala ere, askok eta askok hartzen zuten Hego Euskal Herrirako bidea, eta horregatik soldaduak frontera baino Marokora bidaltzea proposatu zuten agintariek; proposamen hori ez zen gauzatu, euskaldunen aldeko neurririk ez hartzearren[294].
Kanadan 1917ko erreklutatze krisia eman zen, frankofonoak guztiz ernegatu zituen krisi politikoa. Kanadako frankofonoek uste zuten euren leialtasuna Kanadari bakarrik zela, eta ez Britainiar Inperioari[298]. Australian, bitartean, Billy Hughes lehen ministroak erreklutatze kanpaina handia hasi zuen, Australiako Alderdi Laborista banatuz; 1917ean Australiako Alderdi Nazionalista sortu zuen helburu berberarekin, baina langile-mugimenduak, nekazariek, Eliza Katolikoak eta irlandar katolikoek lortu zuten Hughesen planak aurrera egin ez zezan, bi aldiz erreklutatzeari buruzko erreferenduma irabaziz[299].
Erresuma Batuan, erreklutatzearen aurkako jarrera zuten liberalek. Hala ere, behin martxan jarrita, sei eta hamar milioi britainiar deitu zituzten gerrara, ia-ia fisikoki gai ziren gizon gutziak. 750.000 hildako egon ziren, gehienak ezkondu gabeko gizonak; hal aere, 160.000 emakume alargun geratu ziren eta 300.000 umek aita galdu zuten[300]. Erreklutatzea 1916ko zerbitzu militarreko legea onartzearekin bat hasi zen. Lege honek 18 eta 40 urte arteko gizon guztiak deitzen zituen gerrara, ez baziren umedun alargunak edo erlijio-ministroak. Epaitegi-sistema bat ezarri zen uko egiteko arrazoiak aztertzeko; normalean, lan zibil garrantzitsu bat, etxea mantentzeko lan beharrezko bat, osasuna edo kontzientzia eragozpena argudiatzen zen. Azken honen ondorioz, ehunka pertsona kartzelara zigortu zituzten. Legeak hainbat aldaketa izan zituen gerra amaitzerako: hasiera batean ezkondutakoek ez zuten joan behar, baina hori aldatu zen 1916eko ekainean; adina ere igo zen, 51 urtera arte. Lan garrantzitsuak egitearen arrazoia geroz eta gutxiago onartu zen, eta kleroa ere gerrara joatearen aldeko hotsak egon ziren[301]. 1919ko erdialdera arte erreklutatzea mantendu zen. Arrazoi politikoak direla eta, Irlandan ez zen martxan jarri, eta beraz Ingalaterra, Eskozia eta Galesera mugatu ziren. Irlandan, erreklutatzearen aurkako mugimendua Sinn Féin alderdiak errentabilizatu zuen, eta aukeratutako Irlandako gobernuak eraman zuen herrialdearen hegoaldeko eremua independentziara[302].
Ameriketako Estatu Batuetan, erreklutatzea 1917an hasi zen, eta orokorrean ondo jasoa izan zen. Landa-ingurune batzuetan oposizio talde txikiak izan ziren[303]. Administrazioak uste zuen erreklutatzea boluntarioak deitzea baino eraginkorragoa izango zela. Izan ere, 73.000 boluntario zituzten eta milioi bat soldadu nahi zituzten gerrako lehenengo sei asteetan[304]. 1917an 10 milioi gizon erregistratu ziren. Hau ez zen nahikoa, beraz adin tarteak handitu ziren eta kanpo geratzeko baldintzak murriztu. 1918ko amaieran 24 milioi gizon zeuden erregistratuta eta horietatik 3 milioi zerbitzu militarra egiten ari ziren. Deialdia unibertsala zen, beraz afroamerikarra ere armadara deitu zituzten, nahiz eta unitate bereziak sortu zituzten. Guztira, 367.710 gizon beltz eta 2.442,586 zuri eraman zituzten gerrara. Oposizioak, bereziki Ameriketako Estatu Batuetako Alderdi Sozialistak, hainbat protesta antolatu zituzten, eta asko kartzelara eraman zituzten, tartean Eugene Debs liderra ere.
Errusiako Inperioan matxinada bat hasi zen 1916ko udan, musulmanak ere zerbitzu militarrera deitu nahi izan zituztenean. 1916ko Asia Zentraleko matxinada batez ere Kirgizistan eta Kazakhstanen garatu zen. Milaka musulmanek Txinarako bidea hartu zuten, eta iturri batzuen arabera kirgizen aurkako sarraskia izan zen[305].
Emakumeak eta gerra
-
Emakumeak gas-maskara fabrika batean lanean, Genevan, Suitza.
-
Emakume britainiar bat, hegazkinen fabrika batean lanean.
-
Kristalgintza enpresa bateko emakume langilea.
-
Emakume italiarrak, munizioa garraiatzeko kontratatuak.
-
Bazkari komunitarioak Erresuma Batuan.
-
Britainiar emakume bat, ontzigintzan lanean.
-
Milaka emakumek erizaintzan egin zuten lan.
-
Munduko herrialde ezberdinetan jaiotako emakumeek banderak josten. Patriotismoa handitzeko planak, AEBn.
-
Martxoaren 8ko manifestazioa Errusian.
Milioika gizonezko frontera eraman zituen gerra batean, emakumearen papera aztertzea ere garrantzitsua da. Alde batetik, emakumezkoaren paper tradizionala indartzen zuen propagandak: gerran zegoen gizonezkoa itxoiten zuen emakume erromantiko eta sakrifikatuarena[306]. Emakumeak, literatura klasikoan bezala, gerrara bidaltzen zuen senarra itxoiten zuela adierazten zen komunikabideetan[307]. Gizonezkoei, itxoiten zegoen emakume puru horren irudia eskaintzen zitzaien, gerran jarraitzeko arrazoi gehigarri gisa; gizonezkoek idazten zituzten gutunetan euren purutasuna ere adierazten zieten emakume maitatuari[308].
Irudi hori eskaintzen zen bitartean, emakumeak inoiz une horretara arte ikusi gabeko kopuruan mobilizatu zituzten, gerra-ahalegin kolektiboan parte har zezaten[309]. Horrenbestez, milioika emakumek soldadu joandako gizonak ordezkatu zituzten haien lanpostuetan, askotan armagintzan[310][311]. Beste emakume batzuk, berriz, frontean izan ziren; adibidez, erizainak. Errusian, emakume batzuek gatazka armatuan ere parte hartu zuten[312], eta emakume espioiak ere garrantzitsu ziren, horien artean ezagunena, Mata Hari[313]. Emakumeen parte-hartze horren ondorioz, protagonismo sozial eta politiko handiagoa lortu zuten, eta horrek ondorioak ekarri zituen gatazka amaitzean. Gerra-garaian izandako esperientziaren ondoren, emakume askok gizonak bezala tratatuak izatea eskatu zuten[314]. 1918an, Londresen, garraiobideetako emakumeek greba egin zuten gizonezkoen soldata bera jasotzeko eskubidea eskatuz[315]. Besteak beste gerran emakumeek izan zuten parte-hartzearen ondorioz, 1918tik aurrera, zenbait herrialdek bere legeak aldatu zituzten apurka-apurka emakumeei boto-eskubidea emateko[316][317][318], eta emakumeek aukera izan zuten bigarren hezkuntza eta unibertsitate-hezkuntza izateko eta ordura arte gizonek soilik betetako zenbait lanbidetan aritzeko[319]. Britainiarrek, "Etxeko Frontea" deitzen zioten lan industrialari, ezinezkoa izango zena emakumeen paperik gabe[320].
|
— Fiodor Raskolnikov, 1917ko martxoak 8[322] |
Ez zen izan hori emakumeen paper bakarra: Errusian, Otsaileko Iraultzaren lehen pizgarria martxoaren 8an izan zen (euren egutegian, otsailaren 23a zen), Emakume Langilearen Nazioarteko Eguna. Emakume horiek gose ziren, eta gerragatik kexu, asko eta asko frontera bidalitako senar edo semeak itzultzeko eskatuz. Soldaduei eurekin batzeko eskatzen zieten, langileen eta militarren arteko harremana hobetuz[323]. Munduko beste leku batzuetan ere, bakearen aldeko emakumeen taldeak sortu ziren[324] Feminismo pazifistaren[325] aktibista famatuen artean daude Jane Addams, Emily Greene Balch, Chrystal McMillan, Aletta Jacobs, Rosa Genoni, Rosika Schwimmer eta Cor Ramondt-Hirshmann[326]. Gerraren aurkako ekintzailea izan zen ere Rosa Luxemburg[327], edo AEBko lehen emakume kongresista izan zen Jeannette Rankin[325].
Bestetik, gerra askotan gertatzen den bezala, bortxaketak eta emakumeen aurkako indarkeria ohikoa izan zen Lehen Mundu Gerran[328]. Alemaniak Belgikan zehar lehen hilabetean egin zuenean, bortxaketa salaketa ugari egon ziren[329]. Salaketa hauek "propaganda teknika" izan zirela adierazi zuten autore garaikide batzuek, eta ez zirela benetan gertatu azaldu zuten[330]. Hala ere, Frantziako gobernuak komisio bat sortu zuen 1914ko irailean, eta Belgikara ordezkariak bidali zituzten bortxaketa salaketa horiek ikertzeko. Ikerketa bera Alemaniaren aurkako jarrera indartzeko baliatu zuten frantsesek, salaketak erabili zirelako gerrara joateko arrazoi gehigarri gisa[308]. Emakumeak sexurako erabiltzea ohikoa zen frontean, zein atseden hartzerakoan. Prostituzioa hain zen ohikoa, estatuek sexu-transmisiozko gaixotasunak kontrolatzen zituzten putetxeak sortu eta kudeatu zituztela[308]. Gaixotasun hauek oso hedatuak zeuden eta estatuak kezkatuta zeuden, armadaren propaganda eta ekintza gaitasuna[331] izorratzen zutela eta. Kontrolpean edukitzeko, ospitaleetan areto bereziak sortu ziren beraiek artatzeko[308]. Prostituitzen ziren emakumeen aurkako mezu moralak ugaritu ziren, gizonak ahultzearen errua eurengan jartzen[332]. Aldi berean, moralaren inguruko mezu hori promiskuitatearen aurka ere ematen zen[308], eta Erresuma Batuan, adibidez, emakume guztiei sexu-transmisiozko gaixotasunen frogak egin zitzaizkien, kastitatearen ardura eurengan jarriz[333].
Etxeko Frontea
Gerra ez zen fronteetan soilik bizi izan, atzeguardian ere izan zen gerra.
Gerra eta ekonomia
Ez ziren aurreikusi gerrako estrategia berriak, ezta egin behar izan zen ahalegin izugarria ere, ekonomiari nahiz giza bizitzei zegokienez. Europa osoak parte hartu zuen gerra hartan (eskandinaviar herriek, Espainia, Herbehereak eta Suitzak izan ezik). Ameriketako hamaika herri iritsi ziren esku hartzera (batzuk formalki). Beste hainbeste egin zuten Afrikako eta Asiako koloniek ere, Turkiari Ekialde Hurbilean eraso egiten zioten artean. Abuztuan hamabi milioi gizon ere mobilizatu ziren (60 milioi gerra osoan zehar), eta 1914ko udazkenean bakarrik kontinenteko urte bateko diru sarrerak inbertitu ziren borrokaldian. Eta hori guztia emaitza errealik batere gabe. Guduetako giza kostua ankerra eta zentzugabea zen, eta diru ahalegina berriz lekuz kanpokoa gertatzen zen baita herri aberatsenetan ere.
Halakorik ez zen ezertxo ere aurreikusi gerra aurretik. Britainia Handiaren lehen asmoa, gerra hasi zenean, negozioak betiko moduan egiten jarraitzea izan zen; horixe zen aurreko gerretako esperientzia. Alemaniak ere, gerrako ekonomiarako prestatuago zegoen arren, ez zuen plangintza ekonomikorik aurreikusi gerrako beharrei erantzuteko (uztailaren bukaeran oraindik ere zekale kopuru handiak esportatzen ziren, gerrako zalditeriak laster beharko zituenak).
Baina halako mobilizazio zabalak berehala hautsi zituen nazioarteko merkataritzaren loturak; soldadugaien beharrak enpresak langile gabe uzten zituen; gerra bete-betean zela, burdin gordinaren ekoizpena murriztu egin zen Alemania, Suitza, Britainia Handia eta Frantzian; Erresuma Batuak ezin zituen galtzen ziren adina itsasontzi berregin; eta leku guztietan ikaragarri urritu zen elikagaien ekoizpena, eta aldi berean, ezinezkoa zen haiek inportatzea.
Frontetik zetorren material eskaera, bestalde, ikaragarria zen. 1914an frantses bateriek gehieneko ahalmenaz tiratu izan balute munizioa, hamahiru minututan gastatuko ziren eskura zeuzkaten hornigai guztiak.Munizioz hornitu behar ziren fusil berriak, metrailadoreak eta tiro anoiak, osteak elikatu behar ziren, arropez eta zapatez hornitu, tresneria eta hesiak egiteko materiala behar zuten (Britainia Handiaren aurreikuspenen arabera, 250.000 lur zaku beharko zituen hilean; 1915ean sei milioi eskatzen zituen), burdin hesiak, errekinak, botikak, etab. Azken finean, nazioetako ekonomiak berriz antolatzea eskatzen zuen gerrak.
Gobernuek atzerriko maileguetara (AEBak izan ziren onuradun nagusiak), eta zorrak eta altxor bonoak igortzera jo zuten. Laster hasi ziren atzerriko dibisak eta inbertsioak menderatzen. Alde horretatik, mugarria izan zen 1915. urtea; gobernuek zuzenean esku hartu zuten ekonomietan guztizko gerra egin ahal izateko, jarduera guztiek behar zuten gerraren eskakizunen mende egon.
Alemaniak hartu zuen horretan aurrea (agian, militarrek herri barreneko auzietan zuten ahalmenagatik, ahalmen hori hazi baino ez baitzen egin: 1914az gero, Paul von Hindenburg eta Erich Ludendorff jeneralek markatzen zituzten gobernuaren nondik norakoak). Jadanik 1914an, Lehengaien Saila sortu zuen Walter Rathenau industria gizonaren gidaritzapean. Alemaniako meategi eta industria guztiak militarizatu zituzten: hark erabakitako plangintzaren arabera, kontratu bereziak egin ziren Estatuarekin, eta ekoizpen prezioak eta mailak finkatu. Era berean, elikagaien eta jantzien prezioak ere finkatu ziren, eta errazionamenduak hasi ziren (ogiarena, 1915eko urtarrilean). 1916ko neguan Nazio Zerbitzuko legea aldarrikatu zen, industria eta gerrarako soldadugaiak mugagabe hartzea proposatzen zuena, eta enpresako istiluetan nahitaezko arbitrajeak jartzen zituena. Pixkana-pixkana, Austriako ekonomia beretzen joan zen, eta era horretan gauzatu egin zen hain beldurgarria zen Mitteleuropa-ko eskualde ekonomikoa (Danubioa zabalik geratu zen, eta normalizatuak Alemania eta Turkiaren arteko joan-etorriak).
Britainia Handiarentzat zailagoak izan ziren gauzak. Lehenengo urratsa soldadugaiak lehen aldiz 1916an nahitaez biltzean egin zuen. Laster nazionalizatu zituen, aldi baterako, burdinbideak, merkataritzako ontzidia eta ikatz meategiak. Munizio lantegi asko jarri zen abian urte horretan (emakumezkoek lan egiten zutela), eta gehiagora egin zuten, harik eta 1918an 218 izan ziren arte. Horrez gainera, ekonomia sail asko antolatu zituen Armamentu Ministerioak (1915eko maiatzean sortu zen ministerio hori). 1918an anoa mugatu zen, irin industria nazionalizatu zen eta bost milioi hektarea erosi ziren gerrarako produzitzen jartzeko.
Gainerako herrialdeek beste hainbeste egin zuten, baina nahiko atzeraturik. 1917tik aurrera, Parisko 1916ko ekonomia konferentzietan blokeoa estutu ondoren, aliatuek plangintzarako bulegoak zabaldu zituzten altzairu, gasolina eta lehengaientzat. Aliatuen arteko Batzordea, Gerrako Kontseilu Gorena eta Itsas Garraioko Kontseilua sortu ziren. AEBak gerran sartu izanak asko lagundu zuen batzorde horiek antolatzen.
Gosea eta errazionamendua
Gerrak elikagaien ekoizpena ea inportazioa gutxitzea ekarri zuen. Horren ondorioei aurre egiteko, gobernuek oinarrizko produktuen prezioak mugatu zituzten, eta errazionamendua inposatu zuten. Pertsona bakoitzak elikagai-anoa jakin bat zuen zehaztuta egunean, adinaren, egiten zuen jardueraren eta beste irizpide batzuen arabera. Egunero anoa denda jakin batzuetan eskura zitekeen, errazionamendu-liburuxka aurkeztuta.
Bestalde, biztanleria zibila lorategietan fruituak etra ortuariak landatzera bultzatu zuten. Beste irtenbide bat ordezko elikagaiak izan ziren. Esaterako Erresuma Batuan ogia ekoitzi zen patata lehorrekin, oloarekin, garagarrarekin eta ilaunarekin. Hala eta guztiz ere, milaka pertsona hil ziren gosez.
Aireko bonbardaketak
Lan gogorraz eta elikadura txarraz gain, arriskua zegoen gidaturiko globoen edo hegazkin airezko bonbardaketetan hiltzeko. Bonbardaketek gehien kaltetutako herrialdeak Erresuma Batua eta Frantzia izan ziren. Londresen, metroa erabili zen aireko erasoetatik babesteko gune gisa. 1917–1918 urteetan, 3000.000 pertsona baino gehiagok erabili zuten metroa horretarako.
Propaganda Lehen Mundu Gerran
-
Atrozitateei buruzko propaganda
-
"Tronpeta deia", Australiako kartela
-
"Aurrera, Bavariako abiazio funtsa", Alemania
-
"Gerra biktimak laguntzeko", Errusia
-
"Errumania, garaitua"
-
Osaba Sam, "AEBko Armadarako nahi zaitut"
-
Italiako Aurrezki Kutxa
Lehen Mundu Gerra izan zen komunikabideek eta propagandak paper garrantzitsua izan zuten lehen gerra[334]. Herritarrak informatuta mantentzeko helburuarekin, zein herritarren iritzi publikoa eraldatu eta manipulatzeko helburuekin sortu zen propaganda hori. Etsaien morala murrizteko ere erabili zen eta diplomaziaren parte garrantzitsua izan zen. Era berean, lehenengo aldia izan zen zinema erabili zena propaganda egiteko[335]. Estatuek, esfortzu hau koordinatzeko agentziak sortu zituzten.
— Adolf Hitler, Mein Kampf[336]Gerra propaganda oldarkor honek ikasgai infinituak eman dizkit ere.[oh 5]
Propagandaren genero bat gehiegikerien inguruko propaganda izan zen. Batez ere alemaniar eta austriar-hungariar soldaduek egindako ekintza bortitzenak aipatzeko erabiltzen zen[337]. Serbian, adibidez, etsaiak egindako gehiegikeria horiek modu grafikoan jartzen ziren, bizirik atera zirenen testigantzekin: debekatutako armen erabilera, katedral edo liburutegien eraisketa, bortxaketa, zibilen tortura...[337] Propaganda honen beste aldaera bat zen Alemaniak okupatutako herria erakustea, espektro politiko guztiak ezinegonez ikusten zuen aukera bat[338]. Prentsa ere kontrolpean izan zen Lehen Mundu Gerran, eta egunkariak gobernuen esku egon ziren maila handi batean. Egunkari jabe askok ere, zentsurarik gabe, titularrak asmatzeko joera zuten. Bi egunkari titular ezagun izan ziren "Belgikako umeen eskuak mozten dituzte alemaniarrek" eta "Alemaniarrek Kanadako ofizial bat gurutziltzatu dute"[339].
Nazionalismoa pizteko propaganda ere ohikoa zen. Batez ere erreklutatzea pizteko erabiltzen zen, eta oraindik izena emanda ez zeuden zibilei zuzentzeko. Lehen Mundu Gerrako poster ezagunen artean Lord Kitchenerrena dago, "Zure herriak behar zaitu" leloarekin. Maila batean, AEBren Osaba Samen poster antzekoa zen, baina britainiar publiko batentzat. San Jurgi dragoi bat hiltzen oso irudi erabilia izan zen, ingelesak eta alemaniarrak irudikatzeko[334].
Alemanian ohikoa izan zen gai bat euren indarra erakustearena zen, beste potentziak ahul gisa satirizatuz. Gehiegikerietan zentratutako propaganda ez zen ohikoa, baina egon zen, adibidez Nurenberg bonbardatu zutela asmatu zutenean. Errusiarrak barbaro gisa aipatzen ziren, eta Frantziako hiri suntsituak erakusten zituzten, frontea etxetik urrun egotea esker zezaten herritarrek. Antzeko estiloa erabili zuen Austria-Hungariak. Zerbitzu hau egiten egon ziren idazle ezagunen artean Rainer Maria Rilke eta Stefan Zweig zeuden, baina euren gerra-esperientziaren ostean bakearen aldeko propagandista bilakatu ziren.
Propaganda diplomaziaren atal bat izan zen gerran. Askotan erabili ziren propaganda teknikak beste herrialdeak gerran sar zitezen lortzeko, edo herrialde horien barnean zeuden gutxiengoek gatazkak sortzeko.
Ondorioak
| « | "Adiskide bitxia," esan nion, "Hemen ez zegok negar egitea merezi diken kausa bat bera ere." "Bat bera ere ez", esan zuen besteak, "Salba ditzagun suntsitutako urteak." |
» |
| - Wilfred Owen, Topaketa bitxia, 1918[340] | ||
Ituna ez dago ondo, baina, gerra ondo egon al zen? (...). Azkenean, Frantziak bizirik dirau eta Alemania hautsita, arma gabe dago (...). George Comenceau, Frantziako Lehen Ministroa
XX. mendea, Europan, Gerra Handiarekin jaio zen; aldi berean, potentzia berri bat, Ameriketako Estatu Batuak, sartu zen munduko politikan, gerraren ondorioz hura ere. Izugarriak izan ziren gerrak Europako demografia eta ekonomian izan zituen ondorioak. 60 milioi europar mobilizatu ziren; hilak 10 milioi izan ziren, eta 30 milioi zaurituak (horietatik 7 betiko geratu ziren elbarriturik). Alemaniak eta Errusiak 2 milioi soldadu inguru galdu zuten (lehenak, biztanle aktiboen %15), Frantziak milioi t'erdi (biztanle aktiboen %10,5), Austria-Hungariak eta Britainia Handiak milioi bat inguru (hurrenez hurren, biztanle aktiboen %17 eta %5). Hil kopuru izugarri horiek alargun eta umezurtz saldoak utzi zituzten, bizimodua ikaragarri zaila zutenak.
Horrez gainera, zibilen artean ere modu beldurgarrian zabaldu zen hilkortasuna, elikadura gabeziaren, osasun baldintza txarren eta gripe izurri latz baten ondorioz. Jaiotza tasa kolpetik jaitsi zen, eta haurren hilkortasunak nabarmen egin zuen gora. Horrek guztiak adin handiko biztanleen ugaltzea ekarri zuen, eta emakumeen proportzioak ere gora egin zuen (emakume asko lanik gabe geratu zen, gerrako ekonomiarekin sartu baitziren lan merkatuan).
Soro, azienda, eraikin, burdinbide, zubi, errepide, itsasontzi, fabrika, meategi edota makineriaren suntsiketa izugarria izan zen, batez ere erasoaldiak izan ziren lekuetan (Belgika-Frantziako iparraldea eta Austria-Italia muga). Frantzian bakarrik 300.000 eraikin suntsitu ziren, eta beste 500.000 mila erdizka hondatu ziren; baliogabeturik geratu ziren burdinbideko 5.000 kilometro; soroetan eta meategietan izan ziren galeren ondorioz, nekazaritzaren ekoizpen guztizkoaren %20 galdu zen, ikatzaren %70 eta altzairuaren %65. Harritzekoa bada ere, Alemanian ez zen hainbesteko suntsiketarik izan. Izan ere, armistizioa izenpetu zenean, fronteek oraindik gurutzatu gabeak zeuzkaten Alemaniaren mugak.
Gerraren kostua, guztira, benetan lazgarria izan zen: XVIII. mendetik gerra hasi zen arteko mundu guztiko zorra sei aldiz biderkatua.
Ondorio ekonomiko eta sozialak
Gerrak mundu osoko ekonomia kaltetu eta aldarazi zuen; Europako herrien arteko finantza eta merkataritza mugimendua erabat eten zituen. Estatu Batuek, baina baita Japoniak ere, ordu arte Britainia Handia, Frantzia eta Alemaniaren esku egon ziren merkatuak berenganatu zituzten. Herrialde txikiago batzuk gerran neutral izan ziren (Herbehereak, Espainia, Suitza, Norvegia, Suedia, Argentina, Uruguai, etab.) eta herri industrializatu handien ekoizpenaren beheraldiaz baliatu ziren inportazioak aldatu eta beren industriaren berriztatzea bultzatzeko. Nekazaritza, bestalde, munduko periferia osoan hazi zen urteotan, Europako inportazioen eraginez. Finantzen alorrean, Londresek eta Parisek galdu egin zuten munduko nagusitasuna, eta New Yorkek eta Genevak hartu zuten.
Gerra ondoko ekonomia ere hausturaren eraginpean geratu zen. Europako erdialdeko mugen apurtzearekin (batez ere Austria-Hungariaren kasuan), eta ipini ziren zigor-ordainketak zirela-eta, lur jota geratu ziren ekonomiak. Alemaniak nazioarteko inbertsio guztiak galdu zituen, eta merkataritzako ontzidiaren %90; ekoizpena, oro har, %15 murriztu zitzaion, nahiz eta hori erabili behar izan zuen indemnizazioak ordaintzeko. Austria-Hungariaren lurretan une latzak izan ziren. Austrian laborantzaren ekoizpenaren %53 galdu zen, eta goseak hiltzen zen jendea.
Komunikabide guztiak, inperio bakar batentzat diseinatu izan zirenak, etenda zeuden gerra ondoren, debekatuta zeuzkaten ohiko hornikuntza-merkatuak eta lekuak. Hungaria, lur-eremu asko galduta, Austriaren antzera zebilen. Gauzak horrela, zaila zen lehengo salerosketa bideak berregitea, eta are zailagoa urre-patroia utzi zenean, munduko merkataritzan funtsezkoa baitzen. Hala, herri askotako diruak behera egin zuen, balio galera oso desberdinekin. Hortaz, merkataritzaren mekanismo naturalak hautsita, Europako herri guztiak, gizarte antolamendua eta azpiegiturak suntsituta, gero eta handiagoa zen langabeziari erantzun beharrez, denak zeuden zor ikaragarrien mende (Estatu Batuen mesedetan gehienetan).
Egoera horretan, inflazioa lehertu egin zen. Britainia Handiko 1920ko prezioek hirukoiztu egin zituzten 1913koak (bider 3,5); Frantzian bost aldiz biderkatu ziren, eta 15 aldiz Alemanian. Baina egoera oraindik okerragoa zen Europako erdialdean eta ekialdean: garai horretan, Austrian, inflazioarekin, prezioak 14.000 aldiz biderkatu ziren 1913an, 23.000 aldiz Hungarian, 2,5 milioi aldiz Polonian eta 4 bilioi aldiz Errusian.
Egoera hark ezin zuen iraun, eta Errusian gai trukea hasi zen berriz erabiltzen. Egoera hartan, Estatu Batuetako bankuek deflazioaren aldeko politika oso murriztaile bati ekin zioten 1920 inguruan. Inflazioa menderatu zen, baina ekonomiak asko murriztearen truke, eta, hala, 1923 arte ez zen berreskuratu 1913ko maila. Inflazioak eta zorrak (eta horiei Alemania, Austria, Hungaria eta Bulgariak ordaindu beharreko indemnizazioak erantsi behar zaizkie), ondorio bera izan zuten herrialde guztietan: langabeziaren, soldaten, errenten eta aurrezteko gaitasunaren beherakada.
Gero eta lanegun gehiago gatzen ziren. Frantzian 1918an 980.000 lanegun galdu ziren, laneko istiluengatik; 1919an 15,5 milioi izan ziren, eta 23 milioi 1920an. Beste herrialdeetan ere antzera gertatu zen: hala adibidez, Italian, hurrenez hurren, 912.000, 22,3 milioi, eta 30,5 milioi lanegun galdu ziren. Antzera gertatu zen Holanda, Belgika, Espainia, Norvegia eta Suedian.
Politika berria
Ez zen gauza erraza egoera berriari aurre egitea. Bestalde, gerra garaian bultzatu ziren ekimen ekonomiko batzuk aplikatu ziren gerra ondoan ere.
Gerra aurreko mugimenduak eta gerra beteak ekonomia nazionalak erabat horretara jartzea eskatzen zuten (armak eta munizioa, fronterako hornigaiak eta eraikuntza materialak egiteko); biztanle asko eta asko soldadu eramanda ikaragarrizko gastuak sortu ziren (eta zorretara jo beharra zegoen horiek ordaintzeko). Gerra zen ahalegin guztien xedea. Ekonomiak arautuz eta planifikatuz baino ezin zen hori egin, eta estatuaren interbentzionismoaren bidez. Alemaniak jarri zuen abian nazionalizazioen, ekonomia arautuaren eta interbentzionismoaren politika.
Politika hori gerra amaitu zenean baztertu zuten (sektore guztiak desnazionalizatu ziren), baina, hala ere, usadio berriak ere ekarri zituen, eta horrek, hain larria izanik ekonomien egoera eta egonkortasunik gabea gizartea, politika ekonomiko berri bat egituratu zuen. Hainbesteraino, non estatuaren ideia bera ere aldatu baitzen: batetik, estatuak ekonomian zuen eginkizuna indartu zuelako, eta, bestetik, gizartearen beharkizun larrienei erantzun behar izan zielako. Estatuak lehen baino indar handiagoa zuen, baina aldi berean biztanleen bizimoduaren erantzule ere bazen, eta orobat lanaren eta gutxieneko gizarte-laguntzarena.
Gerra hasi aurrean jada ikusten zen estatu sozialaren aldeko joerarik, eta joera hori sendotu egin zen (estatu-eredu horixe izango zen bigarren gerra ondoren sortuko zen ongizatearen estatuaren aurrekari), estatuak ekonomian esku hartu baitzuen, eta bazelako planifikazio maila bat. Sobietar Batasuneko bost urteko plangintza erraldoiak gehiago dira gerra garaian ikasitako praktika berrien ondorengo, han ofiziala zen dotrina marxistarenak baino. John Maynard Keynes britainiarrak ekonomia joera berri hori sistematizatu zuen bere Enpleguari, interesari eta diruari buruzko teoria orokorra liburuan (1936).
Munduaren antolamendua
 |
— Frantziako enbaxadore Paul Cambonen gutuna, 1919. |
— Bernhard Von Bülowen memoriak (Alemaniako kantzilerra izandakoa 1900etik-1909ra), 1931 |
Parisko Konferentzian egin zen Europan agian inoizko muga-zuzenketa handiena izan zena.
Konferentzia hori 1919ko urtarrilaren 18an egin zen, eta haren ondoren, ekainaren 28an, Versaillesko Ituna izenpetu zen. Parisko Konferentzian Estatu Batuen, Britainia Handiaren, Frantziaren, Italiaren eta beste 23 herrialdeen ordezkariek parte hartu zuten (Alemania, erregimen errepublikanoa hartu baitzuen inperioa desegin zenean, elkarrizketatik kanpora utzi zuten). Eztabaiden abiapuntua Estatu Batuetako lehendakari Woodrow Wilson-en Hamalau Puntuak edo ildo nagusiak izan ziren; asmo onek baino asmo lausoek osatzen zuten zerrenda bat zen, aliatuen itxaropenekin bat ez zetorrena. Inperio Zentralek armistizioaren oinarritzat onartu zituzten Wilsonen baldintzak. Alabaina, potentzia aliatu gehienak gerrako indemnizazioak lortzera joan ziren batez ere Parisera, eta, aldez aurretik egindako akordioen arabera (Londreseko Ituna, Sykes-Picoteko Akordioak, Balfourren deklarazioa eta abar), nazio garaituen eremu eta jabetzak banatzera. Bermeak nahi zituzten, Frantziak batez ere, Alemania neutralizatzeko. Boltxebikeen iraultzak (1917) berekin zekartzan segurtasun arazoak eta iraultza kutsatzearen beldurrak baldintzatu zuten konferentziaren nondik norakoa.
Azken arrazoi horien ondorio gisa, Polonia, Txekoslovakia eta Jugoslaviaren eraketa bultzatu zen, iraultzaren hedatzea eragotziko zuten estatu «tapoi» modura.
Poloniako estatua Poznań eta Mendebaldeko Prusiako alemaniar probintzietako eremu handietan eta ekialdeko Bielorrusian kokatu zen; eremu txiki batzuk, Marienwerder adibidez, plebiszito baten ondoren, Alemanian geratu ziren, eta Danzig «hiri libre» izendatu zuten (Poloniak, horrez gainera, Austriar Inperioan zeuden Galitzia, Silesia Garaiaren parte bat eta Teschengo dukerria beretu zituen). Txekiarrek zuzenean eskatu zieten potentzia handiei Txekoslovakia finka zezatela (Sudeteetatik Erruteniaraino). Aldi berean, hegoaldeko paneslavismoaren adierazle izan zen Jugoslavia (potentzien babesarekin).
Alsazia-Lorrena Frantziari itzuli zitzaizkion, eta Sarre eskualdea hamabost urtez geratu zen Nazioen Elkarteko batzorde baten administrazioaren pean. Belgikak Eupen Malmedy eta Moresneteko barruti txikiak hartu zituen Luxenburgoko eremu batzuei uko egitearen truke. Plebiszitu baten ondoren (1920), Danimarkari Schleswig-Holsteingo iparraldea eman zitzaion.
Itsaso Baltikoan berriz lau estatu berri antolatu ziren: Finlandia, Estonia, Letonia eta Lituania.
Errumaniak Transilvania, Banato eta Bukovina (Austriar Inperioaren) eta Besarabia (Errusiar Inperioaren) irabazi zituen. Bulgaria galtzailea Egeo itsasora irteerarik gabe geratu zen. Italiak ordea, ahaleginak ahalegin, ez zuen lortu Fiume eta Dalmazia osoa kontrolatzerik.
Otomandar Inperioa desegin zen (Turkia baino ez): Hiyaz eta Yemen askatuta, Irak eta Palestina britainar kontrolpean, Siria eta Libano frantses kontrolpean geratu ziren. Armeniak lurralde zabala lortu zuen baina geroago galdu zuen. Gauza bera gertatu zen Greziarekin; Europako Turkia ia osoa eta Esmirnako lurraldea bereganatu zituen Sèvres itunean, baina geroago galdu zituen Turkia berriaren aurrean.
Alemaniak, bere aldetik, kolonia guztiak galdu zituen, eta frantsesen eta ingelesen esku geratu ziren gehienak (Togo, Kamerun, Tanganyika); Belgikarako Ruanda eta Burundi, Hegoafrikarako gaurko Namibia; Ozeaniako koloniak Australia, Zeelanda Berria eta Japoniarako ziren.
Ameriketako Estatu Batuak ez zuten partu hartu banaketa hartan.
Alemaniak nahitaezko soldadutza ezabatu behar izan zuen, gudarostea 100.000 gizonera murriztu, Rhin ibaiaren ezkerraldeko lur guztiak desmilitarizatu, gerrako materiala ekoizteari ia erabat utzi, itsas armada ur azaleko 36 itsasontzitara mugatu, eta abiazio militarra debekatu zitzaion. Horrez gainera, oso indemnizazio handia eman behar izan zuen gerrako ordaintzat (eta, horregatik, dirutan ordaindu beharreko indemnizazioez gainera, itsasontziak, tren osagaiak, eta baliabide natural baliotsuak eman behar izan zituen). Alemaniak, halaber, onartu zuen Gilen II.a Alemaniakoa antzinako kaiserra nazioarteko epaimahai batek epai zezan, nazioarteko moraltasunaren kontrako delitu handiena egin izanagatik, baina epaiketa hori ez zen inoiz egin. Itunaren baldintzek, ekialdeko lurren galerak batez ere, kritika gogorrak sorrarazi zituzten Alemanian, non diktat modura definitu zen.
Bake Konferentziako negoziazioetan AEBetako Wilson lehendakariak bere plangintza osorik onar zezaten ahalegindu zen, baina, azkenean, hasierako asmoa bertan behera utzi, eta ahalegindu zen Nazioen Elkartea osatzeko aliatuen babesa lortzen. Azkenean, Estatu Batuek ez zuten Ituna ofizialki onetsi, baina 1921eko uztailaren 2an beren aldetik eta Alemaniarekin itun berezi bat izenpetu zuten, Berlingo Ituna.
Giro iraultzailea
1917 eta 1923 urteen artean giro iraultzailea hedatu zen mundu osoan zehar, Errusiako Iraultzaren jarraipen gisa, edo modu independentean, sozialismo eta komunismoaren ideiekin lotuta. Lehen Mundu Gerrak sortutako ezinegonak bultzada handia eman zion egoera honi. Militante komunista askok gerrarekin amaitzeko herrialde bakoitzeko proletarioek euren burgesia propioaren aurkako barne iraultza egin behar zutela defendatzen zuten[23][327].
Errusian, tsarra bota zuen Otsaileko Iraultzaren ostean egondako zurrunbiloak Urriko Iraultza ekarri zuen, boltxebikeak boterera eraman zituena. Alderdi Komunistak Errusia gerratik atera eta Brest-Litovskeko Ituna izenpetu zuen, lurralde kontzesioak eginez. Ondoren, Errusiako Gerra Zibila piztu zen, non lehen aliatuak zituzten indarrek ere parte hartu zuten, Errusia inbadituz. Leninen, Alderdi Boltxebikearen eta sortzen ari zen Sobietar Batasunaren aurka, ideologia ezberdinetako antikomunista ugarik altxamendua egin zuten, tartean Mugimendu Zuria eta nekazariz osatutako Armada Berdea. Ukrainako mugimendu nazionalistek eta etorkizunean sortuko ziren hainbat estatuk ere parte hartu zuten gerran, Transkaukasiako Sobieta edo Asia Erdialdeko Sobieta kasu. Anarkismoak inspiratutako Errusiako Hirugarren Iraultza edo Tambov Matxinada ere piztu ziren garai berean[341]. 1921ean, nekearen, ekonomiaren kolapsoaren eta gosetearen ondorioz, Armada Gorrian ere eman ziren matxinadak estatu komunistaren aurka, adibidez Kronstadteko matxinada. Leninek proposaturiko "sozialismoa mundu osoan" ideiatik "sozialismoa herrialde bakarrean" ideiara mugitu ziren, denbora tarte honetan[342]. 1922an SESB ofizialki jaio zen, matxinada guzti hauek garaituta.
Errusiako Iraultza jarraituz, Txinako Alderdi Komunista sortu zen 1921ean, bi urte lehenago eratutako Maiatzaren Lauko Mugimenduan oinarritua. Komunismoa mundu osoan ezartzeko saiakeran sinisten zuten[343], laster batu zen Chiang Kai-shekekin Iparraldeko Espedizioan, Gerraren Jaunen Aroarekin amaitzeko[344]. 1920 eta 1921 artean Pertsiako Sobietar Errepublika Sozialista sortu zen Gilanen, gaur egungo Iranen. Urte berean, Georgian, estatu kolpe saiakera antolatu zuten boltxebikeek[345]. 1921ean, Armada Gorriaren laguntzarekin, Mongoliako Iraultza eman zen, Mongoliako Herri Errepublika sortuz.
Europan, bitartean, Azaroko Iraultza eman zen Alemanian, Bavariako Sobietar Errepublika barne[346]. Alemaniako iraultzak porrot egin zuen epe labur batean. Hungarian ere Iraultza hasi zen, Urrelilien Iraultzarekin hasita, Hungariako Sobietar Errepublika sortzera eraman zuena. Txekoslovakia, Serbia, Errumania eta Frantziak parte hartu zuten Hungariar Iraultza garaitzeko. Trianongo itunarekin amaitu zen sobietar errepublika hau, Errumaniaren okupazioarekin. Italian Biennio Rosso deituriko garaia hasi zen, faxismoak garaitu zuen mugimendu iraultzailea[347]. Istrian Albonako Errepublika antifaxista sortu zuten bertako meatzari grebalariek[348]. Ukrainan Lurralde Askea edo Makhnovia izeneko lurralde anarkista hiru urtez egon zen funtzionamenduan[349]. 1918ko azaroan bertan Aste Gorria hasi zen Herbehereetan, iraultza sozialista emateko saiakera laburra[350]. Formalki Lehen Mundu Gerraren barruan har badaiteke ere, Finlandiako Gerra Zibila gorrien eta Alemaniak lagundutako armada zuriaren artean eman zen 1918an. Zuriek irabazi zuten gerra. Belgikan, Alemaniar soldaduek Bruselako Soldaduen Kontseilua sortu zuten, gerraren amaiera aldera, Belgikan errepublika sozialista bat ezartzen saiatzeko[351]. Irlandan, bitartean, Limerickeko sobieta sortu zen 1919ko apirilaren erdialdean[352].
Amerikan giro iraultzailea ere bazegoen. Patagonian bi urte iraun zituen Patagonia Rebelde izeneko mugimendua gertatu zen, greba batekin hasi zena[353]. Buenos Airesen, 1919an, Aste Tragikoa eman zen, langile mugimenduaren aurkako errepresio bortitza[354]. Ameriketako Estatu Batuetan langile mugimenduak hainbat greba antolatu zituen, eta anarkistek bonba kanpaina bat hasi zuten[355]. Iraultza sozialista bat emango zenaren beldur, "Beldur Gorria" izeneko garaia hasi zen AEBtan, "amerikar bizitza eredua" kolokan jarriko zenaren beldur sortutako erasoaldi mediatiko eta judiziala[356].
Faxismoaren gorakada
— Antonio GramsciMundu zaharra hiltzen ari da, eta ez dator berririk. Argi-ilun horretan jaiotzen dira munstroak
Lehen aipatu den bezala, Italiako ezker politikoa guztiz banandu zen gerraren posizioaren inguruan. Italiako Alderdi Sozialista gerraren aurka zegoen, baina hainbat sindikalistek Alemania eta Austria-Hungariaren aurkako jarrera babestu zuten, esanez sozialismoaren garaipena emateko beharrezkoa zela erregimen horiek garaitzea[357]. Bigarren jarrera hau defendatzen zuten Angelo Oliviero Olivettik eta Benito Mussolinik bi mugimendu sortu zituzten interbentzioa defendatzeko, fascio izenekoak. 1915etik aurrera faxista terminoa erabiltzen hasi zen Mussoliniren jarraitzaile adierazteko.
Pentsamendu politiko antzekoa garatu zen Alemanian gerraren hasieran. Johann Plengeren arabera, "1914ko ideiak" gerra deklarazio bat ziren "1789ko ideiei" (hau da, Frantziako Iraultzari)[358]. 1789an ezarritako giza eskubideak, demokrazia, indibidualismoa eta liberalismo ideiak "Alemaniaren balio" ziren betebeharra, diziplina, legea eta ordenarekin. Plengeren ustez, "arrazaren kamaradak" elkartuko ziren Alemania "proletarioaren" alde eta Britainia "kapitalistaren" aurka. Ideia honetan dago nazionalsozialismoaren jatorria[359]. Teorian, antikapitalista bazen ere, aginte autoritario bat eskatzen zen estatu hierarkiko teknokratiko baten bidez[360].
Gerrako mobilizazioak eragin handia izan zuen bi pentsamendu hauetan. Estatuak egindako "gerra totala", non milioika pertsona mobilizatu zituen helburu baterako, eta estatu osoa behar horren mesedetan jarri, oso interesgarria zen faxista zein nazionalsozialistentzat[361][362]. Alemanian, gerraren azken hilabeteetan "mendebaldearen dekadentzia" aipatzen zuen Spenglerrek, kosmopolitanismoa salatuz[361].
Errusiako Iraultza eman ostean, Mussolinik interes handia izan zuen boltxebikeen paperean. Baina laster ikusi zuen euren bi jarrerek antzekotasun batzuk bazituzten ere (lidertzaren abangoardia, burgesiaren aurkakotasuna, alderdiak osatutako armadak, praktika iraultzailea...)[361], beste hainbat gaitan kontrako ikuspuntua zuten, bereziki internazionalismoan eta marxistek defendatzen zuten sobietar demokrazian. Gerra amaitu zenerako, faxistek euren burua antimarxista deklaratu zuten[357].
1919an Alceste De Ambris eta Filippo Tommaso Marinetti futuristak Manifestu Faxista (italieraz: Il manifesto dei fasci italiani di combattimento) aurkeztu zuten. Langile-mugimenduak babestutako neurriak, neurri antiklerikalak eta interbentzionismo militarra babesten zituen[363][364]. Lehen aipatu den Bienio Rossoari aurre egin zioten faxistek, industrialekin bat[363]. 1921etik aurrera faxismoa eskuma politikoan ezartzen hasi zen, antiklerikalismoa alboratu, emakumeen eskubideen aurkako neurriak proposatu[365], kontserbadoreak erakarriz[363]. 1922an hiriak okupatzen hasi ziren, eta laster Viktor Emanuel III.a Italiakoak lehen-ministro izendatu zuen[364], Erromarako Martxa deitu zuten gertakarian.
Italia Faxista adibide izan zen Adolf Hitlerrentzat Alemanian. Hitlerrek berak nazionalsozialismoa faxismoaren forma gisa deskribatu zuen[366]. Erromarako Martxa eta hilabete batera, Hitler eta Erich Lundendorff "Berlinerako Martxa" egiten saiatu ziren[367], baina 1923ko azaroan Municheko Putscha gertatu zen, martxa hau geldituz[368]. Nazismoaren gorakadan eragin zuzena izan zuen Versaillesko Itunak Alemaniari ezarritako zigorra, eta Weimarko Errepublikak horren izenpetzean izandako papera[369].
Bitartean, Espainian, Primo de Riveraren diktadura ezarri zen. Aurrekoek baino postura arinagoa izan bazuen ere, italiar faxismoan oinarritu zen mugimendua osatu zuen, falangismo edo nazionalsindikalismoa. Mugimendu honek eragin handia izan zuen frankismoan, nahiz eta Francisco Francok siglen erabilera egin[370].
1920ko hamarkadaren amaieran eman zen Depresio Handiak Lehen Mundu Gerraren hondarretan sortutako mugimendu faxista guzti hauek indartu zituen, Europa osoan zehar italiar jatorriko ideologia hori hedatuz[371].
-
Benito Mussolini bere laguntzaileez inguratuta Erromarako Martxan.
-
Municheko Putscha, 1923ko azaroa.
-
Brasilgo Integralismoa, 1935ean.
-
Miguel Primo de Rivera Donostian.
-
Burdinazko Guardia, Errumania.
Egoera kolonietan
Gerran parte-hartutako potentzia-kolonialek arazo ugari izan zituzten euren koloniatan gerraren amaierarekin batera. Alde batetik, inteligentzia zerbitzuek han-hemenka piztutako gatazka askok jarraitu zuten gerra amaituta; bestetik, Austria-Hungariaren banaketarako bereziki aipatutako autodeterminazio eskubidea, Leninek eta boltxebikeek defendatutako eskubide bera, zein Woodrow Wilsonen Hamalau Puntuetan agertzen zen aipamenak beste gatazka berri batzuk piztu zituen[372]. Ikuspegi kolonial batetik Lehen Mundu Gerra ez zen modu argian amaitu[373].
Gerran egindako inteligentzia esfortzuen ondorioz, 1919ean Afganistanek Britainiar Rajaren aurkako gerra abiatu zuen Hirugarren Anglo-Afgandar Gerra[374]. Hau ez zen munduan zegoen gatazka bakarra: Henry Wilson britainiar armada buruak idatzi zuenez, munduan 20 eta 30 gatazka artean zeuden denbora horretan[18]. Irlandar Independentzia Gerraren barruan Irlandako Armada Errepublikarra 1917tik 1921era aktibo egon zen, Irlandaren independentzia Anglo-irlandar itunean jaso zen arte[375]. 1919ko Egiptoko Iraultzak ere britainiar dominazioarekin amaitzeko asmoa zuen[376]. 1920ean Mesopotamian altxamendua hain zen handia, ezen 60.000 soldadu bidali zituztela altxamendua itotzen saiatzeko[373].
Frantziak izan zuen hildako kopurua hain handia izan zen, ezen koloniak mantentzeko militarrik gabe geratu zen. Lehen Mundu Gerra ondotik Frantzian mugimendu anti-kolonialistak biderkatu ziren. 1920ko hamarkadaren erdialdean, Siriako Matxinada Handia eman zen Frantziak ezarritako kontrolaren aurka[377]. Berdina gertatuko zen Marokon, Espainia eta Frantzia ukituko zuen Rifeko Gerrarekin. Abd el-Krim lider zuen matxinada itotzeko inoiz matxinada anti-kolonialista batean ikusi gabeko neurri militarrak hartu ziren[378]. Hamarkada bat beranduago berdina gertatu zen Frantziar Indotxinan, bertan sortutako Alderdi Komunistak erresistentziaren bidea hartu zuenean[373]. Eskala txikiko beste gatazka batzuk ere izan ziren Afrikan, adibidez Kongo Wara matxinada[379].
Inperio kolonial ahulagoak ziren Portugalek eta Italiak ere arazoak izan zituzten euren koloniak mantentzeko Lehen Mundu Gerraren ostean. Italiak erresistentzia handia aurkitu zuen Libia Italiarrean eta Muammar al Kadafik genozidioa egin zutela salatu zuen behin baino gehiagotan. Misratan, hilabete bakarrean, 1.000 soldadu baino gehiago galdu zituzten Senussi kanpainaren ondorioz. Italiak Zirenaikaren kontrola herri indigenei utzi zien[373]. Alemaniak Angola Portugesa eta Mozambike metropoliaren aurka jarri zituen[380]
Osasun-ondorioak
Gerrak eragin handia izan zuen soldaduen eta zibilen osasunean. Gerran parte hartu zuten 60 milioiko pertsonetatik 8 milioi hil, 7-8 milioi desgaitu eta 15 milioi zauritu ziren. Alemanian, heriotza zibilak bake garaian baino 474.000 aldiz handiagoak izan ziren, batez ere janari gabeziak eta malnutrizioak gaixotasunekiko erresistentzia ahuldu zutelako.
Gaixotasunak izugarri hazi ziren gerra garaietako baldintza kaotikoen eraginez. 1914an soilik, tifus epidemia batek 200.000 pertsona hil zituen Serbian.[381] 1918tik 1922ra bitartean, Errusiak 25 milioi infekzio eta 3 milioi heriotza izan zituen tifus izurritearen eraginez.[382] 1923an, 13 milioi errusiar malariaz gaixotu ziren, gerra aurreko garaietatik hazkunde nabarmena.[383] Horrez gain, munduan gripe epidemia garrantzitsu bat zabaldu zen, 1918ko gripe pandemia edo Espainiar gripea deitua. Oro har, pandemiak gutxienez 50 milioi pertsona hil zituen.[384][385]
Gerrak eragindako arazo fisikoez gain, arazo psikologikoak ere nabarmenak izan ziren. Lehen Mundu Gerran “bonba shock” edo gerra neurosi izeneko sindromea ohikoa izan zen. Hasieran uste izan zen jatorri fisikoa zuela, zarata handiko leherketek eragina. Hala eta guztiz ere, argi geratu zen leherketarik jasan ez zituzten soldaduak sintoma berberak garatzen zituztela. 1916an Sommeko guduan zehar, kasu kopurua izugarri handitu zen. Jatorri psikologikoren ondorioz, bonba shocka neurosi gisa definitu zen eta begirune gutxi zegoen jasaten zuten soldaduekiko, askotan koldarkeriatzat jotzen baitzen.[386]
Lehen Mundu Gerratik bizirik irten ziren milioika pertsonen beharrak - alargunak, umezurtzak, zaurituak, desgaituak - presio handia sortu zuten ongizate estatua hedatzeko. Gerraosteko estatuek gerrarekin lotutako pentsioak igotzeko aurreikuspenei aurre egin behar izan zioten. Britainia Handian, gerra pentsioek 1924/1925 urteko aurrekontu osoaren % 8,7 hartzen zuten, eta 1931/1932an %5,9 oraindik ere.[387] Frantzian, 1931-1932 urteetako aurrekontuaren % 13,5. Alemanian, ordainketak eskuzabalagoak izan ziren baina hala ere ez ziren beharrak asetzeko nahikoak. Urte berdinetan, Reicharen aurrekontuaren bosten bat suposatzen zuten.[388]
Gerrarekin erlazionatutako pentsioen eskaera Europatik kanpo ere nabaria izan zen. Australian, adibidez, 70.000 eta 80.000 ezgaitutako soldaduek pentsio bat jaso zuten 1920 eta 1930 hamarkadetan zehar. Gerrak sortutako alargunak eta umezurtzak gehituta, kopurua milioi laurden ingurukoa zen.[389] Sei milioi baino gutxiagoko biztanleria zeukan herrialde batentzat, kostuak izugarriak izan ziren.
Billy Hughes lehen ministro australiarrak Lloyd George lehen ministro britainiarrari idatzi zion: "Termino hobeak lortzea ezinezkoa zaizula ziurtatu diguzu. Damu naiz, eta espero dugu hala ere, Britainiar inperioak eta bere aliatuek egindako sakrifizio izugarriekin bateragarria den akordio bat lortzeko modu bat aurkitzea posible izango dela". Australiak 5.571.720 libera eskuratu zituen gerra osteko erreparazioetarako, baina Australiarentzat gerraren kostu zuzena 376.993.052 liberakoa izan zen, eta, 1930eko hamarkadaren erdialderako, aberriratzeen pentsioak, gerrako ordainketak eta interes-funtsak 831.280.947 libera suposatzen zuten.[390]
Lehen Mundu Gerrak milaka gizonen osasunean eragin kaltegarria izan zuen, baina era berean medikuntzan aurrerapauso garrantzitsuak ematea ahalbidetu zuen baita ere. Tratamendu eta droga berriak probatzeko aukera izan zuten medikuek. Gerra laborategi bihurtu zen, sozialki erabilgarriak baina batzuetan etikoki zalantzagarriak ziren medikuntza ikerketak aurrera eramateko. Gatazkaren izaerak darwinismo sozialaren joerak sendotu zituen, hainbat medikuk armada, nazio edota arrazaren osasuna norbanakoaren gainetik zegoela pentsatzen baitzuten.[391] Espezialitate medikoak sortu ziren eta ospitale berriak sortu ere. Instituzio hauetan berrikuntza medikoak garatu ziren eta tratamendu eta teknika berriak probatzeko aukera eman zuen gerrak. Zauritutako soldaduak gudu zelaitik ateratzeko anbulantziak, infekzioak tratatzeko Carrel-Dakin metodoa edota nitrogeno-oxido eta oxigenoarekin egindako anestesiatze metodo bat gerra honetan hasi ziren erabiltzen.[392]
Umezurtzak
Gerrak milioika pertsona hil zituen, eta zenbat zurtz utzi zituen jakitea ere ez da erraza. Errusian, Lehen Mundu Gerrari gehitu behar izan zitzaion ondoren egondako gerra zibila eta gosetea. 1920eko hamarkadaren hasieran, milioika umezurtz zeuden Errusian zehar; boltxebikeen ustez 7 milioi izan zitezkeen[393]. Ume hauek besprizornye izena ematen zitzaien, eta asko eskale izateaz edo krimen txikiak egiteaz bizi ziren. Batez ere neskek prostituziora jo zuten, biziraun ahal izateko[394]. Pedagogia komunistak egoera honi aurre egin nahi izan zion, eta gobernuak hainbat instituzio ireki zituen ume hauetaz kargu egiteko[395].
Frantzia eta Belgikako umezurtzak artatzeko, mundu osoan zehar laguntza sareak osatu ziren[396]. Britainiak milaka ume bidali zituen (aurretik ere egiten zuen bezala) Kanada edo Australiako nekazal-gunetan lan egitera.
Ondorioak Euskal Herrian
Ipar Euskal Herria: Frantsestu eta gizonez hustu
Euskal Herriari ere sekulako hondamendia eragin zion Lehen Mundu Gerrak: Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan «belaunaldi oso bat desagertu zen», Iñaki Egaña historialariak dioenez. Soldadu joan behar izan zuten euskal herritarretatik, 6.000 hil ziren.[8]
Gainera, ipar euskal herritarrak frantsestu zituen: Frantziaren propaganda mezuak barreneraino sartu ziren Ipar Euskal Herrian, eta hildakoak ohoratzen zituzten, «aberriaren alde» hil zirelakoan. Frantziako herri gehienetan —eta Ipar Euskal Herriko gehienetan ere— jarri zituzten «combattants morts pour la patrie» (aberriaren alde hildako gudariak) zioten plakak, gerran hil ziren herritarren zerrendarekin. Eta, 1918an gerra hura bukatu zenez geroztik, urtero-urtero ekitaldia egiten da hildakoen monumentuen aurrean, Frantziako bandera, himno, armadaren desfile eta guzti.[397]
Hubert Peres historialariak hildakoen monumentuak eta ospakizunak aztertu ditu, hainbat ikerlan, liburu eta artikulutan. Haren ustez, gerran hildakoak omentzeaz harago, hildako horien izenak harri berean eta herriz herri jartzeak kolektibotasun bat ematen die hil horiei. Helburu komun baten alde hil zirela azpimarratzen dute, hots, Frantziaren alde hil zirela. Urrats kualitatiboa izan zen hori, Frantzia «batzeko». Lehen Mundu Gerrak bihurgune handia markatu zuen Frantziaren historian, «frantses nazioa eraikitzeko» bidean, Peio Etxeberri-Aintxart historialariaren arabera. 18 eta 45 urte arteko gizon guztiak gerrara deituak izan ziren, eta Ipar Euskal Herriko herriak eta baserriak laneko on ziren gizonez hustu ziren. Armak hartu zituzten, eta Frantziaren eta Alemaniaren arteko mugara igorri zituzten, lubakietan borrokatzera.[397]
Baina ez zen frantses armada edo Frantziako Gobernuaren ordezkaritza mezu hori zabaltzen zuen bakarra. Ipar Euskal Herriko euskaldunak, apaizak eta apaizen ingurukoak, etengabe ari ziren, euskara hutsez, Frantzia goraipatzen, eta «herriaren alde» hil zirenak omentzen. Eskualduna astekariak modu horretan idazten zituen gerran hildakoen berriak. Lubakietatik berriak igortzen zituzten euskaldunen artikuluak ere argitaratzen zituen Eskualdunak. Gerraren gogortasuna ez zuten aise erakusten, zentsura zela bitarteko. Aldiz, gerrarako motibazioa, alemanak hiltzeko gogoa eta Frantziaren goraipatzea nabari gelditzen ziren. Ipar Euskal Herriko baserrietan bakarrik gelditu ziren emazteen lekukotasunak ere agertzen ziren batzuetan. Laborantza gizonen laguntzarik gabe sufritzen zutenen sakrifizioa ere goraipatzen zuen, eta «Frantziaren alde alargun izateko prest» ziren emazteak txalotzen.[397] Frontetik Jean Elizaldek kronikak idatzi zituen, LVII.a gerlan liburuan jasotzen direnak[398].
Gerra hark frantses sentiarazi zituen Ipar Euskal Herriko euskaldun gehienak. Anitzek desertore izateko bidea hautatu zuten; Nafarroako mugatik hurbil zirenek, bereziki. Baina gehienek gerra egin zuten, eta haiek biziki frantses itzuli ziren lubakietatik. Gainera, euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez zituztelako ulertzen. Ondorioz, euskara jakitea «kaltegarria» zela pentsatu zuten. Horrek ere euskaldunen frantsestea erraztu zuen. Gauza bera jasan zuten bretainiarrek eta korsikarrek ere.[397]
Geroztik, euskararen transmisioan etenaldi luze bat izan zen Ipar Euskal Herrian. Ez bakarrik gerraren ondorioz, baina euskaldun izatea zama gisa bizi izan zuten anitzek.[397] Lehen Mundu Gerrak Frantziako Iraultzak baino eragin handiagoa izan zuen euskal nortasunaren zutabeetan.[8]
Hego Euskal Herria
1914ko uztailaren 28an gerra hasi zenean, Espainia ekonomikoki garatu gabeko estatua zen, iparraldeko eskualdeetan industria xumea zuena[399]. Politikoki ere koloniak galdu zituen herrialde etsia zen, monarkia kontserbadore batek zuzenduta. Gauzak horrela, abuztuaren 7an Alfontso XII.a Espainiakoaren Dekretu Lege batek herrialdearen neutraltasuna ezarri zuen, jadanik Eduardo Datoren gobernuak hartutako erabakia berretsiz. Dena den, politikariek eta hiritarrek gerrako alderen baten kontra edo aldeko iritziak agertu zituzten: Dato neutrala izan zen; erregea bera, Álvaro de Figueroa Romanonesko kondea, Maura eta Lerroux aliatuen zaleak ziren; Juan Vázquez de Mella karlista, berriz, germanofiloa[400]. Armada ere bi zatitan banatu zen.
Hasierako eragin negatiboa pasa ondoren, ekonomia azkar hazi zen. Gerra-egileek elikagaiak, armak, metalak eta ikatza behar zituzten eta Bizkaiko siderurgiak ondo aprobetxatu zuen egoera hori. Ontzigintza ere izugarrizko gorakada izan zuen eta, istripuak eta hondoratzeak alde batera utzita, Bilboko itsasontziak Europako zama-itsasontzi bilakatu ziren[401]. Egoera horretan dirutza egin zuenetako bat Ramon de la Sota jeltzalea izan zen; lortutako dirutzarekin bere alderdia (garai horretan Euzko JEL-Batza] deitzen zen) egonkortu eta hedatu zuen[402]. Armagintzan, Astra, Unceta y Cia S.A. gernikarrak egiten zuen 9 mm-ko Campo-Giro modeloa arauzko bilakatu zen Frantziako armadan, eta 100.000 unitate baino gehiago saldu zituen[403]. Oparoaldia aprobetxatuz, negozio berriak ere ezarri zituen: Banco Urquijo Bilbon, Babcock Wilcox Trapagaranen, eta abar[401].
Baina dena ez zen ederra, gerrak ekoizpenaren eta esportatzearen gorakada ekarri zuen, baina ez barne-eskaintzarena edota soldatena, eta inflazioa eta merkataritza zein industria espekulazioa areagotuz joan ziren, baita 1917ko krisia eregin ere[404].
Galerak
| Gerrara deituak | Hildakoak | Zaurituak | Gerra-presoak | |
|---|---|---|---|---|
| Herrialde Aliatuak guztira | 48.201.467 | 5.380.115 | 12.830.704 | 3.984.116 |
| Errusia | 18.100.000 | 1.800.000 | 4.950.000 | 2.500.000 |
| Frantzia | 7.891.000 | 1.735.800 | 4.266.000 | 537.000 |
| Erresuma Batua | 8.904.467 | 908.371 | 2.090.212 | 191.652 |
| Italia | 561.200 | 578.000 | 947.000 | 600.000 |
| Estatu Batuak | 4.263.000 | 114.000 | 234.000 | 4.526 |
| Japonia | 800.000 | 300 | 907 | 3 |
| Errumania | 1.000.000 | 250.706 | 120.000 | 80.000 |
| Serbia | 750.000 | 278.000 | 133.148 | 15.958 |
| Belgika | 365.000 | 38.716 | 44.686 | 34.659 |
| Grezia | 353.000 | 26.000 | 1.000 | |
| Portugal | 100.000 | 7.000 | 13.751 | 12.318 |
| Montenegro | 50.000 | 3.000 | 10.000 | 7.000 |
| Erdialdeko Potentziak guztira | 25.598.000 | 4.025.200 | 8.388.448 | 3.629.829 |
| Alemania | 13.200.000 | 2.033.700 | 4.216.058 | 1.152.800 |
| Austria-Hungariar Inperioa | 9.000.000 | 1.100.000 | 3.620.000 | 2.200.000 |
| Otomandar Inperioa | 2.998.000 | 804.000 | 400.000 | 25.000 |
| Bulgaria | 400.000 | 87.500 | 152.390 | 27.029 |
| 2 blokeak orotara | 73.799.467 | 9.405.315 | 21.219.152 | 7.613.945 |
|
Oharra: Gerran parte hartu zuten herrialde gehienetan desagertutako gudariak hildakoen kopuruaren barnean sartuak daude, | ||||
Oroimena
Lehen Mundu Gerrako oroitarriak gatazkaren izaera traumatikoaren eta gizabanako zein komunitateetan izandako eraginaren arabera eraiki ziren.[406] Oroitarri hauek oroitarri zibil zein pribatuak, monumentu nazional handiagoak, gerra hilerriak eta diseinu utilitarioak (esate baterako, aretoak eta parkeak) barnebiltzen dituzte, gatazkan parte hartu zutenen oroigarri gisa. Lehenak gerra garaian sortzen hasi baziren ere[407], memorial ugari eraiki ziren 1920ko eta 1930eko hamarkadetan: Frantzian soilik 176.000 inguru eraiki zituzten.[408] Hau fenomeno sozial berri bat izan zen eta nazioek gatazkak oroitarazteko zituzten moduetan kultura aldaketa garrantzitsu bat markatu zuten. Lehen Mundu Gerra eta bere memorialekiko interesa Bigarren Mundu Gerraren ondoren desagertu zen eta ez zen berriro handitzen hasi 1980. eta 90. hamarkadetara arte.[409][410] Orduan hasi ziren hainbat monumentu berritzen eta gune berrien inauguratzen. Oroitarri askotako bisitarien kopuruak nabarmen handitu dira, eta oroitarri nazional zein zibil handienak gerra oroitzeko urtemugen egoitzak izan ohi dira.
Arkitektonikoki, gerra-oroitarri gehienen diseinua nahiko kontserbatzailea izan zen, ezarritako estiloak erabili zituzten gerran hildakoen oroitzapen tragiko baina aldi berean kontsolagarri, noble eta iraunkorra sortzeko.[411] Gai klasikoak oso arruntak ziren, XIX. mendearen bukaerako estilo nagusiak hartu eta sinplifikatuz, oroitarri garbiago eta abstraktuagoak sortzeko. Ezaugarri alegoriko eta sinbolikoak, kristau irudietan maiz oinarrituak, auto-sakrifizioa, garaipena eta heriotzaren gaiak komunikatzeko erabiltzen ziren.[412] Memorial batzuek Erdi Aroko gaiak hartu zituzten, iragan seguruago batera atzera begiratuz[413]; beste batzuek, berriz, sortzen ari ziren errealismo eta Art Déco estilo arkitektonikoak erabili zituzten gerraren gaiak komunikatzeko[414].
Memorialak nazio eta tokiko erakunde askoren bidez jarri ziren martxan, tokiko tradizio politikoak islatzen zituztenak.[415] Finantzaketa ere oso heterogeneoa izan zen, herrialde gehienek tokiko karitate ekarpenak erabili zituzten eraikuntzen kostuak ordaintzeko. Gerra hilerriak eta gudu bereziki esanguratsuen oroitarriak ordea, estatuak kontrolatu eta finantzatu zituen.[416] Gerrak memorial forma berrien sorrera bultzatu zuen. Oroimenerako izen zerrendak, galeren eskala handia islatzeko, egitura ohikoak bihurtu ziren.[417][418] Baita Soldadu ezezagunaren hilobiak, zeinean identifikatu gabeko gorputz hautatu bat egon ohi zen eta zenotafio hutsak, identifikatzeko ezinezkoak ziren gorpuen eta aurkitu gabeko gorpuen omenez. Ekitaldiak askotan oroitarrietan ospatzen ziren, hala nola Armistizioaren Eguna, Anzac Eguna eta Fêtes de la Victoire bezalakoak.[419][415] Gatazka lekukoetara egindako erromesaldiak ohikoak izan ziren gerra arteko urteetan.[420]
Oroitarrietan erabilitako sinbologia askok tonu politikoa zuen, eta politikak eraikuntzan parte garrantzitsua izan zuen. Memorial asko tokian tokiko tentsio erlijioso eta etnikoetan katramilatu ziren: bai oroitarriek talde zehatz batzuen ekarpena islatzen zutelako eta baita beste batzuek guztiz baztertzen zituztelako. Herrialde askotan, komunitateko ikuspegi erlijioso eta politiko guztiak barnebiltzen zituzten oroitarriak egitea zaila izan zen. Gerra arteko garaian Italia eta Alemanian boterera iritsi ziren gobernu faxistek memorialak eraikitzea haien programa politikoko zati garrantzitsu bilakatu zuten. Hori dela eta, 1930. hamarkadan nazio ikuspegi indartsua zuten oroitarri handiago asko egiteko programak garatu ziren. Ikuspuntu bakezalea oroitarri gutxi batzuk erabili bazuten ere, gerraren aurkako aktibistek oroitarriak manifestazioak eta mitinak egiteko erabili zituzten.[421] Gerra arteko garaiko tentsio politikoetako asko XX. mendearen amaieran gutxitu egin ziren, eta zenbait herrialdek lehen aldiz gerrako gertakariak oroitarrien bidez gogoratu ahal izan zituzten. Lehen Mundu Gerraren mendeurrenean, gerraren oroitzapena ikertzaile eta museoentzako gai garrantzitsu bihurtu da.
-
Meningo atea, Ypresen
-
Tsarskoye Seloko gerra oroitzeko eliza baten bozetoa
-
Moskuko Anaien hilerria, 1915
-
Gallipoliko monumentu eta hilerria
-
-
Londreseko zenotafioaren inaugurazioa, 1920
Oharrak
- ↑ Bigarren Mundu Gerra hasi arte Gerra Handia izena ematen zitzaion. Batzuetan ingelesezko World War I izenetik eratorritako WWI edo WW1 akronimoa ere erabiltzen da.
- ↑ Gilen II.ak eta Nikolas I.ak euren artean Willy eta Nicky izenak erabiltzen zituzten.
- ↑ Hala ere, abuztuaren 1ean Alemaniako armadak jada Troisviergesko geltokia okupatua zuen, funtsezko gunea tren bidezko komunikazioa eteteko.
- ↑ Honela idatzi zuen:
« Europako osotasunari dagokionez, Ameriketako Estatu Batuek Ingalaterrak aurreko gerratan izandako eta gerra honen hasieran nahi zuen papera jokatu zuen, hau da: eremu bat ahultzea beste baten aurka arituz, operazio militarretan sartuz bakarrik egoeraren kontrol guztia ziurtatuta bazuen. Amerikar apustuen estandarraren arabera, Wilsonen apustua ez zen oso altua, baina azken apustua zen jada, eta beraz saria irabaztea ziurtatzen zuen. » - ↑ An dieser feindlichen Kriegspropaganda habe auch ich unendlich gelernt
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2012-7-4 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Guda Nagusi Euskaltzaindiaren Hiztegia
- ↑ «The war to end all wars» news.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c d e f g Keegan, John. (1998). The First World War. Hutchinson ISBN 0091801788. PMC 40261114. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ J., Bade, Klaus. (2003). Migration in European history. Blackwell Pub ISBN 0631189394. PMC 50920751. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Patterson, K. D.; Pyle, G. F.. (1991). «The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic» Bulletin of the History of Medicine 65 (1): 4–21. ISSN 0007-5140. PMID 2021692. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Philips, Howard. (2004). «The re-appearing shadow of 1918: trends in the historiography of the 1918-19 influenza pandemic» Canadian Bulletin of Medical History = Bulletin Canadien D'histoire De La Medecine 21 (1): 121–134. ISSN 0823-2105. PMID 15202430. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c d e P., Willmott, H.. (2003). World War I. (1st American ed. argitaraldia) DK Pub ISBN 0789496275. PMC 52541937. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c Egaña, Iñaki, «Mort pour la patrie», Berria, 2011-11-06.
- ↑ Seymour, Charles. (1916-07). «The Diplomatic Background of the War, 1870–1914.» The American Historical Review (New Haven: Yale University Press) 21 (4) doi:. ISSN 1937-5239. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ «Le président de la République Raymond Poincaré et le discours de l'Union sacrée du 4 août 1914 - La Grande Guerre et le Limousin» La Grande Guerre et le Limousin 2014-08-04 (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Terence,, Zuber,. Inventing the Schlieffen Plan : German war planning, 1871-1914. ISBN 9780198718055. PMC 872702012. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b 1961-, Sheffield, Gary,. (2001). Forgotten victory : the First World War : myths and realities. Headline ISBN 0747271577. PMC 49617581. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ ROBERT., GERWARTH,. (2017). VANQUISHED.. PENGUIN BOOKS ISBN 0141976373. PMC 967710455. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c d Christopher, Clark M.. The sleepwalkers : how Europe went to war in 1914. (First U.S. edition. argitaraldia) ISBN 9780061146657. PMC 795757585. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Willmott, H. P.. (2009). World War I. Dorling Kindersley ISBN 9780756650155. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Medlicott, W. N.. (1945). «Bismarck and the Three Emperors' Alliance, 1881-87» Transactions of the Royal Historical Society 27: 61–83. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1904-2005., Kennan, George F. (George Frost),. (1984). The fateful alliance : France, Russia, and the coming of the First World War. (1st ed. argitaraldia) Pantheon Books ISBN 0394534948. PMC 10753606. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c d e f g Strachan, Hew. (2005). The First World War. Penguin ISBN 9781101152591. PMC 505259048. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b Ferguson, Niall. (1999). The pity of war. Basic Books ISBN 0465057128. PMC 41124439. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ de Vicente Hernando, César. La revolución de 1918-1919 : Alemania y el socialismo radical. ISBN 9788490974780. PMC 1056195263. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Kühnl, Reinhard. (1991). La república de Weimar : establecimiento, estructuras y destrucción de una democracia. Edicions Alfons El Magnànim, Institució Valenciana D'Estudis I Investigació ISBN 8478220283. PMC 318166127. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Jaurès, Jean | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ a b Patnaik, Prabhat. (2014). «Lenin, Imperialism, and the First World War» Social Scientist 42 (7/8): 29–46. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Spender, J. A.. (1933). Fifty Years Of Europe: A Study In Pre-War Documents. Cassell & Company (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ «The War That Ended Peace by Margaret MacMillan | PenguinRandomHouse.com» PenguinRandomhouse.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Kaylani, Nabil M. (1975). "Liberal Politics and British-Foreign-Office 1906-1912-Overview". International Review of History and Political Science. 12 (3): 17–48.
- ↑ Williamson, Samuel R.. (1991). Austria-Hungary and the Origins of the First World War. St. Martin's Press ISBN 9780312052836. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Center for Strategic & International Studies. (2014-04-17). Europe: Then and Now, featuring Professor Christopher Clark. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Wohlforth, William C.. (1987/04). «The Perception of Power: Russia in the Pre-1914 Balance» World Politics 39 (3): 353–381. doi:. ISSN 1086-3338. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Herwig, Holger H.. (1988). «The Failure of German Sea Power, 1914-1945: Mahan, Tirpitz, and Raeder Reconsidered» The International History Review 10 (1): 68–105. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ (pdf) Rise in military expenditure. .
- ↑ Doak, Robin S.. (2009). Assassination at Sarajevo: The Spark That Started World War I. Capstone ISBN 9780756538576. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ «BBC Radio 4 - Month of Madness» BBC (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Butcher, Tim. (2014-06-28). The lie that started the First World War. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Scholar, patriot, mentor : historical essays in honor of Dimitrije Djordjević. East European Monographs 1992 ISBN 0880332174. PMC 26777818. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Reports Service: Southeast Europe series. American Universities Field Staff. 1964 (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Austrian-Greek encounters over the centuries : history, diplomacy, politics, arts, economics. Studienverlag 2007 ISBN 9783706545266. PMC 182527066. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Mitja., Velikonja,. (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. (1st ed. argitaraldia) Texas A & M University Press ISBN 158544989X. PMC 53971200. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Tomasevich, Jozo. (2002-10). War and Revolution in Yugoslavia: 1941 - 1945. Stanford University Press ISBN 9780804779241. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Bernstein, Herman; William II, de Emperor; Nicholas II, Emperor of Russia. (1918). The Willy-Nicky correspondence, being the secret and intimate telegrams exchanged between the Kaiser and the Tsar. New York, A.A. Knopf (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ a b c Cite warning:
<ref>tag with name:2cannot be previewed because it is defined outside the current section or not defined at all. - ↑ Terence., Zuber,. (2011). The real German war plan, 1904-14. The History Press ISBN 9780752472904. PMC 779141118. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b A.,, Doughty, Robert. Pyrrhic victory : French strategy and operations in the Great War. ISBN 9780674034310. PMC 433622668. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1974-, McMeekin, Sean,. July 1914 : countdown to war. ISBN 9780465031450. PMC 808413579. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1967-, Otte, Thomas G.,. July Crisis : the world's descent into war, summer 1914. ISBN 9781107587878. PMC 880878072. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ «World War I: Declarations of War from Around the Globe | Law Library of Congress» www.loc.gov 2017-1 (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ The Essentials of European history.. Research and Education Association 1990 ISBN 0878917071. PMC 23047684. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Pamela,, Dell,. A World War I timeline. ISBN 9781476541594. PMC 856879287. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ BBC - History - World Wars: Daily Mirror Headlines: The Declaration of War, Published 4 August 1914. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ «First World War.com - Feature Articles - Who Declared War and When» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m World War I : encyclopedia. ABC-CLIO 2005 ISBN 1851094202. PMC 61247250. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Schindler, John R.. (2002-04). «Disaster on the Drina: The Austro-Hungarian Army in Serbia, 1914» War in History 9 (2): 159–195. doi:. ISSN 0968-3445. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ a b Alistair., Horne,. The price of glory : Verdun 1916. (Unabridged edition with new preface. argitaraldia) ISBN 0140170413. PMC 30715855. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Holmes, Terence M.. (2014-04). «Absolute Numbers: The Schlieffen Plan as a Critique of German Strategy in 1914» War in History 21 (2): 193–213. doi:. ISSN 0968-3445. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1954-, Stevenson, D. (David),. (2012). 1914-1918 : the history of the First World War. Penguin ISBN 9780718197957. PMC 795849284. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1954-, Jackson, Julian,. A certain idea of France : the life of Charles de Gaulle. ISBN 9781846143519. PMC 1041837096. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1895-1946., Tyng, Sewell T. (Sewell Tappan),. (2007). The campaign for the Marne. Westholme ISBN 9781594160424. PMC 137222389. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ B.,, Lieven, D. C.. Towards the flame : empire, war and the end of Tsarist Russia. ISBN 9780141399744. PMC 946112102. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Max,, Hastings,. Catastrophe : Europe goes to war 1914. ISBN 9780007467648. PMC 852805993. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1960-, Donko, Wilhelm M.,. A brief history of the Austrian navy : Wilhelm M. Donko.. ISBN 9783844221299. PMC 819321437. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Falls, Cyril. (1960). The First World War: Cyril Falls.. Longmans (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Byron,, Farwell,. The Great War in Africa, 1914-1918. ISBN 0393305643. PMC 21815763. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ World War I : a student encyclopedia. ABC-CLIO 2006 ISBN 1851098801. PMC 62287354. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1869-1952., MacMunn, George Fletcher,. (1996). Military operations, Egypt & Palestine. Imperial War Museum, Dept. of Printed Books, in association with the Battery Press ISBN 0898392411. PMC 911787631. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1951-, Saul, Mahir,. (2001). West African challenge to empire : culture and history in the Volta-Bani anticolonial war. Ohio University Press ISBN 0821414135. PMC 47126766. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Fuglestad, Finn. (1973). «Les révoltes des Touareg du Niger (1916-17).» Cahiers d’études africaines 13 (49): 82–120. doi:. ISSN 0008-0055. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Edward., Paice,. Tip and run : the untold tragedy of the Great War in Africa. ISBN 9780753823491. PMC 180472233. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Oduntan, Oluwatoyin B. (2010). Elite identity and power: a study of social change and leadership among the egba of western Nigeria 1860-1950. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ 1944-, Brown, Judith M. (Judith Margaret),. (1994). Modern India : the origins of an Asian democracy. (2nd ed. argitaraldia) Oxford University Press ISBN 0198731124. PMC 28632323. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ admin@johnwaters.co.uk, TecNet Software Services Ltd.,Bristol, UK,. «Participants from the Indian subcontinent in the First World War» www.mgtrust.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ Lloyd, Dr Nick. (2014). Amritsar massacre: how Britain lost the will to rule. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-11-10).
- ↑ (www.dw.com), Deutsche Welle. «Del frente a casa: cartas desde la guerra | DW | 29.05.2016» DW.COM (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Archives, The National. «Trenches: ‘handling a Maxim’ - The National Archives» The National Archives (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Taylor, A. J. P. (1954). The first world war and its aftermath, 1914-1919. Folio Society (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1919-, Goodspeed, D. J. (Donald James),. (1985, ©1977). The German wars, 1914-1945. Bonanza Books ISBN 0517467909. PMC 11468299. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ a b c Raudzens, George. (1990). «War-Winning Weapons: The Measurement of Technological Determinism in Military History» The Journal of Military History 54 (4): 403–434. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1946-, Mayor, Adrienne,. (2003). Greek fire, poison arrows, and scorpion bombs : biological and chemical warfare in the ancient world. (1st ed. argitaraldia) Overlook Duckworth ISBN 158567348X. PMC 52941527. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ CBRN protection : managing the threat of chemical, biological, radioactive and nuclear weapons. Wiley-VCH Verlag GmbH 2013 ISBN 9783527650194. PMC 830512451. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Military innovation in the interwar period. (1st paperback ed. argitaraldia) Cambridge University Press 1998 ISBN 0521637600. PMC 39931676. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Harvey, A. D.. (1992-01-01). Collision of Empires: Britain in Three World Wars, 1793-1945. A&C Black ISBN 9781852850784. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «First World War.com - Weapons of War: Poison Gas» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Trenches on the Web - Special: The Second Battle of Ypres, Apr-1915» www.worldwar1.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1887-1975., Dupuy, R. Ernest (Richard Ernest),. (1993). The Harper encyclopedia of military history : from 3500 BC to the present. (4th ed. argitaraldia) HarperCollins ISBN 0062700561. PMC 26012613. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ G., Grant, R.. (2009). Battle : a visual journey through 5,000 years of combat. (Rev. ed. argitaraldia) DK Pub ISBN 9780756655785. PMC 670215244. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «1916: la bataille de Verdun, symbole de la guerre» LExpress.fr 2016-01-13 (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ P., Harris, J.. (2008). Douglas Haig and the First World War. Cambridge University Press ISBN 9780521898027. PMC 237884061. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Living conditions - Trench Warfare. 2018-04-20 (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Origins of the 1918 Pandemic: The Case for France» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Analysis of Spanish flu cases in 1918-1920 suggests transfusions might help in bird flu pandemic» EurekAlert! (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Gallo, María Isabel Porras; Davis, Ryan A.. (2014). The Spanish Influenza Pandemic of 1918-1919: Perspectives from the Iberian Peninsula and the Americas. Boydell & Brewer ISBN 9781580464963. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1947-, Barry, John M.,. (2004). The great influenza : the epic story of the deadliest plague in history. Viking ISBN 0670894737. PMC 52853905. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Barry, John M. (2004). «The site of origin of the 1918 influenza pandemic and its public health implications» Journal of Translational Medicine 2 (1): 3. doi:. ISSN 1479-5876. PMID 14733617. PMC PMC340389. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Spanish Flu Pandemic: 1918» Popular Mechanics 2007-07-31 (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Dave, Inglis,. (1995). Vimy Ridge : 1917-1992, a Canadian myth over seventy five years. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Vimy Ridge : a Canadian reassessment. Wilfrid Laurier University Press 2007 ISBN 9780889205086. PMC 84989760. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Military operations. France and Belgium, 1917.. Imperial War Museum, Dept. of Printed Books 1991- ISBN 0901627909. PMC 29292758. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Passchendaele in perspective : the Third Battle of Ypres. Leo Cooper 1997 ISBN 0850525888. PMC 38008606. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1889-, Wynne, G. C. (Graeme Chamley),. (1976). If Germany attacks : the battle in depth in the West. Greenwood Press ISBN 0837150299. PMC 2387700. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ McRandle, James H.; Quirk, James. (2006-07-10). «The Blood Test Revisited: A New Look at German Casualty Counts in World War I» The Journal of Military History 70 (3): 667–701. doi:. ISSN 1543-7795. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1887-1941., Cruttwell, C. R. M. F. (Charles Robert Mowbray Frazer),. (1982, ©1934). A history of the Great War, 1914-1918. (2nd ed. argitaraldia) Granada ISBN 0586083987. PMC 59239366. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Leon., Wolff,. ([1998?]). In Flanders fields : the 1917 campaign. Penguin ISBN 0140146628. PMC 43132578. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «The Naval Balance of Power in 1914» War and Security 2014-08-04 (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Diplomat, Francis P. Sempa, The. «The Geopolitical Vision of Alfred Thayer Mahan» The Diplomat (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Taylor, John M. (2007-06-22). «Audacious cruise of the Emden: a daring German cruiser captain wreaked havoc on Allied shipping in the Indian Ocean during the early months of World War I.(Vice Admiral Maximilian Graf von Spee's light cruiser)» MHQ: The Quarterly Journal of Military History 19 (4): 38(10). (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ 1962-, Keene, Jennifer D.,. (2006). World War I. Greenwood Press ISBN 0313331812. PMC 70883191. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b 1937-, Halpern, Paul G.,. (1995). A naval history of World War I. (New ed. argitaraldia) UCL Press ISBN 1857284984. PMC 60281302. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ H., Zieger, Robert. (2000). America's Great War : World War I and the American experience. Rowman & Littlefield Publishers ISBN 0847696448. PMC 43836635. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «Jutland's Place in History | U.S. Naval Institute» www.usni.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b c d BBC - History - World Wars: The First Battle of the Atlantic. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b c d 1936-2015,, Gilbert, Martin,. The First World War : a complete history. (First American edition. argitaraldia) ISBN 080501540X. PMC 30700505. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ P., Von der Porten, Edward. (1970, ©1969). The German Navy in World War II. A. Baker ISBN 021317961X. PMC 5752402. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ 1940-, Jones, Howard,. (2001). Crucible of power. A history of U.S. foreign relations since 1897. SR Books ISBN 0842029184. PMC 46640675. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ david. (2010-05-14). «va_2006nov09.htm» Nova Scotia Legislature (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Chickering, Roger; Förster, Stig; Greiner, Bernd. (2005). A World at Total War: Global Conflict and the Politics of Destruction, 1937-1945. Cambridge University Press ISBN 9780521834322. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b Alfred., Price,. (1980). Aircraft versus submarine : the evolution of the anti-submarine aircraft, 1912 to 1980. (Rev. ed. argitaraldia) Jane's Pub ISBN 0710600089. PMC 10324173. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b S., Neiberg, Michael. (2005). Fighting the Great War : a global history. Harvard University Press ISBN 0674016963. PMC 56592292. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Andrej., Mitrović,. (2007). Serbia's great war, 1914-1918. Purdue University Press ISBN 9781557534767. PMC 85018421. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Mitrović, Andrej. (2007). Serbia's Great War, 1914-1918. Purdue University Press ISBN 9781557534767. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ a b Janusz., Piekałkiewicz,. (1988). Der Erste Weltkrieg. Econ ISBN 3430174813. PMC 23286521. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Manfried,, Rauchensteiner,. Der Erste Weltkrieg und das Ende der Habsburgermonarchie 1914-1918. ISBN 9783205782834. PMC 858797304. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «Josef Šrámek - Tomáš Svoboda» www.svobodat.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Stintino - Asinara. 2012-03-26 (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ L.,, DiNardo, R.. Invasion : the conquest of Serbia, 1915. ISBN 9781440800924. PMC 893455646. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Leon, George B.. (1974). Greece and the Great Powers: 1914-1917. Institute for Balkan Studies (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1939-, Clogg, Richard,. (2002). A concise history of Greece. Cambridge University Press ISBN 0521808723. PMC 47727187. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ a b John., Van der Kiste,. (1994). Kings of the Hellenes : the Greek kings, 1863-1974. Alan Sutton ISBN 0750905255. PMC 30668585. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1950-, Hall, Richard C. (Richard Cooper),. (2010). Balkan breakthrough : the Battle of Dobro Pole 1918. Indiana University Press ISBN 9780253004116. PMC 642207655. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Библиотека - Страница 9» forum.boinaslava.net (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ The European powers in the First World War : an encyclopedia. Garland Pub 1996 ISBN 0815303998. PMC 33162071. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «ВОЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА --[ Военная история -- Корсун Н. Г. Балканский фронт мировой войны 1914–1918 гг.»] militera.lib.ru (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ The Middle East and Islamic world reader. Grove Press 2003 ISBN 9780802139368. PMC 51251858. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1972-, January, Brendan,. (2007). Genocide : modern crimes against humanity. Twenty-First Century Books ISBN 0761334211. PMC 62341483. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1962-, Lieberman, Benjamin David,. The Holocaust and genocides in Europe. ISBN 9781441114471. PMC 822959649. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Glenn., Wahlert,. (2008). Exploring Gallipoli : an Australian Army battlefield guide. Army History Unit ISBN 9780980475357. PMC 819594907. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Christopher,, Catherwood,. The battles of World War I : everything you need to know. ISBN 9780749015022. PMC 881689547. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Barker, A. J.. (1967). The Neglected War: Mesopotamia, 1914-1918. Faber & Faber (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Crawford, John; McGibbon, Ian. (2007-03). New Zealand's Great War: New Zealand, the Allies and the First World War. Exisle Publishing ISBN 9781927147344. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ David., Fromkin,. (2004). Europe's last summer : who started the Great War in 1914?. (1st ed. argitaraldia) Knopf ISBN 0375411569. PMC 53937943. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ The Marshall Cavendish illustrated encyclopedia of World War I. (Reference ed. argitaraldia) Marshall Cavendish 1984 ISBN 0863071813. PMC 10022789. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Editor-in-Chief, George Edwin Rines. The Encyclopedia Americana (1920). (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Current History. New York Times Company 1922 (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ «Lawrence of Arabia’s Debt to Seapower | U.S. Naval Institute» www.usni.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ 1928-2018., Sachar, Howard Morley,. (1970, ©1969). The emergence of the Middle East, 1914-1924. Allen Lane The Penguin Press ISBN 0713901586. PMC 5377461. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Şükrü., Hanioğlu, M.. (2008). A brief history of the late Ottoman empire. Princeton University Press ISBN 9780691134529. PMC 181142088. (Noiz kontsultatua: 2018-11-11).
- ↑ Gardner, Professor Hall. (2015-02-28). The Failure to Prevent World War I: The Unexpected Armageddon. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 9781472430564. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1944-, Nicolle, David,. (2003). The Italian army of World War I. Osprey ISBN 1841763985. PMC 59367473. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Page, Thomas Nelson. (1920). Italy and the World War. C. Scribners (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1959-, Thompson, Mark,. (2009). The white war : life and death on the Italian front, 1915-1919. Basic Books ISBN 9780786744381. PMC 318376772. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Benedetti, Michael E. Hanlon and Leo. «La Grande Guerra: Caporetto - A Fresh Look» www.worldwar1.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1962-, Paoletti, Ciro,. (2008). A military history of Italy. Praeger Security International ISBN 9780313038877. PMC 191805605. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Girolamo., Arnaldi,. (2005). Italy and its invaders. Harvard University Press ISBN 0674018702. PMC 60776873. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Giuseppe., Praga,. (1993). History of Dalmatia. Giardini ISBN 8842702951. PMC 30565634. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1962-, O'Brien, Paul,. (2005). Mussolini in the First World War : the journalist, the soldier, the fascist. Berg ISBN 1429409029. PMC 73324662. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Geoffrey., Jukes,. (2003). The First World War.. (Hardback ed. argitaraldia) Routledge ISBN 0415968410. PMC 52375688. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Barrett, Michael B.. (2013). Prelude to Blitzkrieg: The 1916 Austro-German Campaign in Romania. Indiana University Press ISBN 9780253008657. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «WorldWar2.ro - The Battle of Marasti (July 1917)» www.worldwar2.ro (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Falls, Cyril. (1961). The Great War. Capricorn Books (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ S., Panaretoff,. (1927-10). «Bessarabia, Russia, and Roumania on the Black Sea» The American Historical Review (New York: Dodd, Mead, and Company) 33 (1): 333. doi:. ISSN 1937-5239. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «4. THE FIRST WORLD WAR» mek.niif.hu (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Vadim., Ėrlikhman,; Вадим., Эрлихман,. (2004). Poteri narodonaselenii︠a︡ v XX veke : spravochnik. Russkai︠a︡ panorama ISBN 5931651071. PMC 54860366. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «Battle of Tannenberg | Facts, Outcome, & Significance» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «World War I: Opening Campaigns» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «The Great Retreat, Eastern Front 1915» www.militaryhistoryonline.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «Brusilov Offensive begins» HISTORY (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Tunstall, Graydon A.. (2008-03). «Austria-Hungary and the Brusilov Offensive of 1916» The Historian 70 (1): 30–53. doi:. ISSN 0018-2370. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Schindler, John. (2003-01). «Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916» War in History 10 (1): 27–59. doi:. ISSN 0968-3445. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Beckett, Ian Frederick William. (2007). The Great War, 1914-1918. (2nd ed. argitaraldia) Pearson/Longman ISBN 9781405812528. PMC 148306326. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1910-1983., Moorehead, Alan,. (1958). The Russian revolution. (1st ed. argitaraldia) Harper & Brothers ISBN 0881843318. PMC 265654. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «La revolución rusa 1891 1924. La tragedia de un pueblo Ensayo histórico: Amazon.es: Orlando Figes, César Vidal: Libros» www.amazon.es (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Lenin, V.I.. «Lenin: 1915/s+w: The Principles of Socialism and the War of 1914–1915» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ a b Miéville, China. Octubre: la historia de la Revolución rusa. ISBN 9788446044888. PMC 1037074299. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Esparza, Pablo. (2017-04-09). «El épico viaje en el tren con que Lenin regresó a Rusia para liderar la Revolución» BBC News Mundo (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «Petrograd boltxebikeen esku» K17.eus 2017-12-21 (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ 1906-1981., Kann, Robert A.,. ([1974]). A history of the Habsburg Empire, 1526-1918. University of California Press ISBN 0520024087. PMC 1189482. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Mapping Europe’s Borderlands. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Steiner, Zara S.. (2005). The Lights that Failed: European International History, 1919-1933. Oxford University Press ISBN 9780198221142. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Chretien, Todd. (2017-11-20). Eyewitnesses to the Russian Revolution. Haymarket Books ISBN 9781608468805. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Senior, Michael. (2016-10-30). Victory on the Western Front: The Development of the British Army 1914-1918. Pen and Sword ISBN 9781526709578. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ Combs, Jerald A.. (2015-02-12). The History of American Foreign Policy from 1895. Routledge ISBN 9781317456414. (Noiz kontsultatua: 2018-11-12).
- ↑ «Analysis | Why the First World War lasted so long» Washington Post (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ Mendershausen, Horst. (1941/11). «The Cost of the World War to Germany and to Austria-Hungary. By Leo Grebler and Wilhelm Winkler. New Haven: Yale University Press, for the Carnegie Endowment for International Peace, 1940. Pp. xv, 192. $2.50.» The Journal of Economic History 1 (2): 240–242. doi:. ISSN 1471-6372. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ «von Holtzendorff's Memo» www.gwpda.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ L., Scheina, Robert. (2003). Latin America's wars. (1st ed. argitaraldia) Brassey's, Inc ISBN 1574884492. PMC 49942250. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ The Road to Passchendaele : the Flanders offensive of 1917 : a study in inevitability. Cooper in association with Secker & Warburg 1984, ©1977 ISBN 0436517329. PMC 12448708. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ Barber, Nicola. (2003-08-01). World War I: The Western Front. Black Rabbit Books ISBN 9781583402689. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ Gilbert, Bentley B.; Bernard, Paul P.. (1959). «The French Army Mutinies of 1917» The Historian 22 (1): 24–41. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ «First World War.com - Encyclopedia - The Rapallo Conference» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ Schmitt, Hans A.; Virginia, University of. (1988). Neutral Europe Between War and Revolution, 1917-23. University of Virginia Press ISBN 9780813911533. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ «Waves of Revolution | History Today» www.historytoday.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ M., Heyman, Neil. (1997). World War I. Greenwood Press ISBN 157356656X. PMC 85526397. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ H-Net Review: Eric Kurlander on Untergang oder Rettung der Donaumonarchie? Die Österreichische Frage. Kaiser und König Karl I. (IV.) und die Neuordnung Mitteleuropas. 2007-06-10 (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ W., Shanafelt, Gary. (1985). The secret enemy : Austria-Hungary and the German alliance, 1914-1918. East European Monographs ISBN 0880330805. PMC 12905924. (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ 1950-, Erickson, Edward J.,. (2001). Ordered to die : a history of the Ottoman army in the First World War. Greenwood Press ISBN 9780313095580. PMC 501300478. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «The Mounted Riflemen in Sinai and Palestine: The Story of New Zealand's Crusaders | NZETC» nzetc.victoria.ac.nz (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Falls, Cyril. (1996). Military Operations, Egypt & Palestine: From June 1917 to the End of the War. Imperial War Museum ISBN 9780898392401. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Sheppard, Eric William. (1932). A short history of the British army to 1914,. Constable and Co. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ First World War.com - Primary Documents - The Fall of Jerusalem, 1917. 2011-06-14 (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Charles), Bruce, A. P. C. (Anthony Peter. (2002). The last crusade : the Palestine campaign in the First World War. John Murray ISBN 0719554322. PMC 49874067. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «First World War.com - Who's Who - Kress von Kressenstein» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «First World War.com - Who's Who - Otto Liman von Sanders» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Benedikto XV.a. (1917ko abuztuaren 1a). «Dès le début ai Capi dei popoli belligeranti invitandoli a trovare la via per una pace «giusta e duratura»» w2.vatican.va (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ a b «Pope Benedict XV and the forgotten campaign to end World War I» America Magazine 2017-08-03 (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ «The Pope's peace note of 1917: The British response» Journal of the Australian Catholic Historical Society 37 (2) 2016 (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ «Pope Benedict XV's Peace Proposal - World War I Document Archive» wwi.lib.byu.edu (Noiz kontsultatua: 2018-11-14).
- ↑ a b Woods, Alan. «WWI – Part Nine: The USA and the War: War is good for business» www.marxist.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ A.,, Kennedy, Ross. (2009). The will to believe : Woodrow Wilson, World War I, and America's strategy for peace and security. Kent State University Press ISBN 9781612775838. PMC 794700966. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ «Office of the Historian» www.state.gov (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Bytheway, Simon James; Metzler, Mark. (2016-12-01). Central Banks and Gold: How Tokyo, London, and New York Shaped the Modern World. Cornell University Press ISBN 9781501704949. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Brian., Weinstein,. (1984). Haiti : political failures, cultural successes. Praeger ISBN 0275912914. PMC 10163220. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Hochschild, Adam. Haiti - The Aftershocks of History - By Laurent Dubois - Book Review. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ W., Brands, H.. (1997). T.R. : the last romantic. (1st ed. argitaraldia) Basic Books ISBN 0465069584. PMC 36954615. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «Chicago Tribune - Historical Newspapers» Chicago Tribune (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Cooper, John Milton. (2011). Woodrow Wilson: A Biography. Vintage Books ISBN 9780307277909. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Garrett, Garet. (2003). Defend America First: The Antiwar Editorials of the Saturday Evening Post, 1939-1942. Caxton Press ISBN 9780870044335. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ 1912-1989., Tuchman, Barbara W. (Barbara Wertheim),. (1966). Zimmermann telegram.. Scribner ISBN 0026203200. PMC 233392415. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ a b Karp, Walter. (1979). The politics of war : the story of two wars which altered forever the political life of the American Republic (1890-1920). (1st ed. argitaraldia) Harper & Row ISBN 006012265X. PMC 4593327. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Wilson, Woodrow. Woodrow Wilson urges Congress to declare war on Germany. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Trotsky, Leon. «Leon Trotsky: First 5 Years of the Comintern: Vol.1 (1924)» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Selective Service System: History and Records. 2009-05-07 (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ A.),, Stone, David (David J.. The Kaiser's army : the German Army in World War I. ISBN 9781844862924. PMC 910556433. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Photographs of the 369th Infantry and African Americans during World War I. 2009-06-04 (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Ian., Westwell,. (2004, ©1999). World War I day by day. MBI Pub ISBN 0760319375. PMC 57533366. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Posen, Barry R.. (1986-08-26). The Sources of Military Doctrine: France, Britain, and Germany Between the World Wars. Cornell University Press ISBN 9780801494277. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Randal., Gray,. (1991). Kaiserschlacht 1918. Osprey ISBN 1855321572. PMC 24698344. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Moon, John Ellis van Courtland. (1996). «United States Chemical Warfare Policy in World War II: A Captive of Coalition Policy?» The Journal of Military History 60 (3): 495–511. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Ludendorff Offensives, 21 March-18 July 1918. 2017-10-10 (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ G., Hovannisian, Richard. (1967). Armenia on the road to independence, 1918. University of California Press ISBN 0520005740. PMC 825110. (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ Ayres, Leonard Porter. (1919). The war with Germany; a statistical summary. Washington Govt. Print. Off (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ 1966-, Schreiber, Shane B.,. (2004). Shock army of the British Empire : the Canadian Corps in the last 100 days of the Great War. Vanwell Pub ISBN 1551250969. PMC 57063659. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ 1930-, Brown, Malcolm,. (1999). The Imperial War Museum book of 1918 : year of victory. Pan Books in association with the Imperial War Museum ISBN 0330376721. PMC 47327599. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ a b 1918-, Pitt, Barrie,. (2003). 1918 : the last act. Pen & Sword ISBN 0850529743. PMC 56468232. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ a b c d Randal., Gray,. (1990-©1991). Chronicle of the First World War. Facts on File ISBN 0816021392. PMC 19398100. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ Terraine, John. (1963). Ordeal of victory. Lippincott (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ NICHOLSON CEF. 2007-05-16 (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ Ludendorff, Erich. (1999). My war memories, 1914-1918. Hutchinson & Co. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ «HyperWar: The United States Marine Corps in the World War» www.ibiblio.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ M., Christie, N.. (1997). The Canadians at Cambrai and the Canal du Nord, September-October, 1918 : a social history and battlefield tour. CEF Books ISBN 1896979181. PMC 37492562. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ 1954-, Stevenson, D. (David),. (2004). Cataclysm : the First World War as political tragedy. Basic Books ISBN 0465081843. PMC 54001282. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ Painter, D. S.. (2012-05-22). «Oil and the American Century» Journal of American History 99 (1): 24–39. doi:. ISSN 0021-8723. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ «Chronology 1918» www.indiana.edu (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ «Accademia Roveretana degli Agiati - Trento e Trieste» www.agiati.it (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ Clairière de l Armistice. 2007-08-27 (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ Stabbed in the Back! (Harpers.org). 2006-07-15 (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ B., Harrison, William. (1978-12). «Gerd Hardach. <italic>The First World War, 1914–1918</italic>. (History of the World Economy in the Twentieth Century, number 2.) Berkeley and Los Angeles: University of California Press. 1977. Pp. xvi, 328. $12.95» The American Historical Review 83 (5) doi:. ISSN 1937-5239. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ a b Guy., Hartcup,. (1988). The war of invention : scientific developments, 1914-18. (1st ed. argitaraldia) Brassey's Defence Publishers ISBN 0080335918. PMC 16756159. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Military communications : from ancient times to the 21st century. ABC-CLIO 2008 ISBN 9781851097371. PMC 191748313. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ 1944-, Mosier, John,. (2001). The myth of the Great War : a new military history of World War I. (1st ed. argitaraldia) HarperCollins ISBN 0060196769. PMC 44932295. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ 1934-, Jäger, Herbert,. (2001). de artillery of World War One. Crowood Press ISBN 1861264038. PMC 50842313. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Chemical Warfare in World War I. 2007-07-04 (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ «YouTube» www.youtube.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ V.), Bull, G. V. (Gerald. (1988). Paris Kanonen--the Paris guns (Wilhelmgeschütze) and Project HARP : the application of major calibre guns to atmospheric and space research. E.S. Mittler ISBN 3813203042. PMC 24066021. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ George., Forty,. (c 2012). The complete guide to tanks & armoured fighting vehicles : over 400 vehicles and 1200 wartime and modern photographs. Southwater ISBN 9781780191645. PMC 781499695. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ 1958-, Sondhaus, Lawrence,. The Great War at sea : a naval history of the First World War. ISBN 9781107036901. PMC 892542583. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Wilbur., Cross,. Zeppelins of World War I. (1st ed. argitaraldia) ISBN 1557783829. PMC 22860189. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Denis., Winter,. (1983). The first of the few : fighter pilots of the First World War. Penguin ISBN 0140052569. PMC 10848026. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Edgar), Johnson, J. E. (James. (2001). Full circle : the story of air fighting. Cassell ISBN 0304358606. PMC 45991828. (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ Phillimore, George Grenville; Bellot, Hugh H. L. (1919). Treatment of prisoners of war.. Grotius Society, 4-64 or. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ Cook, Tim. (2006-07-10). «The Politics of Surrender: Canadian Soldiers and the Killing of Prisoners in the Great War» The Journal of Military History 70 (3): 637–665. doi:. ISSN 1543-7795. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ «Максим Оськин - Неизвестные трагедии Первой мировой Пленные Дезертиры…» archive.is 2013-04-17 (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ Berry), Speed, Richard B. (Richard. (1990). Prisoners, diplomats, and the Great War : a study in the diplomacy of captivity. Greenwood Press ISBN 0313267294. PMC 20694547. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ 1969-, Bass, Gary Jonathan,. (2000). Stay the hand of vengeance : the politics of war crimes tribunals. Princeton University Press ISBN 069104922X. PMC 43884686. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ «The National Archives | Exhibitions & Learning online | First World War | Battles» www.nationalarchives.gov.uk (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ Australian War Memorial - Stolen Years: Australian prisoners of war. 2009-01-08 (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ «The Czech Legion 1914–20» United States (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ ICRC in WWI: overview of activities. 2010-07-19 (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ «deY: Notes, Sep. 1, 1924» Time 1924-09-01 ISSN 0040-781X. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ L.,, Hadley, Michael. (1995). Count not the dead : the popular image of the German submarine. McGill-Queen's University Press, 36 or. ISBN 9780773565265. PMC 243586751. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ D., Davies, J.. (2013). Britannia's Dragon : a Naval History of Wales.. The History Press, 158 or. ISBN 9780752494104. PMC 855503354. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ «The National Archives | Exhibitions & Learning online | First World War | Spotlights on history» www.nationalarchives.gov.uk (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Cox, Mary Elisabeth. (2014-09-21). «Hunger games: or how the Allied blockade in the First World War deprived German children of nutrition, and Allied food aid subsequently saved them» The Economic History Review 68 (2): 600–631. doi:. ISSN 0013-0117. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Gelfand, Lawrence E.. (1975-04). «Too Proud to Fight: Woodrow Wilson's Neutrality» History: Reviews of New Books 3 (6): 141–142. doi:. ISSN 0361-2759. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ R., Schneider, Barry. (1999). Future war and counterproliferation : U.S. military responses to NBC proliferation threats. Praeger, 84 or. ISBN 9780313028229. PMC 547050632. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Telford., Taylor,. (1992). The anatomy of the Nuremberg trials : a personal memoir. (1st pbk. ed. argitaraldia) Back Bay Books ISBN 0316834009. PMC 28414681. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ 1933-, Graham, Thomas, Jr.,. (2003). Cornerstones of security : arms control treaties in the nuclear era. University of Washington Press, 7-9 or. ISBN 9780295801414. PMC 744366403. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Fritz), Haber, L. F. (Ludwig. (1986). The poisonous cloud : chemical warfare in the First World War. Clarendon Press, 106-108 or. ISBN 0198581424. PMC 12051072. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ 1951-, Vilensky, Joel A.,. (2005). Dew of death : the story of lewisite, America's World War I weapon of mass destruction. Indiana University Press, 78-80 or. ISBN 9780253111524. PMC 71317018. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Hank., Ellison, D.. (2008). Handbook of chemical and biological warfare agents. (2nd ed. argitaraldia) CRC Press, 567-570 or. ISBN 9780849314346. PMC 82473582. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Open Letter to the Prime Minister of Turkey Recep Tayyip Erdoğan. INTERNATIONAL ASSOCIATION OF GENOCIDE SCHOLARS 2007-10-06 (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ 1893-1960., Leverkuehn, Paul,. (2008). A German officer during the Armenian genocide : a biography of Max von Scheubner-Richter. Taderon Press for the Gomidas Institute ISBN 9781903656815. PMC 420291701. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Niall,, Ferguson,. The war of the world : twentieth-century conflict and the descent of the West. (First American edition. argitaraldia), 177 or. ISBN 1594201005. PMC 70839824. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ David., Fromkin,. (1989). A peace to end all peace : creating the modern Middle East, 1914-1922. (1st American ed. argitaraldia) H. Holt, 212-215 or. ISBN 0805008578. PMC 18909081. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Schaller, Dominik J.; Zimmerer, Jürgen. (2008-03). «Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction» Journal of Genocide Research 10 (1): 7–14. doi:. ISSN 1462-3528. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ The Armenian Genocide : the essential reference guide. , 83, 218 or. ISBN 9781610696876. PMC 881440059. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ «Pogroms» www.jewishvirtuallibrary.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Horne, John; Kramer, Alan. (2001). de Atrocities, 1914: A History of Denial. Yale University Press ISBN 0300107919. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ «Ethiopian prince who scuppered Germany's WW1 plans» BBC News 2016-09-25 (Noiz kontsultatua: 2018-11-17).
- ↑ The Church in the industrial age. Burns & Oates 1981 ISBN 0860120910. PMC 16900524. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ «First World War.com - Who's Who - Pope Benedict XV» www.firstworldwar.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Merely for the record" : the memoirs of Donald Christopher Smith 1894-1980
- ↑ Catriona., Pennell,. A kingdom United : popular responses to the outbreak of the First World War in Britain and Ireland. ISBN 9780199590582. PMC 757485699. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Hopkinson, Michael A.. (1990/11). «The decline of the union: British government in Ireland 1892–1920. By Eunan O’Halpin. Pp xii, 258. Dublin: Gill and Macmillan. Syracuse: Syracuse University Press. 1987. IR£25.00.» Irish Historical Studies 27 (106): 181–182. doi:. ISSN 0021-1214. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Grew, Raymond. (1969). «Italy from Liberalism to Fascism, 1870–1925 by Christopher Seton-Watson (review)» The Canadian Historical Review 50 (1): 108–109. ISSN 1710-1093. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Ward, Alan J.. (1974/03). «Lloyd George and the 1918 Irish Conscription Crisis*» The Historical Journal 17 (1): 107–129. doi:. ISSN 1469-5103. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ a b c d e «Lehen Mundu Gerra Euskal Herrian - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ texte, France. Auteur du. (1913). «Bulletin des lois de la République française» Gallica (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Michel., Winock,. (2007). Clémenceau. Perrin ISBN 9782262018481. PMC 224937775. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Ruggenberg, Rob. «The Heritage of the Great War / First World War 1914 - 1918» www.greatwar.nl (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ «The Conscription Crisis» www.cbc.ca (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ J.M. Main. (1970). «Conscription: the Australian debate, 1901–1970» espace.library.uq.edu.au (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ F., Havighurst, Alfred. (1985). Britain in transition : the twentieth century. (4th ed. argitaraldia) University of Chicago Press ISBN 0226319717. PMC 11444100. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ «The Times from London, on April 18, 1918 · Page 23» Newspapers.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ 1938-, McCarthy, John P. (John Patrick),. (2006). Ireland : a reference guide from the Renaissance to the present. Facts On File ISBN 0816053782. PMC 60644678. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Whiteclay., Chambers, John. (1987). To raise an army : the draft comes to modern America. Free Press ISBN 0029058201. PMC 16089483. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ Zinn, Howard. (2003). A people's history of the United States: 1492-2001. ISBN 0060528427. (Noiz kontsultatua: 2018-11-18).
- ↑ «STATISTICS OF RUSSIAN GENOCIDE AND MASS MURDER» www.hawaii.edu (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ «Der Kleine Minenwerfer; Wochenblatt für unsere Inf. Division an der Rawka.» Der Kleine Minenwerfer; Wochenblatt für unsere Inf. Division an der Rawka. 1915 (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Melbourne, National Foundation for Australian Women and The University of. «Journal Article - Heroines and heroes: sexual mythology in Australia 1914-1918 - The Australian Women's Register» www.womenaustralia.info (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b c d e Sexuality, Sexual Relations, Homosexuality | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Women’s Mobilization for War | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Crisp, Helen. (1941). «Women in Munitions» The Australian Quarterly 13 (3): 71–76. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «World War I: 1914-1918 | Striking Women» www.striking-women.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Laurie., Stoff,. (2006). They fought for the Motherland : Russia's women soldiers in World War I and the Revolution. University Press of Kansas ISBN 0700614850. PMC 69104328. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Lionel., Dumarcet,. (1999). L'affaire Mata Hari. De Vecchi ISBN 2732829501. PMC 468272849. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «What did World War One really do for women?» BBC Guides (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «The London transport women workers' strike, 1918 - Ken Weller» libcom.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Controversy: War-related Changes in Gender Relations: The Issue of Women’s Citizenship | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «Women's Suffrage and WWI (U.S. National Park Service)» www.nps.gov (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Palm, Trineke. (2013-02-04). «Embedded in Social Cleavages: An Explanation of the Variation in Timing of Women's Suffrage» Scandinavian Political Studies 36 (1): 1–22. doi:. ISSN 0080-6757. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ McCulloch, Gary. (2014-08-04). The Great War and education. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Whitfield, Bob. (2001). The Extension of the Franchise, 1832-1931. Heinemann ISBN 9780435327170. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Hall, Mitchell K.. (2018-01-04). Opposition to War: An Encyclopedia of U.S. Peace and Antiwar Movements [2 volumes. ] ABC-CLIO ISBN 9781440845192. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «Bolshevism: The Road to Revolution - Part 1, Section 6» www.marxist.com (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Chatterjee, Choi. (2002-04-01). Celebrating Women: Gender, Festival Culture, and Bolshevik Ideology, 1910-1939. University of Pittsburgh Pre ISBN 9780822970651. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Melbourne, National Foundation for Australian Women and The University of. «Women's Peace Army - Organisation - The Australian Women's Register» www.womenaustralia.info (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b Feminist Pacifism | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ «WWI Online :: Women Peace Activists During World War I» wwionline.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b Luxemburg, Rosa. «Rosa Luxemburg: The Junius Pamphlet (Chap.1)» www.marxists.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Gullace, Nicoletta F.. (1997). «Sexual Violence and Family Honor: British Propaganda and International Law during the First World War» The American Historical Review 102 (3): 714–747. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Susan,, Brownmiller,. Against our will : men, women, and rape. (First Ballantine books edition. argitaraldia) ISBN 0449908208. PMC 28233179. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Takemae, Eiji. (2003-01-01). Allied Occupation of Japan. A&C Black ISBN 9780826415219. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ R., Grayzel, Susan. (1999). Women's identities at war : gender, motherhood, and politics in Britain and France during the First World War. University of North Carolina Press ISBN 0807824828. PMC 40126985. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ Scharf, Michaela. (2014-06-22). «Zwischen Vorbeugung und Strafandrohung» Der Erste Weltkrieg (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ 1979-, Laite, Julia,. (2012). Common prostitutes and ordinary citizens : commercial sex in London, 1885-1960. Palgrave Macmillan ISBN 9780230230545. PMC 740623769. (Noiz kontsultatua: 2018-11-13).
- ↑ a b «Propaganda for patriotism and nationalism» The British Library (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ «CIAO» www.ciaonet.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-15).
- ↑ 1889-1945., Hitler, Adolf,. (1943). Mein Kampf,. Houghton Mifflin Company ISBN 9780395925034. PMC 178218. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
- ↑ a b «Atrocity propaganda» The British Library (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ University, Pierre Purseigle
Research fellow at Yale. (2013-11-01). Propaganda and the tragedy of consent. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2018-11-21). - ↑ «An A to Z of World War One - History Learning Site» History Learning Site (Noiz kontsultatua: 2018-11-21).
- ↑ Wilfred Owen: poems, (Faber and Faber, 2004)
- ↑ 1928-, Ascher, Abraham,. The Russian Revolution : a beginner's guide. ISBN 9781780743882. PMC 884910733. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) «Socialism in One Country versus Permanent Revolution» Seventeen Moments in Soviet History 2015-08-27 (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ J., Van de Ven, Hans. (1991). From friend to comrade : the founding of the Chinese Communist Party, 1920-1927. University of California Press ISBN 9780520910874. PMC 47007964. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ 1945-, Feigon, Lee,. (2002). Mao : a reinterpretation. Ivan R. Dee ISBN 156663458X. PMC 49872290. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Kazemzadeh, Firuz.. (1951). The struggle for Transcaucasia, 1917-1921. Philosophical Library ; George Ronald (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ 1933-, Mitchell, Allan,. (1965). Revolution in Bavaria, 1918-1919 the Eisner regime and the Soviet Republic.. Princeton University Press ISBN 9781400878802. PMC 652069077. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ The international encyclopedia of revolution and protest : 1500 to the present. Wiley-Blackwell 2009 ISBN 9781405184649. PMC 226361751. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «Turistička atrakcija u Istri: I Hrvatska će imati podzemni grad i to u Labinu – Nacional.hr» arhiva.nacional.hr (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Makhnovists & The Russian Revolution. 2008-01-18 (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «XI. Continental Europe» Political Science Quarterly 34 (3): 113–144. 1919 doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Kirk, Tim; McElligott, Anthony. (1999-03-04). Opposing Fascism: Community, Authority and Resistance in Europe. Cambridge University Press ISBN 9781139435055. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) «1919 Limerick Soviet» Whistling In The Wind 2012-10-06 (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Gobierno de Hipólito Yrigoyen Conflictos y Causas de su Caída» www.portalplanetasedna.com.ar (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «Página/12 :: Contratapa :: Los héroes y la carroña» www.pagina12.com.ar (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Cole, David. (2002). «Enemy Aliens» Stanford Law Review 54 (5): 953–1004. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Burton., Levin, Murray. ([1971]). Political hysteria in America; the democratic capacity for repression. Basic Books ISBN 0465058981. PMC 257349. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ a b Zeev., Sternhell,. (1994). The birth of fascist ideology : from cultural rebellion to political revolution. Princeton University Press ISBN 0691032890. PMC 28064996. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Martin., Kitchen,. (2006). A history of modern Germany, 1800-2000. Blackwell Pub ISBN 1405100400. PMC 58051032. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Hüppauf, Bernd-Rüdiger. (1997-01-01). War, Violence, and the Modern Condition. Walter de Gruyter ISBN 9783110147025. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Thomas., Rohkrämer,. (2007). A single communal faith? : the German Right from Conservatism to National Socialism. Berghahn Books ISBN 9781845453688. PMC 173502842. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ a b c World fascism : a historical encyclopedia. ABC-CLIO 2006 ISBN 1576079414. PMC 174147574. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ 1942-, Mann, Michael,. (2004). Fascists. Cambridge University Press ISBN 0521831318. PMC 53287992. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ a b c Borsella, Cristogianni. Fascist Italy : a concise historical narrative. ISBN 9780828323703. PMC 872116016. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ a b Paxton, Robert. (2007). The anatomy of fascism. Vintage Books ISBN 9780307428127. PMC 695565339. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Fascists and conservatives : the radical right and the establishment in twentieth-century Europe. Routledge 2003 ISBN 0203393236. PMC 53373466. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Bernhard., Fulda,. (2009). Press and politics in the Weimar Republic. Oxford University Press ISBN 9780191563263. PMC 311866584. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ 1943-, Kershaw, Ian,. (2001). Hitler. Penguin ISBN 0140133631. PMC 263572991. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ David., Jablonsky,. (1989). The Nazi Party in dissolution : Hitler and the Verbotzeit, 1923-1925. F. Cass ISBN 0714633224. PMC 18164724. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Detlev., Peukert,. (1992). The Weimar Republic : the crisis of classical modernity. (1st American ed. argitaraldia) Hill and Wang ISBN 9780809015566. PMC 24951892. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ G., Payne, Stanley. (1997). Franco y José Antonio : el extraño caso del fascismo español : historia de la Falange y del movimiento nacional, 1923-1977. Planeta ISBN 8408022865. PMC 38257195. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Morgan, Philip. (2003-09-02). Fascism in Europe, 1919-1945. Routledge ISBN 9781134740284. (Noiz kontsultatua: 2018-11-19).
- ↑ Erez,, Manela,. The Wilsonian moment : self-determination and the international origins of anticolonial nationalism. ISBN 9780198039150. PMC 176633240. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ a b c d Colonial Empires after the War/Decolonization | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Molesworth, G. N. (1962). Afghanistan 1919: an account of operations in the Third Afghan War.. Asia Pub. House (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Kautt, William Henry; Kautt, William. (1999). The Anglo-Irish War, 1916-1921: A People's War. Greenwood Publishing Group ISBN 9780275963118. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «Egyptian Revolution of 1919» Egypt (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Miller, Joyce Laverty. (1977/10). «The Syrian Revolt of 1925» International Journal of Middle East Studies 8 (4): 545–563. doi:. ISSN 1471-6380. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ 1958-, Sarrionandia, Joseba,. (imp. 2010). Moroak gara behelaino artean?. Pamiela ISBN 9788476816561. PMC 776562167. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ 1964-, Thomas, Martin,. (2005). The French empire between the wars : imperialism, politics and society. Manchester University Press ISBN 0719065186. PMC 60564343. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Gerwarth, Robert, ed. (2014-07-03). Empires at War. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ TYPHUS FEVER ON THE EASTERN FRONT. 2010-06-11 (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Angelakis, Emmanouil; Bechah, Yassina; Raoult, Didier. (08 2016). «The History of Epidemic Typhus» Microbiology Spectrum 4 (4) doi:. ISSN 2165-0497. PMID 27726780. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ 1895-1973,, Taliaferro, William H. (William Hay),. ([1972, ©1944]). Medicine and the war.. Books for Libraries Press, 65 or. ISBN 0836926293. PMC 204403. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ The Threat of Pandemic Influenza. 2005-03-09 doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Influenza report, 2006. Flying Publisher 2006 ISBN 9783924774516. PMC 64391146. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «BBC Inside Out - Shell Shock» www.bbc.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ The War Come Home. , 194 or. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Post-war Societies | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Damousi, Joy. (1999). The labour of loss mourning, memory, and wartime bereavement in Australia. Cambridge, UK Cambridge University Press ISBN 0521660041. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Souter, Gavin. (2000). Lion & kangaroo: the initiation of Australia. Text Publishing ISBN 1876485434. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Medicine and Medical Service | International Encyclopedia of the First World War (WW1). (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) Hampton, Ellen. (2017-02-24). «How World War I Advanced Medicine» The Atlantic (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Orlando., Figes,. (1997, ©1996). A people's tragedy : the Russian Revolution, 1891-1924. Pimlico ISBN 071267327X. PMC 37648457. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ M., Ball, Alan. (1994). And now my soul is hardened : abandoned children in Soviet Russia, 1918-1930. University of California Press ISBN 9780520918399. PMC 44958300. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Ball, Alan. (1993). «State Children: Soviet Russia's Besprizornye and the New Socialist Generation» The Russian Review 52 (2): 228–247. doi:. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ (Ingelesez) «Orphans of the Front in World War I – Remembering World War I» rememberingwwi.villanova.edu (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ a b c d e Eneko BIDEGAIN: «Euskaldunak frantsestu zituen gerla»[Betiko hautsitako esteka], Berria, 2008-11-11.
- ↑ «LVII.a gerlan» Alberdania Argitaletxea (Noiz kontsultatua: 2021-05-05).
- ↑ Tirado, Daniel A.. (2000). Economic Integration and Industrial Location: The Case of Spain Before WWI. European University Institute.
- ↑ Espadas Burgos, Manuel. «España y la guerra» Historia 16 V: La Gran Guerra, años de sangre, ruinas y miseria.
- ↑ a b Villa, Imanol. (2006-10-15). «El país de Jauja» El Correo.
- ↑ (Gaztelaniaz) «Primera Guerra Mundial en Euskal Herria - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Auñamendi Eusko Entziklopedia. Astra-Unceta y Compañía. .
- ↑ García Queipo de Llano, Genoveva. (1996). El reinado de Alfonso XIII. La modernización fallida. Madril: Temas de Hoy ISBN 84-7679-318-9..
- ↑ M., Winter, J.. (2003). The great war and the British people. (2nd ed. argitaraldia) Palgrave/Macmillan ISBN 1403906955. PMC 51093147. (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Wharton., Lloyd, David. (1998). Battlefield tourism : pilgrimage and the commemoration of the Great War in Britain, Australia, and Canada, 1919-1939. Berg, 217 or. ISBN 1859731740. PMC 40121312. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Alex., King,. (1998). Memorials of the great war in Britain : the symbolism and politics of remembrance. Berg, 46 or. ISBN 1859739830. PMC 39801802. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ 1957-, Smith, Leonard V.,. (2003). France and the Great War, 1914-1918. Cambridge University Press, 166 or. ISBN 0521661765. PMC 50315088. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ J.,, Saunders, Nicholas. Trench art : materialities and memories of war. (1st ed. argitaraldia), 156 or. ISBN 1859736033. PMC 52203027. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Alan., Borg,. (1991). War memorials : from antiquity to the present. Leo Cooper ISBN 085052363X. PMC 28066010. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ M., Winter, J.. (1998). Sites of memory, sites of mourning : the Great War in European cultural history. (Canto ed. argitaraldia) Cambridge University Press, 85 or. ISBN 0521639883. PMC 39081987. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Alan., Borg,. (1991). War memorials : from antiquity to the present. Leo Cooper, 69 or. ISBN 085052363X. PMC 28066010. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Stefan., Goebel,. (2007). The Great War and medieval memory : war, remembrance and medievalism in Britain and Germany, 1914-1940. Cambridge University Press ISBN 9780521854153. PMC 70399628. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ 1966-, Falconer, Delia,. (2010). Sydney. UNSW Press ISBN 9781742245355. PMC 704284749. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ a b 1933-, Prost, Antoine,. (2002). Republican identities in war and peace : representations of France in the nineteenth and twentieth centuries. Berg ISBN 9781845208967. PMC 648760690. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Italian fascism : history, memory, and representation. St. Martin's Press 1999 ISBN 031221717X. PMC 39477978. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ (Ingelesez) «War Memorials Trust» www.warmemorials.org (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ 1968-, Wittman, Laura,. (2011). The tomb of the unknown soldier, modern mourning, and the reinvention of the mystical body. University of Toronto Press ISBN 9781442696006. PMC 785802953. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Jenny., Macleod,. (2004). Reconsidering Gallipoli. Manchester University Press ISBN 0719067421. PMC 53391242. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ 1963-, Vance, Jonathan Franklin William,. (1997). Death so noble : memory, meaning, and the First World War. UBC Press, 70 or. ISBN 077480601X. PMC 37199923. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
- ↑ Laird., Boswell,. (1998). Rural communism in France, 1920-1939. Cornell University Press ISBN 0801434211. PMC 38042882. (Noiz kontsultatua: 2018-11-23).
Bibliografia
- Bidegain, E. 2014: Lehen Mundu Gerra eta Euskal Herria, Donostia: Elkar. ISBN 978-84-9027-260-2
Ikus, gainera
Kanpo estekak
- Lehen Mundu Gerrari buruzko webgunea (Ingelesez)
- Lehen Mundu Gerra 1914-1918 Min Handia Berria, gehigarri berezia
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q361
Multimedia: World War I