Нобелни премиясы

Нобелни премиясы (швед. Nobelpriset, ингил. Nobel Prize) — илму тинтиуде, джангы джаратыулада революцион ачылыу ючюн,культурагъа эмда джамагъатны айнытыугъа уллу юлюш къошулагъаны ючюн берилген премияладан эм сыйлы эмда эм белгили премияды.

Тарихи

Нобелни премиялары Альфред Нобелни осиятына кёре белгиленнгендиле.

Альфред Нобелни 1895 джылны 27-чи ноябрында этилген осуятында былай джазылгъанды:^[1]

Мени бютеу къымылдагъан эмда къымылдамагъан мюлкюм, мени келечилерим бла ликвид багъалыкълагъа кёчюлюрге керекди, ол мадар бла джыйылгъан капитал а уа ышаннгылы банкга салыныргъа керекди. Бу капиталдан хайыр,хар джыл сайын, ал джылда адам улугъа эм бек хайыр келтиргенлени арасында премия этилиб, юлешинирге керкди. Белгиленнген процентлени беш тенг юлюш этерге керекди, бир кесеги — физикада эм магъаналы джаратыу неда ачылыу этгеннге; экинчиси — химияда магъаналы ачылыу неда джаратыу этгеннге; ючюнчюсю — физиологияны неда медицинаны областында эм бек магъаналы ачылыу ючюн; тёртюнчю — идеалист табалауда эм махтаулу адабият чыгъарма ючюн; бешинчиси — миллетлени биригиуюнде, къул тутууну къурутууда неда аскерлени санларын азайтыуда эмда мамырлыкъ конгресслени бардырыуунда уллу джетишими болгъан ючюндю. Мени энчи оюмума кёре, премия берилген заманда кандидатланы миллетлерине эс бёлюнмезге керекди…

Алай бла Нобелни осиятында къуру беш табалауда премия бериу болгъанды:

• Адабият (1901 джылдан башлаб Швецияда бериледи;)
• Физика (1901 джылдан башлаб Швецияда бериледи;)
• Химия (1901 джылдан башлаб Швецияда бериледи;)
• Физиология эмда медицина (1901 джылдан башлаб Швецияда бериледи;)
• Мамырлыкъ ючюн (1901 джылдан башлаб Норвегияда бериледи;)

Аны тышында, Нобелни осиятында болмагъан, алай а 1969 джылдан башлаб Швед банкны инициативасы бла экономикадан аны аты бла премия бериледи. Аны бериуюню шартларыда башха нобель премиялачады.

Лауреатдан "Нобель мемориал лекцияны" окъулуу изленеди, артдан ол лекция Нобель фонд бла энчи бир том болуб басмаланады.

Нобелни премиясыны ёлчеми

Нобелни фонду 1900 джыл, энчи бойсунмагъан правительствочу болмагъан организация кибик къуралгъанды, тамал капиталы 31 млн. швед крона болгъанды (бусагъатдагъа багъалагъа кёре 1,5 млрд крона чакълы бирди). Биринчи премияланы ёлчемлери 150 000 крона болгъанды. Бусагъада фондну капиталы 2 млрд 966 млн шведа крон джетгенди ( 450 млн АБШ-ны $ чакълы бир), премияланы ёлчеми уа 10 млн швед кронады.

• 2003 джылда - 1,35 АБШ-ни $
• 2004 джылда - 1,32 АБШ-ни $
• 2005 джылда - 1,3 АБШ-ни $
• 2006 джылда - 1,47 АБШ-ни $
• 2007 джылда ‑ 1,542 АБШ-ни $
• 2008 джылда ‑ 1,399 АБШ-ни $^[2].

Нобель премияны эквивалентлери

Илмуну кёб бёлеги Нобель премия джанындан бир джары къалыб кетгендиле. Нобелни премиясыны сыйлы эмда белгили болгъаны себебли, илмуну башха бёлеклеринде эм сыйлы премиялагъа «Нобелни премиясы» деб къоядыла.

Математика бла информатика

Эм аллындан Нобель, премия берилген илмуланы списогуна математиканы къошханды, алай а кечирек аны кетериб, мамырлыкъ премияны джазгъанды. Буну керти чурумун киши да билмейди, алай а сёзге кёре ол заманда швед математиканы алчысы Миттаг-Леффлер бла байламлыды, Нобель бу алимни, хаман Стокгольм университетден ачха тилеб тургъаны ючюн сюймегенди. Башха версиягъа кёре Нобелни сюйгени, Анна Дезри аны къоюб Франц Лемаржгъа эрге чыгъады, Франц а уа ол заманда математик болур акъылда болгъанды.

Алай а эм бек келишиу версия, Нобелни джашауда керти «къол бла тутарча» хайыр берген джетишимлеге берирге излегениди. Математика джетишимле джамагъатны уллу бёлюмю бла аллайгъа саналмайдыла.

Нобелни премиясыны математикада «эквиваленти» Филдсни эмда Абелни премияларыдыла, иноформатикада — Тьюрингни премиясыды.

Экономика

Швецияны Банкыны Альфред Нобелге аталгъан премиясына да Нобелни премиясы деб къоядыла. Бу премия 1969 джыл Швецияны Банкы бла къуралгъанды. Къалгъан премиялача болмай, бу премиягъа ачха Нобелни осуй мюлкюнден берилмейди. Ол себебден бу премиягъа Нобелни премиясы дерге боллукъмуду, боллукъ тюлмюдю деген соруу чыгъады.

Талай кере алгъанла

Премияны тарихинде джангыз тёрт адам эки кере алгъандыла премияны:

• Мария Склодовская-Кюри, физикадане 1903 джылдан, 1911 джыл химиядан.
• Лайнус Полинг, химиядан 1954 эмда мамырлыкъ ючюн 1962 джылда.
• Джон Бардин, физикадан эки премия 1956 эм 1972 джыллада.
• Фредерик Сенгер, химиядан эки премия 1958 бла 1980 джыллада.

Организацияла

• Къызыл Къачны халкъла арасы комитети юч кере мамырлыкъ ючюн премия алгъанды 1917, 1944 эм 1963.
• Къачхынчылан ишлериниден БМО-ну Баш комиссарыны управлениеси мамырлыкъны премиясын 1954 эм 1981 джыллада.

Белгиле

Джибериуле

• Официал сайты (ингил.)

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Нобелни премиясы.