Aragoiera

Aragoiera
Idioma aragonés — Aragonés
Aragoieraren hizkerak urdinez (arrosa argiz, benasquera, aragoiera eta katalanaren arteko trantsiziozko mintzaira).
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Espainia
Hiztunak	~25 556 (2011)
Rankinga	Ez 100 mintzatuenen artean
Ofizialtasuna	Aragoiko berezko hizkuntza[1]
Eskualdea	Aragoi (Huescako Pirinioetako bailara batzuetan)
UNESCO sailkapena	3: arriskuan
Araugilea	Academia Aragonesa de la Lengua (BOA 24/05/2013)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza italikoak hizkuntza erromantzeak mendebaldeko hizkuntza erromantzeak hizkuntza galo-iberiarrak hizkuntza galo-erromantzeak Hizkuntza okzitaniar-erromantzeak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektu aditza objektua
Denbora gramatikalak	past anterior (en)
Modu gramatikalak	indikatiboa
Genero gramatikalak	genero maskulinoa eta genero femeninoa
Kasu gramatikalak	nominatiboa
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	an
ISO 639-2	arg
ISO 639-3	arg
Ethnologue	arg
Glottolog	arag1245
Wikipedia	an
Linguist List	arg
UNESCO	330
IETF	an
Endangered Languages Project	949

Aragoiera (aragonés edo luenga aragonesa) Aragoiko (Espainia) Pirinieotako zati batzuetan mintzatzen den erromantze hizkuntza da. Erdi Aroko hizkuntza gisa, mundu akademikoan nafar-aragoiera izenaz ezaguna da.

Egile batzuek VIII. mendearen inguruan latinetik jaio zela uste dute^{[erreferentzia behar]}. Historikoki, euskararen eragina jaso zuen hastapenetan, bai eta ondoko katalanarena, okzitanierarena eta gaztelaniarena ere: azkena eragile nagusia da.

2009ko azarotik, aragoiera eta katalana babesteko asmoz, Aragoiko hizkuntzak erabili, babestu eta bultzatzeko legea onartu zuen Aragoiko gobernuak. Lege horrek ez du aragoieraren koofizialtasunik jasotzen, baina hizkuntzaren lurraldean eskubide batzuk onartzen ditu^[1].

Idaztarauari dagokionez, eztabaida izan da, bi erabiltzen baitira: 1987ko Uescako arauak^[2] (Consello d'a Fabla Aragonesak bultzatua), batetik, eta 2004tik Sociedat de Lingüística Aragonesak defendatutakoa^[3] (Grafía SLA deitua), bestetik, 2010eko otsailean, banaketa bukatzeko, Academia de l'Aragonések Behin-behineko proposamen ortografikoa kaleratu zuen^[4] eta 2023an onartu zen ortografia bateratua.^[5]

Hiztunen geografia

10.000 hiztun inguru daude, Huescako hurrengo lekuetan, batik bat: Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Hecho, Estadiella, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto eta Lo Grau.

Dialektoak

• Mendebaldeko aragoiera edo aragonés ozidental. Bost aldaera ditu: ansotano (Ansoko ibarra), cheso (Hechoko ibarra), aragüesino (Aragues eta Chasa), aisino (Aisa) eta chaqués (Chaca).

• Erdialdekoa edo zentral: Alto Gallego eta Sobrarbeko (Bielsa) eskualdeetan.

• Hegoaldekoa, meridional edo semontanés: Semontano eta Ayerben.

• Ekialdekoa edo oriental: Ribagorza eta Sobrarbeko (Chistauko ibarra eta A Fueba) eskualdeetan.

Historia

Lehen testu ezagunak, Doneiliagako glosak izenekoak, X. mendekoak dira. XII. eta XIII. mendeetan lekukotza idatziak ugaritu ziren, eta XIV.ean, Juan Fernández de Heredia, lehen idazle esanguratsua, bizi izan zen.

XVII. mendean, Ana Abarca de Bolea serorak testu batzuk utzi zituen, baina hiztunek XX. mende arte ez zuten euren hizkuntzaz irakurtzeko hainbeste aukera izan. 1977an, Francho Nagorek lehen gramatika liburua kaleratu zuen, bai eta zenbait fikziozko liburu idatzi ere.

2005ean abiatu zuten Chuntos por l'aragonés egitasmoa, hizkuntza batua lortzeko helburuarekin eta hainbat elkarte eta hiritarrek sostengatua. Horren emaitza Academia de l'Aragonés erakunde araugilearen sorrera izan zen, urte bat geroago: 2023an, elkarte horrek ortografia estandarra adostu zuen.^[5]

Literatura

Egile klasikoen artean, Juan Fernández de Heredia azpimarratzekoa da. Gure garaikideen artean, Chuse Inazio Nabarro, Francho Nagore, María Pilar Benítez Marco, Nieus Luzía Dueso, Óscar Latas Alegre, Chusé María Satué edo Ana Tena Puy ezagunenetarikoak dira.

Musika

Mallacan, Biella Nuei, Prau, Lurte eta La Orquestina del Fabirol taldeak aipagarriak dira, bakoitza bere estiloan.

Elkarteak

• Consello d'a Fabla Aragonesa: 1976an sortutako kultur erakundearen webgunea. Francho Nagore bertako Consello Asesor azpitaldearen presidentea da.
• Ligallo de Fablans de l'Aragonés: 1982an sortutako kultur erakundea.
• Sociedat de Lingüística Aragonesa: 2004an abiatutako kultur erakundea. Idazkaria Xavier Tomás Arias da.
• Academia de l'Aragonés: 2006an sortua.

Hedabideak

• Portal de l'aragonés: direktorio digital gaurkotua eta zabala, erakunde, argitalpen eta hedabideei buruzkoa.
• Llengües Vives: Europako hego-mendebaleko hizkuntza gutxituei buruzko buletina; Bartzelonatik koordinatua, aragoieraren gaurkotasuna ere jorratzen du.

Oinarrizko esamoldeak

• Buen día / Buen diya – Egun on
• Buena tardi – Arratsalde on
• Buena nueit – Gabon
• Muitas grazias – Eskerrik asko
• Vaiga bueno! / Au! – Agur
• Por favor / Per favor – Mesedez
• Biemplegato – Ongi etorri
• No repleco / No acato – Ez dut ulertzen
• Lun(e)s – Astelehena
• Martes – Asteartea
• Miércols – Asteazkena
• Chueves – Osteguna
• Viernes – Ostirala
• Sabato – Larunbata
• Domingo – Igandea

Hiztegiak

• Aragonario Gaztelania/aragoiera hiztegi elektronikoa. Internet bidez kontsulta daiteke, gaztelaniazko hitzak aragoeiraz nola esaten diren jakiteko. Consello d'a Fabla Aragonesa-k 2013an argitaratu zuen Antonio Martínez Ruiz-en paperezko hiztegian oinarritua.^[6]

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Aragoieraren 1987ko arau grafikoak
• Europako hizkuntza gutxituak
• Nafar-aragoiera

Kanpo estekak

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

• (Aragoieraz) Portal de l'aragonés
• (Gaztelaniaz) Chuntos por l'aragonés
• (Aragoieraz) Consello d'a fabla aragonesa
• (Aragoieraz) Ligallo de fablans de l'aragonés
• (Katalanez) Llengües Vives
• (Gaztelaniaz) Sociedat de Lingüística Aragonesa
• (Aragoieraz) Academia de l'Aragonés
• (Aragoieraz) Arredol - Diario digital en aragonés
• Aragonario Gaztelania/aragoiera hiztegi elektronikoa Interneten