Halldór Laxness

Halldór árið 1955

Halldór (Kiljan) Laxness (23. apríl 1902 - 8. febrúar 1998) var íslenskur rithöfundur og skáld, jafnan talinn einn helsti íslenski rithöfundurinn á 20. öld.

Hann byrjaði snemma að lesa bækur og skrifa sögur, og þegar hann var 13 ára gamall fékk hann sína fyrstu grein birta í Morgunblaðinu undir nafninu H.G.,[1] og ekki löngu síðar, þá 14 ára gamall, birti hann grein í sama blaði undir sínu eigin nafni H. Guðjónsson frá Laxnesi.[2]

Á ferli sínum skrifaði Halldór skáldsögur, smásögur, margar blaðagreinar, samdi ljóð, leikrit, þýddi bækur yfir á íslensku og fleira. Halldór hlaut Nóbelsverðlaun í bókmenntum árið 1955.

Nafn

Halldór Laxness fæddist sem Halldór Guðjónsson. Árið 1905 hóf fjölskylda hans búskap að Laxnesi í Mosfellssveit, og kenndi Halldór sig við þann bæ æ síðar.[3] Hann tók hinsvegar upp Millinafnið Kiljan þegar hann skírðist til kaþólskrar trúar.[4]

Ævi

Málverk af Halldóri Laxness eftir Einar Hákonarson frá 1984

Halldór var elstur í þriggja systkina hópi, en yngri voru systur hans, Sigríður (28. apríl 1909 - 18. ágúst 1966[5]) og Helga (5. maí 1912 - 15. janúar 1992[6]). Foreldrar Halldórs voru Guðjón Helgi Helgason (23. október 1870 - 19. júní 1919) og Sigríður Halldórsdóttir (27. október 1872 - 17. september 1951)[7]. Guðjón var af fátækum ættum og vann meðal annars í vegavinnu um allt Ísland og fékk fyrir það þokkaleg laun. Sigríður móðir Halldórs var ættuð frá Ölfusi, hún fluttist ung til Reykjavíkur þar sem hún og Guðjón kynntust svo síðar.[8]

Árið 1905 seldi Guðjón húsið sitt í Reykjavík og keypti jörðina Laxnes í Mosfellsdal sem er 20 kílómetrum frá Reykjavík. Þangað fluttist Halldór með foreldrum sínum og móðurömmu, Guðnýju Klængsdóttur (18. febrúar 1832 - 21. mars 1924[9]), ásamt vinnukonu og vinnumanni. Oftast var þó fleira fólk í Laxnesi, bæði gestir og vinnu- og kaupafólk. Halldóri fannst það gæfa hans að hafa fengið að reyna að búa á stóru sveitaheimili og svo virðist sem hann hafi alist upp við góðar aðstæður í Laxnesi.[10]

Halldór segir í bréfi til Stefáns Einarssonar að samkomulag á heimilinu hafi ávallt verið gott og í minningasögunni Í túninu heima segir hann: „á þessari liðnu tíð kom hlýtt hjartalag, grandvör framkoma og virðíng fyrir náúnganum í staðinn fyrir réttlæti úr tölvu; þar var sú fegurð í mannlegri sambúð sem ekki varð lifað án þrátt fyrir alt og alt og alt.
 
— Halldór Guðmundsson (2004): 19.

Halldór byrjaði að skrifa sem barn og fékk ungur áhuga á íslenskri tungu og beitti sér fyrir málrækt í Mosfellsdalnum. Hann gaf út fyrstu bók sína, Barn náttúrunnar, 1919 þá aðeins 17 ára gamall. Hann skrifaði bókina þegar hann var 16 ára og sat þá frekar á Landsbókasafninu að skrifa en að mæta í skólann. Barn náttúrunnar gaf glöggum bókarýnum fyrirheit um það sem koma skyldi.[11]

Þegar Halldór var ungur maður fór hann að ferðast og dvaldi meðal annars í Vesturheimi á árunum 1927–1929. Hann var í klaustri í Lúxemborg frá desember 1922 fram til haustsins 1923. Í klaustrinu tók hann kaþólska trú og var skírður og fermdur til kaþólskrar kirkju 6. janúar 1923.[12]

Frumburð sinn, Maríu (10. apríl 1923 - 19. mars 2016[13]), eignaðist Halldór með Málfríði Jónsdóttur (29. ágúst 1896 - 7. nóvember 2003[14]) sem hann hafði kynnst sumarið 1922 í Rönne á Borgundarhólmi; þau giftust samt ekki. Í lok ævi sinnar var Málfríður elsti lifandi Íslendingurinn.

Halldór var tvíkvæntur. Árið 1930 giftist hann Ingibjörgu Einarsdóttur (3. maí 1908 - 22. janúar 1994[15]) og með henni átti hann soninn Einar (9. ágúst 1931 - 23. maí 2016[16]). Þau slitu samvistir 1940. Halldór kynntist seinni konu sinni, Auði Sveinsdóttur (30. júní 1918 - 29. október 2012[17]), á Laugarvatni 1939. Samkvæmt frásögn ævisöguritara Halldórs Laxness, Halldóri Guðmundssyni, vildi Halldór fara rólega í sakirnar, og fyrstu árin eftir að þau byrjuðu að vera saman þurfti Auður að bíða þolinmóð eftir honum.[18] Halldór Guðmundsson segir svo frá að Auður hafi verið tilbúin til þess að færa fórnir fyrir Halldór og getað létt áhyggjum af skáldinu, hún var konan sem Halldór dreymdi um.[19] Auður og Halldór giftu sig hjá borgarfógeta 24. desember 1945. Þau fluttu að Gljúfrasteini í Mosfellssveit árið 1945, en það hús létu hjónin byggja. Það var draumur Halldórs að eignast heimili á sínum bernskuslóðum og þau fengu arkitektinn Ágúst Pálsson(en) til þess að teikna húsið[20]. Auður sá að mestu um að fylgjast með húsasmíðunum á meðan Halldór einbeitti sér að skrifum.[21] Halldór og Auður eignuðust tvær dætur - Sigríði (*26. maí 1951) og Guðnýju (*23. janúar 1954).[22]

Þegar Halldór var orðinn gamall maður og heilsunni farið að hraka fluttist hann á Reykjalund. Þar var hann í fjögur ár og sífellt meira bundinn við rúmið. Halldór Laxness lést 8. febrúar 1998, þá orðinn 95 ára. Í Morgunblaðinu birtist grein eftir Matthías Johannessen skáld þar sem hann sagði meðal annars:

Þann dag sem Íslendingar gleyma ritsnilld Halldórs Kiljans Laxness gegna þeir ekki lengur hlutverki sínu sem þjóð.[23][24]

Viðurkenning

Árið 1955 var Halldór Laxness sæmdur Nóbelsverðlaununum. Það var í Stokkhólmi sem Halldór veitti verðlaununum viðtöku frá þáverandi konungi Svía, Gústaf VI. Adolf, nánar tiltekið í Hljómleikahúsinu við Kóngsgötuna. Nóbelsverðlaunin höfðu strax jákvæð áhrif, og bækurnar Halldórs voru í kjölfarið þýddar á fleiri tungumál og menn sem höfðu ekki gefið verkunum gaum áður kynntu sér bækurnar hans. Verðlaunin, Nóbelsskjalið og gullpeningurinn, eru varðveitt í Þjóðminjasafninu og í myntsafni seðlabankans.[25]

Auk Nóbelsverðlauna fékk Halldór fjöldan allan af viðurkenningum fyrir ritstörf sín, en dæmi um aðrar viðurkenningar sem honum hlotnuðust voru: Menningarverðlaun ASF, Silfurhesturinn (bókmenntaverðlaun dagblaðanna) og virt dönsk verðlaun kennd við Martin Andersen Nexø(en), svo nokkur séu nefnd.

Halldór Laxness var gerður að heiðursdoktor við eftirfarandi háskóla:

Stíll

Legsteinn Halldórs Laxness við Mosfellskirkju í Mosfellsdal

Þegar Halldór var ungur umgekkst hann mikið eldra fólk og talsmáti hans varð þess vegna háfleyglegur.[30] Hann ræktaði tungumálið meira en aðrir höfundar og notaði öðruvísi stafsetningu til þess að ná fram ákveðnum stíl í textann sem og mörg áhugaverð orð.[31]

Halldór hafði sterkar stjórnmálalegar skoðanir og skrifaði til að mynda Halldór tvær bækur um Sovétríkin sem ætlaðar voru til varnaðar þjóðskipulagi landsins.[32] Skrif skáldsins um hag íslensku þjóðarinnar vöktu ávallt athygli, landinn reiddist honum ýmist eða varð snortinn yfir einlægni hans.[33]

Safnið á Gljúfrasteini

Að frumkvæði Davíðs Oddssonar, forsætisráðherra, keypti ríkissjóður Gljúfrastein af Auði Laxness, ekkju Halldórs, í apríl 2002.[34] Í september 2004 var opnað þar safn til minningar um skáldið[35]; fjölskylda Halldórs hafði gefið safninu allt innbú Gljúfrasteins.[36]

Deilur um ævisögu Laxness

Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor sagði frá því opinberlega sumarið 2003, að hann væri að skrifa ævisögu Laxness, en í kjölfarið reyndi Auður Laxness að meina honum aðgang að bréfasafni skáldsins á handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar og tókst það.[37] Ástæðan var sú að hún taldi Hannes ekki færan um að skrifa óhlutdræga ævisögu Laxness. Eftir að fyrsta bindi ævisögunnar Halldór kom út gagnrýndu Helga Kress, prófessor, og fleiri Hannes harðlega fyrir að fara frjálslega með tilvitnanir í texta skáldsins án þess að geta heimilda.[38] Hannes hefur síðar viðurkennt í viðtölum að hann hefði átt að geta heimilda í ríkara mæli en hann gerði.

Haustið 2004 höfðaði Auður mál gegn Hannesi fyrir brot á lögum um höfundarrétt. Hannes var sýknaður í Héraðsdómi Reykjavíkur 2006 en málinu var áfrýjað til Hæstaréttar og þar var Hannes dæmdur árið 2008 fyrir brot á höfundarrétti í fyrsta bindi af ævisögu Halldórs Laxness. Var honum gert að greiða 1,5 milljónir króna í fébætur og 1,6 milljónir í málskostnað.

Auður Laxness og fjölskylda hennar hefur lagt blessun sína yfir ævisögu skáldsins, sem rituð var af Halldóri Guðmundssyni, rithöfundi, og veitti honum góðfúslega aðgang að bréfasafni og gögnum, sem voru í vörslu fjölskyldunnar.

Meint afskipti íslenskra ráðamanna af útgáfu rita Laxness í Bandaríkjununm

Guðný Halldórsdóttir, leikstjóri og dóttir skáldsins, sagði í Kastljósþætti sjónvarpsins 18. mars 2007 að Bjarni Benediktsson, forsætisráðherra 1963-1970, hefði lagt stein í götu föður síns sem varð til þess að honum reyndist illmögulegt að gefa út bækur sínar í Bandaríkjunum. [39]

Verk

Torg í Taormina á Sikiley þar sem Halldór vann að Vefaranum mikla frá Kasmír

Halldór skrifaði fjölmörg skáldverk, þýddi verk annarra yfir á íslensku og sendi frá sér greinar í dagblöð og tímarit. Alls skrifaði hann 13 stórar skáldsögur; Brekkukotsannál, Gerplu, Atómstöðina, Heimsljós I og II, Íslandsklukkuna, Kristnihald undir Jökli, Söguna af brauðinu dýra, Sölku Völku I og II, Sjálfstætt fólk I og II, Smásögur (öllum smásögum skáldsins safnað saman í eina bók), Vefarann mikla frá Kasmír og Guðsgjafarþula var svo síðasta skáldsagan sem hann skrifaði. Einnig orti Halldór ýmiskonar kvæði og gaf út fjórar minningasögur, ein þeirra er bókin Í túninu heima.[40] Auk þess samdi hann fimm leikrit og leikgerð að einni skáldsögu, en fyrsta leikritið samdi Laxness ekki fyrr en hann var orðinn þroskaður höfundur, Straumrof, 1934.[41]

Verk Halldórs eru fjölbreytt og hafa komið út í meira en 500 útgáfum og á 43 tungumálum auk móðurmálsins. Halldór þýddi verk frá öðrum og þar má nefna Birtíng eftir Voltaire, Vopnin kvödd eftir Ernest Hemingway og Fjallkirkjuna eftir Gunnar Gunnarsson.[42]

Skáldsögur

Smásögur

  • 1923 – Nokkrar sögur
  • 1933 – Úngfrúin góða og Húsið
  • 1933 – Fótatak manna (sögur síðar gefnar út í Þáttum)
  • 1935 – Þórður gamli halti (síðar gefin út í Þáttum)
  • 1942 – Sjö töframenn (sögur síðar gefnar út í Þáttum)
  • 1954 – Þættir (fyrri smásögur endurútgefnar)
  • 1964 – Sjöstafakverið

Leikrit

  • 1934 – Straumrof
  • 1950 – Snæfríður Íslandssól (upp úr Íslandsklukkunni)
  • 1954 – Silfurtúnglið
  • 1961 – Strompleikurinn
  • 1962 – Prjónastofan Sólin
  • 1966 – Dúfnaveislan
  • 1970 – Úa (upp úr Kristnihaldi undir Jökli)
  • 1972 – Norðanstúlkan (upp úr Atómstöðinni)

Ljóð

  • 1925 – Únglíngurinn í skóginum
  • 1930 – Kvæðakver

Ritgerðir og greinar

  • 1925 – Kaþólsk viðhorf
  • 1929 – Alþýðubókin
  • 1937 – Dagleið á fjöllum
  • 1942 – Vettvángur dagsins
  • 1946 – Sjálfsagðir hlutir
  • 1950 – Reisubókarkorn
  • 1955 – Dagur í senn
  • 1959 – Gjörníngabók
  • 1963 – Skáldatími
  • 1965 – Upphaf mannúðarstefnu
  • 1967 – Íslendíngaspjall
  • 1969 – Vínlandspúnktar
  • 1971 – Yfirskygðir staðir
  • 1974 – Þjóðhátíðarrolla
  • 1977 – Seiseijú, mikil ósköp
  • 1981 – Við heygarðshornið
  • 1984 – Og árin líða
  • 1986 – Af menníngarástandi

Ferðasögur

  • 1933 – Í Austurvegi
  • 1938 – Gerska æfintýrið

Minningasögur

  • 1952 – Heiman eg fór
  • 1975 – Í túninu heima
  • 1976 – Úngur eg var
  • 1978 – Sjömeistarasagan
  • 1980 – Grikklandsárið
  • 1987 – Dagar hjá múnkum

Þýðingar

  • 1940 – Vopnin kvödd (Farwell to arms (útg. 1929) eftir Ernest Hemingway
  • 1941-1943 – Kirkjan á fjallinu (Kirken paa Bjærget (útg. 1923—1928) eftir Gunnar Gunnarsson
  • 1945 – Birtíngur (Candide, ou l'Optimisme (útg. 1759) eftir Voltaire
  • 1954 – Öndin villta (Vildanden (útg. 1884) eftir Henrik Ibsen (óútgefin).
  • 1966 – Veisla í farangrinum (A Moveable Feast (útg. 1964) eftir Ernest Hemingway

Kvikmyndir gerðar eftir bókum Laxness

Tilvísanir

  1. ↑ Hverasilungar og hverafuglar, Morgunblaðið, 19. mars 1916, bls. 7
  2. ↑ Gömul klukka, Morgunblaðið, 7. nóvember 1916, bls. 2
  3. ↑ Heimir Pálsson (1998): 65.
  4. ↑ Heimir Pálsson (1998): 65.
  5. ↑ Minning Sigríðar Guðjónsdóttur frá Laxnesi, Morgunblaðið, 25. ágúst 1966, bls. 4
  6. ↑ Minning: Helga Guðjónsdóttir frá Laxnesi, Morgunblaðið, 23. janúar 1992, bls. 33
  7. ↑ Halldór Kiljan Laxness, DV, 14. febrúar 1998, bls. 54
  8. ↑ Halldór Guðmundsson (2004): 7–14.
  9. ↑ 4. grein, Fréttabréf ættfræðifélagsins, maí 2002, bls. 4
  10. ↑ Halldór Guðmundsson (2004): 17–19.
  11. ↑ Ólafur Ragnarsson (2002): 75–130.
  12. ↑ Ólafur Ragnarsson (2007): af myndasíðum á milli bls. 64–65.
  13. ↑ María Halldórsdóttir (minningargrein), Morgunblaðið, 31. mars 2016, bls. 76
  14. ↑ Málfríður Jónsdóttir (minningargrein), Morgunblaðið, 17. nóvember 2003, bls. 22
  15. ↑ Ingibjörg Einarsdóttir - Minning, Morgunblaðið, 2. febrúar 1994, bls. 32
  16. ↑ Einar Laxness (minningargrein), Morgunblaðið, 2. júní 2016, bls. 22-23
  17. ↑ Auður Sveinsdóttir Laxness (minningargrein), Morgunblaðið, 7. nóvember 2012, bls. 26-27
  18. ↑ Halldór Guðmundsson (2004): 439–440.
  19. ↑ Halldór Guðmundsson. Halldór Laxness, ævisaga, bls. 501.
  20. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Ágúst_Pálsson
  21. ↑ Ólafur Ragnarsson (2007). 72–75.
  22. ↑ Halldór Guðmundsson (2004): 557–578.
  23. ↑ Sá sem lifir ekki í skáldskap lifir ekki af hér á jörðinni, Morgunblaðið, 10. febrúar 1998, bls. 32-33
  24. ↑ Halldór Kiljan Laxness er allur, Morgunblaðið (sérefni á netinu), sótt 9. júní 2017
  25. ↑ Ólafur Ragnarsson (2007): 183–201.
  26. ↑ Halldór Laxness sæmdur doktorsnafnbót, Morgunblaðið, 25. maí 1968, bls. 28
  27. ↑ Halldór Laxness, heiðursdoktor: Kjör heimspekideildar nú einrómar, Morgunblaðið, 5. apríl 1972, bls. 32
  28. ↑ Laxness heiðursdoktor við Edinborgarháskóla, Morgunblaðið, 20. júlí 1977, bls. 2
  29. ↑ Þjóðverjar heiðra Halldór Laxness, Morgunblaðið, 20. apríl 1982, bls. 3
  30. ↑ Ólafur Ragnarsson (2002): 75.
  31. ↑ Hugvísindastofnun Háskóla Íslands. Um ævi og verk Halldórs Laxness: 212–217.
  32. ↑ Hugvísindastofnun Háskóla Íslands. Um ævi og verk Halldórs Laxness: 129–131.
  33. ↑ Laxness.is. Sótt 22.4.2009.
  34. ↑ Heimili og vinnustaður nóbelsskáldsins komin í eigu íslenska ríkisins, Morgunblaðið, 23. apríl 2002, bls. 4
  35. ↑ „Nú á þjóðin þetta hús“, Morgunblaðið, 6. september 2004, bls. 6
  36. ↑ Þjóðarheimilið Gljúfrasteinn, Morgunblaðið, 7. september 2004, bls. 22
  37. ↑ Skriflegt leyfi þarf til að skoða skjöl Halldórs Laxness í Þjóðarbókhlöðunni: Lokað fyrir aðgang í 3 ár, Morgunblaðið, 28. september 2003, bls. 2
  38. ↑ Eftir hvern? Geymt 19 apríl 2021 í Wayback Machine, Helga Kress tók saman, Reykjavík, ágúst 2004
  39. ↑ Ný kvikmynd: Bjarni Benediktsson bað bandarísk stjórnvöld að „eyðileggja mannorð“ Laxness; af Eyjunni.isGeymt 9 febrúar 2018 í Landsbókasafni Íslands – Háskólabókasafni
  40. ↑ Laxness.is. Sótt 22.4.2009.
  41. ↑ Gljúfrasteinn, Hús skáldsins. Kvikmyndadraumar. Sótt 23.4.2009.
  42. ↑ Gljúfrasteinn, Hús skáldsins. Skáldið. Sótt 23.4.2009.

Heimildir

  • Heimir Pálsson (1998). Sögur, ljóð og líf. Vaka-Helgafell. ISBN 9979-2-1306-X. bls. 65
  • Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2003. Halldór. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
  • Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2004. Kiljan. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
  • Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2005. Laxness. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
  • Halldór Guðmundsson. 2004. Halldór Laxness. (Reykjavík: JPV). Sjá hér
  • Heimir Pálsson. Sögur, ljóð og líf (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 1998).
  • Ólafur Ragnarsson. Halldór Laxness: Líf í skáldskap (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 2002).
  • Ólafur Ragnarsson. Til fundar við skáldið, Halldór Laxness (Reykjavík: Veröld, 2007).
  • Ritaskrá. 2004, 12. mars. Sjá: http://www2.mbl.is/mm/serefni/laxness/ritaskra.html Geymt 25 maí 2006 í Wayback Machine
  • Halldór Laxness. 2004, 12. mars. Sjá: http://www2.mbl.is/mm/serefni/laxness/ Geymt 25 maí 2006 í Wayback Machine

Tengt efni

Tenglar

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist Halldóri Laxness.

Verk Laxness á netinu

Greinar um Laxness

Viðtöl við Laxness