Vadih (mavla)

Vadih (arabcha: واضح) sakkizinchi asrda Abbosiylar xalifaligida faoliyat koʻrsatgan bir yoki bir nechta shaxslarning ismi.

Shaxslar

O‘rta asrlar islom yozuvchilari asarlarida Vadihning ilk Abbosiylar xalifaligi davrida faoliyat yuritganiga ko‘plab maʼlumotlar mavjud. Ko‘pchilik hollarda u mavla (ozod qilingan qul yoki homiylik ostidagi shaxs) sifatida ta’riflanadi. Biroq, manbalarda bir shaxs yoki bir nechta shaxslar nazarda tutilganini aniqlash mushkul. Tarixchi Elton L. Daniel bu davrda „kamida ikkita, ehtimol uchta (yoki undan ko‘proq)“ Vadih ismli shaxslar mavjud bo‘lganini taxmin qilib, ba’zi hollarda ularning qaysi biri ekanligini aniq aytish mumkin emasligini ta’kidlagan[1].

Ikkinchi Abbosiy xalifa al-Mansur hukmronligi davrida (h. 754–775) Vadih ismli mavla 762-yilda Bag‘dodning bir mahallasini qurish ishlariga mas’ul etib tayinlangan. Keyinchalik „mavla amir al-mo‘minin“ unvoniga sazovor bo‘lgan Vadih Bag‘dodning bir qismiga noib etib tayinlanib, u hamda farzandlari yangi shaharda mulklarga egalik qilishgan[2].

Al-Ya’qubiyning ma’lumotiga ko‘ra, xalifa al-Mansur o‘z mavlasi Vadihni Sanariyya qo‘zg‘olonidan keyin Armaniston va Ozarbayjonni boshqarish uchun yuborgan. Vadih al-Mansur hukmronligi davomida shu hududlarda qolgan[3]. Al-Ya’qubiy, shuningdek, Vadih al-Mansurning mulozimlaridan biri ekanligi va bu mulozimlar xalifaning xizmatchilari orasidan tanlab olinganini ta’kidlagan[4]. Shuningdek, at-Tabariy ham Abu Ja’farning (al-Mansur) mavlasi bo‘lgan Vadihni tilga olib, uni xalifa haqidagi bir nechta rivoyatlar manbai sifatida keltiradi[5].

779-yilda xalifa al-Mahdiy (h. 775–785) Vadihni Misr noibi etib tayinlab[6], unga namoz va xavfsizlik hamda soliq (xiroj) masalalari bo‘yicha vakolatlar bergan[7]. Ibn Taghribirdi Vadihni „Vadih ibn Abdulloh al-Mansuriy“ deb atab, uni Solih ibn al-Mansurning xodimi hamda mavlosi deya ta’riflaydi. Yozuvchi yana Vadih al-Mansurga yaqin bo‘lgani va misrliklar uning zolim boshqaruvidan shikoyat qilganidan so‘ng noiblik lavozimidan ozod etilganini qayd etadi[8]. Vadih bir necha oydan soʻng ishdan olinib, oʻrniga Mansur ibn Yazid ibn Mansur al-Himyari tayinlangan.[9]. Al-Ya’qubiyning aytishicha, Vadih Misr noibi bo‘lib, al-Mahdiyga Makka Katta masjidini ta’mirlash vaqtida pul va resurslarni yetkazib berish vazifasini bajargan. Biroq, bu voqea 776/7-yilda sodir bo‘lgan edi[10].

tax. 786-yilda, Solih ibn al-Mansurning mavlasi Vadih Misrda pochta xizmati (barid) boshqaruvchisi lavozimida xizmat qilayotgan vaqtda Faxx jangidan so‘ng hukumat ta’qibidan qochib yurgan aliy Idris ibn Abdulloh ushbu viloyatga kirib kelgan. At-Tabariy „shialarning razil tarafdori“ (rafidi xabis) deya ta’riflagan Vadih Idrisga qochishida ko‘maklashib, unga pochta otlaridan foydalanish imkonini bergan. Natijada Idris g‘arbga, Mag‘rib tomon yo‘l olib, u yerda keyinchalik mustaqil davlatga asos solgan. Natijada, Vadih al-Hodiy (h. 785–786 yoki Horun ar-Rashid (h. 786–809) buyrugʻi bilan qatl etilib, xochga mixlangan[11].

At-Tabariyning tarix kitobida Vadih ismli shaxs al-Mahdiyning vafoti to‘g‘risidagi ma’lumotning asosiy manbasidir. Ushbu Vodih mavla sifatida emas, balki al-Mahdiyning uy xodimi (qahramon) sifatida eslab oʻtilgan[12]. Manbalardagi maʼlumotlar bahsli boʻlsa-da, Al-Yaqubiyning oʻzi ham al-Mansurning mavlasi bo‘lgan Vadihning avlodi, ehtimol nabirasi edi. Muarrix Vadih haqidagi ayrim ma’lumotlarning yagona manbai hisoblanadi. Ibn ad-Dayaning ta’kidlashicha, al-Yaʼqubiy Vodihni rivoyatlarni aytuvchi sifatida ko‘p bor tilga olgan[13].

Manbalar

  1. ↑ Daniel 2004, ss. 217–221; Gordon et al. 2018, vol. 1: pp. 18–21. See also Crone 1980, s. 196, where all such Wadihs are treated as a single person.
  2. ↑ Gordon et al. 2018, vol. 1: pp. 75, 80-81.
  3. ↑ Gordon et al. 2018, vol. 3: p. 1106.
  4. ↑ Gordon et al. 2018, vol. 3: p. 1119.
  5. ↑ Yarshater 1985–2007, v. 29: pp. 108, 111, 144.
  6. ↑ Al-Tabari describes this Wadih as a mawla of al-Mahdi, while al-Kindi calls him a mawla of Abi Ja'far. Yarshater 1985–2007, v. 29: p. 207; Al-Kindi 1912, s. 121.
  7. ↑ Al-Kindi 1912, s. 121; Ibn Taghribirdi 1930, s. 40.
  8. ↑ Ibn Taghribirdi 1930, s. 40.
  9. ↑ Yarshater 1985–2007, v. 29: p. 207; Al-Kindi 1912, s. 121; Ibn Taghribirdi 1930, s. 40.
  10. ↑ Gordon et al. 2018, vol. 3: p. 1136.
  11. ↑ Yarshater 1985–2007, v. 30: pp. 28-29; Ibn Taghribirdi 1930, ss. 40–41.
  12. ↑ Yarshater 1985–2007, v. 29: p. 207.
  13. ↑ Daniel 2004, ss. 217–221; Gordon et al. 2018, vol. 1: pp. 18–21, 230-232

Adabiyotlar

  • Crone, Patricia. Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity. Cambridge: Cambridge University Press, 1980. ISBN 0-521-52940-9. 
  • Daniel, E.L. (2004). "Al-Ya'qubi and Shi'ism Reconsidered". 'Abbasid Studies: Occasional Papers of the School of 'Abbasid Studies, 6-10 July 2002 (Leuven: Peeters): 209–232. ISBN 90-429-1433-5. 
  • Gordon, Matthew S.; Robinson, Chase F.; Rowson, Everett K. et al., eds (2018). "The Works of Ibn Wadih al-Ya'qubi: An English Translation". The Works of Ibn Wadih al-Ya'qubi: An English Translation. Leiden and Boston: Brill. 
  • Ibn Taghribirdi, Jamal al-Din Abu al-Mahasin Yusuf. Nujum al-zahira fi muluk Misr wa'l-Qahira, Volume II (Arabic). Cairo: Dar al-Kutub al-Misriyya, 1930. 
  • Al-Kindi, Muhammad ibn Yusuf. The Governors and Judges of Egypt (Arabic). Leyden and London: E. J. Brill, 1912. 
  • The History of al-Ṭabarī (40 vols), SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1985–2007. ISBN 978-0-7914-7249-1. 
Oʻtmishdoshi:
Iso ibn Luqmon al-Jumahiy 		Misr noibi
779 		Vorisi:
Mansur ibn Yazid ibn Mansur al-Himyari