Zambiya

Zambia
Republic of Zambia Dziko la Zambia
Bayraq Gerb[d]
«Bir Zambiya, bir millət»
Himn: «Qalx və Zambiyadan iftixarla və qürurla oxu»)
Tarixi
• Böyük Britaniyadan	24 oktyabr 1964
Rəsmi dilləri	ingilis dili[1]
Paytaxt	Lusaka
İdarəetmə forması	Prezident respublika
Prezident	Edgar Lungu[ 25.I.2015 ]
Sahəsi	Dünyada 38-ci
• Ümumi	752612 km²
• Su sahəsi (%)	1,2
Əhalisi
• Əhali	15 milyon nəfər (68-ci)
• Siyahıyaalma (15.X.2010)	13 046 508 nəf.
• Sıxlıq	19 nəf./km²
ÜDM (AQP)
• Ümumi	61 milyard dollar (100-cü)
• Adambaşına	4 100 dollar (177-ci)
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2016)	19.117 milyard dollar
• Adambaşına	1,143 dollar
İİİ (2014)	0.586 (artış)
Valyuta	Zambiya kvaçası
İnternet domeni	.zm
ISO kodu	ZM
BOK kodu	ZAM
Telefon kodu	+260
Saat qurşaqları	UTC+02:00
Nəqliyyatın yönü	sol[d][2]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zambiya — Afrikanın cənubunda dövlət. Ölkə Zambia adı ilə müstəqilliyini qazanmadan əvvəl Şimali Rodeziya adı ilə 1924-cü ilə qədər Böyük Britaniya müstəmləkəsi olmuş və bu tarixdən sonra da Böyük Britaniyanın himayəsi altına girmişdir. Ölkənin Anqola, Konqo Demokratik Respublikası, Tanzaniya, Malavi, Mozambik, Zimbabve, Namibiya və Botsvana ilə sərhədi var. Ölkənin adı Zambezi çayından götürülmüşdür. Zambiya 24 oktyabr 1964 tarixində Birləşmiş Krallıqdan müstəqilliyini qazanmışdır. Paytaxtı Lusaka şəhəridir.

Tarix

Əsas məqalə: Zambiya Tarixi

Tarixə qədərki dövr

Zambezi Vadisi ​​və Kalambo Şəlaləsi üzərində aparılan arxeoloji qazıntı işləri insan mədəniyyətlərinin ardıcıllığını göstərir. Xüsusilə, Kalambo şəlaləsi yaxınlığındakı qədim düşərgə alətləri 36000 ildən çox əvvələ aid radiokarbon olmuşdur.

Broken Hill Man eramızdan əvvəl 300.000 ilə 125.000 il arasında tarixə aid fosil kəllə qalıqları, ərazinin erkən insanların yaşadığını daha da göstərir.^[3]

Khoisan və Batwa

Müasir Zambiya bölgəsində, [300-cü ilə qədər Xisan və Batwa xalqlarının məskunlaşdığı, köç etdikləri zaman Bantu bu ərazilərdə yerləşməyə başladığı məlumdur.^[4] Onun Khoisan xalqı qruplarının Şərqi Afrikada yarandığı və təxminən 150.000 il əvvəl cənub istiqamətində yayıldığı düşünülür. Tva xalqı iki qrupa ayrıldı, Kafwe Tva Kafue dairələri ətrafında, digərləri Lukanga Twa Lukanga Swamp ətrafında yaşayırdılar. Zambiyadakı qədim qaya sənətlərinin bir çoxu Mwela Qaya Rəsmləri, Mumbva Mağaraları və [https : //www.atlasobscura.com/places/nachikufu-cave Nachikufu Mağarası] bu erkən ovçu-toplayıcı qruplarına aid edilir. Khoisan və daha çox Tvalar, Mərkəzi və Cənubi Afrikada əkinçilik Bantu xalqları ilə bir patron-müştəri əlaqəsi qurdular, lakin nəticədə ya Bantu qrupları tərəfindən köçürüldü və ya bunlara hopdu.

Bantu (Abantu)

Bantu xalqı və ya Abantu (insanlar deməkdir), Şərq, Cənub və Mərkəzi Afrika. Zambiyanın Mərkəzi Afrika, Cənubi Afrika və Afrika Böyük Gölləri nin qovşağında yerləşməsi səbəbindən müasir Zambianları təşkil edən xalqın tarixi bu üç bölgənin tarixidir.

Bu üç bölgədəki tarixi hadisələrin çoxu eyni vaxtda baş verdi, buna görə Zambiya tarixi, bir çox Afrika xalqının tarixi kimi, mükəmməl bir şəkildə xronoloji olaraq təqdim edilə bilməz. Müasir Zambiya xalqlarının ilk tarixi şifahi qeydlərdən, arxeologiyadan və yazılı qeydlərdən, əsasən Afrikalı olmayanlardan əldə edilmişdir.^[5]

İlk Bantu qəsəbəsi

Zambiyaya gələn ilk Bantu xalqı Afrika Böyük Göllərindən keçən şərq marşrutu ilə gəldi.

Coğrafiyası

Ölkənin bütövlükdə 5.664 km sərhədi var ki, onunda 1.110 km-i Angola, 1.930 km-i Konqo Demokratik Respublikası, 837 km-i Malavi, 419 km-i Mozambik, 233 km-i Namibiya, 338 km-i Tanzaniya, 797 km-i Zimbabve dövləti ilədir. Ayrıca dünyada tək dördbucaqlı sərhəd bölgəsində ölkənin Botsvana ilə əlaqəsini təmin edən və metrelerle ifadə edilən sərhəd xətti mübahisəlidir. Sözgedən sərhədlə əlaqəsi olan Botsvana, Zambiya, Zimbabve və Namibiya ölkələrinin sərhəd müqavilələri ilə sərhədlərinə qarşılıqlı olaraq rəsmiyyət kazandırmadıkları üçün neytral bir sərhəd nöqtəsi olan bu bölgə qeyri-müəyyənliyini qoruyur. Zambiya — əsasən platoda yerləşmiş dənizə çıxışı olmayan tropik iqlimə sahib ölkədir. Sahəsinə (752 614 km²) görə dünyada 39-cu yerdədir. Ərazisinin böyük hissəsi 1.000–1.400 m aralığında olan təbii yaylalardan ibarətdir. Ölkənin ən yüksək nöqtəsini Malavi sərhədində olan Mafinga Hillsdə olan Mafinga nöqtəsi olub, bu nöqtə dəniz səviyyəsindən 2.300 m yüksəklikdə yerləşir. Ölkənin qərb və cənub sərhədləri boyu uzununa axan Zambezi çayının hövzəsi ölkə ərazisinin təxminən dörddə üç hissəsini tutur, qalan hissə isə Konqo çayının hövzəsinə aiddir. Zambezi çayının qollarının da olduğu ölkənin qərb hissəsində alçaq səviyyədə Kalahari çölünün qumsaqlıqları olub, bu qumsaqlıqlar cənuba doğru getdikcə azalmaqdadır. Ölkənin şimal-şərqində yəni, Tanzaniyada yerləşən axarsız hövzəyə malik Rukva gölü əlverişsiz ərazi sayılır. Ölkənin Zimbabve ilə sərhədində , Zambezi çayının üzərində bir çox şəlalələr var. Məşhur Viktoriya şəlaləsi burada yerləşir.

Faydalı qazıntıları

Ölkə — mis, kobalt, almaz, qızıl, gümüş, uran, qurğuşun, sink, kömür, manqan kimi yeraltı sərvətlərlə zəngindir.

Heyvanlar aləmi

Ölkənin faunasında — fil, leva, kərgədan, antilopların bir neçə növünə rast gəlinir.

Əhali

Zambiyada əhalinin demək olar ki hamısını yəni 98%-ni Afrikalı zəncilər təşkil edir. Bu qrupun 99%-ni də Bantu etnik qrupuna mənsub qruplar təşkil edir. Bu qrupda həmçinin ölkədə olan ən böyük qrup isə cəmiyyətin 34%-ni təşkil edən Bemba etnik qrupudur. Ölkədə 14%-lik bir paya sahib olan Rotse etnik qrupu isə xüsusilə cənub bölgələrdə yaşayır. Zambiyada vəzifə tutan bir çox siyasət və ticarət ilə məşğul olan şəxslər bu etnik qrupunun üzvüdür. Ölkənin cənubunda yaşayan bir başqa qrup isə ölkə əhalisinin 16%-ni təşkil Tonga etnik qrupudur. Avropalı köçkünlərin ölkə əhalisi içərisindəki nisbətləri isə yalnız 1,2% əhatəsindədir.

Zambiya da bir çox Afrika ölkəsində olduğu kimi gənc əhaliyə sahib olub, 2016-cı ilin təxmini məlumatlarına görə 66,08%-i 0–24 yaş aralığındadır. Ölkənin yalnız 2,35%-i 65 yaş və daha yaşlıdır.

0–14 yaş: 46,08% (kişi 3,590,466 / qadın 3,556,756)
15 −24 Yaş: 20% (kişi 1,550,183 / qadın 1,552,706)
25 −54 Yaş: 28,65% (kişi 2,239,661 / qadın 2,204,823)
55 −64 Yaş: 2,91% (kişi 211,039 / qadın 240,156)
65 Yaş və daha yaşlı: 2,35% (kişi 158,827 / qadın 206,094)

Şəhərdə yaşayanların nisbəti 2015-ci ilin məlumatlarına görə 40,9% olan ölkədə, əhalinin illik artım nisbəti 2016-cı ilin təxmini məlumatlarına görə 2,94% səviyyəsindədir.

Dil

Ölkə əhalisinin böyük bir əksəriyyətini Bantu etnik qrupları təşkil etməsi səbəbi ilə ölkədə ən çox danışılan dillər Bantu dilləridir. Ölkənin rəsmi dili İngilis olmasına baxmayaraq, ölkədə 40-dan çox dil danışılmaqdadır. Chewa dili və Bemba dili ölkədə geniş istifadə olunan danışıq dilləridir. Ölkədə 3.300.000 adam, yəni əhalinin 36%-i Bemba dilini danışarkən, 800.000 nəfərdən çox adam da Chewa dilini danışır. Chewa dili eyni zamanda ölkənin paytaxtında də danışılan dillər arasındadır. Bu iki dilidən başqa ChiTonga dili də bir milyona yaxın adam tərəfindən danışıq dili kimi istifadə edilir.

Din

Xüsusilə missionerlik fəaliyyətləri nəticəsində sürətlə artan Xristianlıq ölkə daxilində ən geniş yayılan dindir. Ölkə əhalisinin 50%-i bu dinə inanır. Xristianlığa etiqad edən əhalinin böyük əksəriyyəti də protestant məzhəbinə inanır. Xristianlıq dinindən sonra ən geniş yayılan inanc isə 24% — 49% nisbət ilə təbiət dinlərinə inananlardır. İslamın ölkədə heç bir təsir gücü olmasa da, İslam inancına görə həyatını yaşayan əhalinin nisbəti 1,1% ətrafındadır.

İqtisadiyyat

Zambiya dünyada öndə gedən mis ixracatçısı ölkələrindən birdir.2000-ci ildə edilən investisiyalar ilə mis ixracı 550.000 tona qədər yüksəlib. Bu nisbət ilə ixrac 80% artım göstərib. 2004-cü ildən günümüzə qədər Zambiya iqtisadiyyatı orta hesabla 5,2% artım göstərmişdir. Bütün bu iqtisadi göstəricilərə baxmayaraq Zambiya dünyada ən az inkişaf etmiş və ən kasıb ölkələrdən biri sayılır. 2003-cü ilin məlumatlarına görə əhalinin 64%-i gündəlik 1 dollardan daha az qazanc ilə həyatını sürdürməkdədir.

Ölkə əhalisinin 80%-i kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur. Başda mis və kobalt sektorunda olmaqla əhalinin 14%-i isə mədənçilik ilə məşğul olur. Mis sənayesi ölkənin ən əsas gəlir mənbəyini təşkil edib, xüsusilə mis və kobalt ölkənin ixracatının 75%-nə uyğun gəlir. 1969-cu ildə 750.000 ton həddində olan mis hasilatı, bu sektorda olan problemlərə görə 1999-cu ildə 260.000 tona qədər enmiş, mis bazarında da qiymətlərin düşməsi ilə daha da problemli bir sektor çevrilmişdir. Bununla da mis istehsalında 2,1% ilə dünyada mis istehsal edən ölkələr arasında 12-ci yerə qədər geriləyən Zambiya, 2005-ci ildə mis bazarında misin qiymətinin artması ilə yenidən sürətlənən mis istehsalı ilə 550.000 ton istehsala qədər çıxmışdır. Hal-Hazırda Zambiyada 37.000 adam dağ-mədən sektorunda çalışır.

Həmçinin bax

• Zambiya 1988 yay Olimpiya oyunlarında
• Zambiya Qırmızı Xaç Cəmiyyəti

İstinadlar

Zambiya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.