Birlashgan Millatlar Tashkiloti


BMT bayrogʻi

BMT emblemasi
Qisqartma BMT
Turi Xalqaro hukumatlararo tashkilot
Ishga tushgan sanasi 26-iyun, 1945-yil (78 yil avval) (1945-06-26)
Joylashuvi AQSH bayrogʻi Manhattan, New York shahri, AQSh
Bosh kotib António Guterres
BMT bosh kotibining oʻrinbosari Omina Jane Mohammed
BMT Bosh Assambleyasi raisi Kőrösi Csaba
BMT iqtisodiy va ijtimoiy Kengashi raisi Kollen Wixen Kelapile
Aʼzolari

193 aʼzo davlatlar,

2 kuzatuvchi davlat
Vebsayti www.un.org
www.un.int
Til(lar)i
United Nations (Member States and Territories).svg

Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) — Yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning oʻzaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot[2][3]. 1945-yil 24-oktyabrda tuzilgan. BMTni barpo etish haqidagi qaror AQSh, Birlashgan Qirollik, Xitoy va Sovet Ittifoqi tashqi ishlar vazirlarining Moskvadagi kengashida 1943-yilda, Ustavi esa San Francisco konferensiyasida 1950-yilda qabul qilindi. BMT Ustaviga dastlab 51 davlat imzo chekkan, 2000-yilda esa ular soni 189 taga yetgan.

BMTning doimiy ish oʻrni (shtab kvartirasi) New Yorkda joylashgan. Bundan tashqari, tashkilotning rasmiy tillari — ingliz, fransuz, rus, ispan va xitoy tillari boʻlib, ingliz, fransuz, ispan tillarida ish yuritiladi.

BMT Ustavida koʻrsatilganidek, u xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash, xalqlarning teng huquqli boʻlishi va oʻz taqdirini oʻzi belgilashi qoidasiga amal qilib, millatlar oʻrtasida doʻstlik munosabatlarini rivojlantirishni, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy muammolarni hal etishda xalqlar oʻrtasida hamkorlik boʻlishini taʼminlashni koʻzda tutib, shu umumiy maqsadlarga erishishda millatlar harakatini uygʻunlashtirib turadigan markaz hisoblanadi.

2000-yil 6—8-sentyabrda BMTning 55-sessiyasi doirasida „Mingyillik sammiti“ boʻlib oʻtdi. Unda 155 dan ortiq mamlakatning davlat va hukumat boshliqlari ishtirok etdi. Mazkur anjumanda umumbashariy ahamiyatga ega boʻlgan ijtimoiy iqtisodiy, ekologiya va xavfsizlikka doir muammolar muhokama qilinib, yangi yuzyillikning dastlabki yillarida amalga oshirilishi moʻljallanayotgan tadbirlar belgilandi.

Sammit ishtirokchilari yakdillik bilan qabul qilgan deklaratsiyada 2015-yilgacha taʼminlashda, Bosh Assambleya va BMT boshqa organlari qarorlari amalda bajarilishida yordam beradi. Kotibiyat quyidagi departamentlar va boshqarmalarga boʻlinadi: Siyosiy masalalar va Xavfsizlik Kengashi ishlari departamenti, Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar departamenti, Vasiylik va oʻz-oʻzini boshqarmaydigan hududlar departamenti, Nazorat boshqarmasi, Xodimlar boshqarmasi, Bosh kotibning maʼmuriy idorasi, Ijtimoiy axborot boshqarmasi, Konferensiyalarga xizmat qilish boshqarmasi, Umumiy xizmat boshqarmasi, BMTning Jeneva boʻlimi. BMT sessiyasi yilda bir marta chaqiriladi. Xavfsizlik Kengashining yoki BMT aʼzolari koʻpchiligining talabi bilan har qanday masala yuzasidan maxsus sessiyalar chaqirilishi mumkin.

Oʻzbekiston oʻz mustaqilligini eʼlon qilganidan keyin koʻp oʻtmay — 1992-yil 2-martda BMTga aʼzo boʻldi. Shu kuni BMT Bosh Assambleyasi binosi oldida Oʻzbekiston Respublikasining Davlat bayrogʻi koʻtarildi. 1993-yil 24-avgustda BMTning Toshkentdagi vakolatxonasi ochildi. BMTda Oʻzbekiston Respublikasi vakolatxonasi ish boshladi. Oʻzbekiston Respublikasi BMTning taʼlim, fan va madaniyat masalalari bilan shugʻullanuvchi tashkiloti — YUNESKOga ham aʼzo boʻldi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo 193 davlat
    BMTga Aʼzo davlatlar
    BMT qoshidagi kuzatuvchi davlatlar (Falastin, Vatikan shahri)
    2 Aʼzo boʻlmagan davlatlar (Niue, Kuk orollari)
    17 oʻz-oʻzini boshqarish hududlari
    Antarktida (xalqaro hudud)

Oʻzbekiston oʻz ovozi va mavqeiga ega boʻlgan aʼzo sifatida BMT oldiga muhim va dolzarb masalalarni qoʻyyapti. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Bosh Assambleyasi 48-sessiyasida (1993-yil sentyabr), BMT tashkil etilganining 50 yilligiga bagʻishlangan sessiyada (1995-yil oktyabr), BMT Bosh Assambleyasining „Mingyillik sammiti“ (2000-yil sentyabr) da soʻzlagan nutqlari dunyo jamoatchiligida katta qiziqish uygʻotdi. Xususan, ushbu xalqaro tashkilotning 20-asr soʻnggidagi eng yirik anjumanida Oʻzbekiston rahbari xalqaro terrorizm va narkobiznes bilan bogʻliq muammolarni hal etish; mintaqaviy xavfsizlik, jumladan Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlik va xavfsizlikni taʼminlash; jahon xavfsizligi tizimini takomillashtirish, BMT faoliyati va tarkibiy tizimini isloh qilishga taalluqli takliflar bilan chiqdi.

Oʻzbekiston Respublikasi BMTning teng huquqli aʼzosi sifatida bu eng nufuzli xalqaro tashkilotning maqsad va qoidalariga qatʼiy amal qilmoqda[4].

Boshqaruv

BMT Bosh kotibi António Guterres (2016-yil)
  • Bosh Assambleya raisi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining har bir yalpi majlisini ochadi va yopadi, Bosh Assambleya ishiga toʻliq rahbarlik qiladi va uning majlislarida tartibni taʼminlaydi.
  • Bosh kotib. Bosh maʼmuriy xodim Birlashgan Millatlar Tashkilotining ramzi va dunyo xalqlari manfaatlarini himoya qiluvchi vakili hisoblanadi.

Nizomga koʻra, Bosh kotib BMTning Xavfsizlik Kengashi, Bosh Assambleyasi, Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi va boshqa organlari tomonidan oʻziga yuklangan vazifalarni bajaradi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzolari

Asosiy maqola: Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʻzolari

1945-yil 26-iyunda San-Fransiskoda boʻlib oʻtgan konferensiyada BMT Nizomini imzolagan 51 ta davlat BMTning dastlabki aʼzolari hisoblanadi. 1946-yildan beri BMTga 150 ga yaqin davlat qabul qilingan (lekin bir vaqtning oʻzida Yugoslaviya, Chexoslovakiya, SSSR kabi bir qancha davlatlar mustaqil davlatlarga boʻlingan). 2011-yil 14-iyulda Janubiy Sudanning BMTga qabul qilinishi bilan BMTga aʼzo davlatlar soni 193 tani tashkil etdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomiga koʻra, BMTga aʼzolik "Ustavda koʻrsatilgan majburiyatlarni qabul qiladigan va Tashkilot hukmiga koʻra, ushbu majburiyatlarni bajarishga qodir va tayyor boʻlgan tinchliksevar davlatlar" uchun ochiqdir. “Har qanday bunday davlatni Tashkilotga aʼzolikka qabul qilish Xavfsizlik Kengashi tavsiyasiga koʻra Bosh Assambleyaning qarori bilan amalga oshiriladi”. Amaldagi qoidalarga koʻra, yangi a’zoni qabul qilish uchun Xavfsizlik Kengashiga a’zo 15 davlatdan kamida 9 tasi qoʻllab-quvvatlashi kerak (5 doimiy aʼzo - Buyuk Britaniya, Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya, AQSh va Fransiya qarorga veto qoʻyishi mumkin). Tavsiya Xavfsizlik Kengashi tomonidan maʼqullangandan soʻng, masala Bosh Assambleyaga yuboriladi, unda kirish toʻgʻrisidagi rezolyutsiyaning uchdan ikki qismi koʻpchilik ovozi talab qilinadi. Yangi davlat Bosh Assambleya rezolyutsiyasi qabul qilingan kundan boshlab BMTga aʼzo boʻladi. Shunday qilib, faqat xalqaro huquq sub'ektlari BMTning yangi aʼzolari - davlatlar, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo boʻlgan davlatlarning uchdan ikki qismi tomonidan tan olingan, tan olish Buyuk Britaniya, Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya, AQSh va Fransiyadan olinishi kerak.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining dastlabki aʼzolari orasida xalqaro miqyosda toʻliq tan olingan davlatlar boʻlmagan davlatlar ham bor edi: SSSR ittifoq respublikalari Belorussiya SSR va Ukraina SSR (1946-1947 yillarda Qozogʻiston SSR, Boltiqboʻyi va Zakavkaz respublikalarini BMTga kiritish rejalashtirilgan edi); Buyuk Britaniya mustamlakasi Britaniya Hindistoni (hozirgi mustaqil aʼzolarga boʻlingan - Hindiston, Pokiston, Bangladesh va Myanma); Filippin Qoʻshma Shtatlarining protektorati; shuningdek Buyuk Britaniyaning amalda mustaqil hukmronliklari Avstraliya ittifoqi, Kanada, Yangi Zelandiya, Janubiy Afrika Ittifoqi (boshqa qaram davlatlarni, masalan, Bahrayn protektoratini joriy etish rejalashtirilgan edi). 2011-yil sentyabr oyida Falastin milliy maʼmuriyati (qisman tan olingan Falastin Davlati) BMTga aʼzo boʻlish uchun ariza topshirdi, biroq, bu ariza Falastin-Isroil kelishuvi va Falastinning xalqaro miqyosda tan olinishi kutilguncha kechiktirildi.

Aʼzolik maqomiga qoʻshimcha ravishda BMT kuzatuvchisi maqomi ham mavjud boʻlib, u toʻliq aʼzolar soniga kirishdan oldin boʻlishi mumkin. Kuzatuvchi maqomi Bosh Assambleyada ovoz berish yoʻli bilan beriladi, qaror oddiy koʻpchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuzatuvchilari, shuningdek, BMTning ixtisoslashgan agentliklari (masalan, YUNESKO, UNICEF) aʼzolari va qisman tan olingan davlatlar va davlat tuzilmalari ham tan olinishi mumkin. Shunday qilib, hozirgi vaqtda kuzatuvchilar Vatikan va Falastin Davlati boʻlib, bir muncha vaqt, masalan, Avstriya, Italiya, Finlandiya, Yaponiya, Shveysariya va boshqa davlatlar qoʻshilish huquqiga ega boʻlgan, ammo turli sabablarga koʻra vaqtincha foydalanmadi.

Byudjeti

Byudjetni hisoblash

BMT byudjetini hisoblash tashkilotning barcha aʼzolari ishtirok etadigan jarayondir. Byudjet BMT Bosh kotibi tomonidan tashkilot boʻlinmalari bilan kelishilganidan keyin va ularning talablaridan kelib chiqqan holda taqdim etiladi. Keyinchalik, taklif qilingan byudjet 16 a’zodan iborat Maʼmuriy va byudjet masalalari boʻyicha maslahat qoʻmitasi va 34 kishidan iborat Dastur va muvofiqlashtirish qoʻmitasi tomonidan koʻrib chiqiladi. Qoʻmitalar tavsiyalari byudjetni qayta koʻrib chiqadigan barcha a’zo davlatlarni oʻz ichiga olgan Bosh Assambleyaning Boshqaruv va byudjet qoʻmitasiga yuboriladi. Nihoyat, u yakuniy koʻrib chiqish va tasdiqlash uchun Bosh Assambleyaga taqdim etiladi.

Aʼzolik toʻlovini hisoblash

Aʼzo davlatlar tomonidan Bosh Assambleyada aʼzolik badallarini hisoblashda foydalaniladigan asosiy mezon mamlakatning toʻlov qobiliyatidir. Toʻlov qobiliyati yalpi milliy mahsulot (YaIM) va bir qator tuzatishlar, jumladan, tashqi qarz va aholi jon boshiga daromadlar boʻyicha tuzatishlar asosida aniqlanadi.

Quyidagi aʼzo davlatlar 2019 va 2020-yillarda BMTning muntazam byudjetiga badallar boʻyicha yetakchilik qildi:

Davlat 2019-yildagi hissa (AQSh dollari) 2020-yildagi hissa (AQSh dollari) BMT 2020 byudjetida %
 AQSh 674 206 698 678 613 826 22 %
 Xitoy 334 726 585 370 307 226 12,005 %
 Yaponiya 238 783 713 264 165 855 8,564 %
 Germaniya 169 802 990 187 852 646 6,09 %
Buyuk Britaniya bayrogʻi Buyuk Britaniya 127 338 301 140 874 061 4,567 %
 Fransiya 123 434 785 136 555 610 4,427 %
 Italiya 92 206 648 102 007 997 3,307 %
 Braziliya 82 196 915 90 934 253 2,948 %
 Kanada 76 230 111 84 333 191 2,734 %
 Rossiya 67 056 845 74 184 830 2,405 %
 Koreya Respublikasi 63 209 094 69 928 070 2,267 %
 Avstraliya 61 619 804 68 169 844 2,21 %
 Ispaniya 59 835 339 66 195 694 2,146 %
 Turkiya 38 226 584 42 289 980 1,371 %

Birlashgan Millatlar Tashkiloti qanday faoliyat koʻrsatadi?

Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 24-oktyabrda, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va yalpi xavfsizlikni mustahkamlash tufayli tinchlikni barqaror etish jurʼati bilan toʻlib-toshgan 51 mamlakat tomonidan tashkil etildi. Bugungi kunda 185 mamlakat, yaʼni dunyoning qariyb barcha mamlakatlari Birlashgan Millatlar Tashkilotining aʼzolaridir.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining aʼzosi boʻlgan davlat xalqaro munosabatlarning asosiy tamoyillari aks etgan, xalqaro shartnomalardan iborat boʻlgan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomida bayon etilgan majburiyatlarni qabul etadi. Nizomga binoan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti toʻrtta asosiy maqsadga amal qiladi: xalqaro tinchlik va xavfsizlikni taʼminlashga koʻmaklashish, millatlar oʻrtasida doʻstona aloqalarni rivojlantirish, xalqaro muammolarni hal etishda va inson huquqlarini hurmatlashni ragʻbatlantirishda, xalqaro hamkorlikni barqaror etish hamda ushbu umumiy maqsadlarga erishishda millatlar saʼy-harakatlari, kelishuvlari uchun markaziy rolni oʻynash.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzolari — mustaqil davlatlardir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti butunjahon hukumati emas va u qonunlar qabul qilmaydi. Biroq xalqaro mojarolarni bartaraf etishga va bizning barchamizga daxldor boʻlgan masalalarni hal etish siyosatini ishlab chiqishga yordam bera oladigan mablagʻlarga ega boʻladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotiga barcha katta-kichik, boy va kambagʻal, turli siyosiy qarashlar va ijtimoiy tizimdagi davlatlar aʼzo boʻlib, ular ovoz berish va ovoz berishda ishtirok etish huquqiga ega.

Birlashgan Millatlar Tashkilotida oltita bosh organ mavjud. Ulardan beshtasi — Bosh Assambleya, Xavfsizlik Kengashi, Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash, Vasiylik Kengashi va Kotibiyat — Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nyu-Yorkdagi Markaziy qarorgohida, oltinchi organ — Xalqaro Sud esa Niderlandiyaning Gaaga shahrida faoliyat koʻrsatadi.

Xavfsizlik Kengashi

Asosiy maqola: BMT Xavfsizlik Kengashi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomiga muvofiq xalqaro tinchlik va xavfsizlikni barqaror etish borasida Xavfsizlik Kengashi bosh javobgarlikni zimmasiga oladi va u tinchlik xavf ostida qolgan kecha yoki kunduzning har qanday daqiqasida chaqirilishi mumkin.

Kengash 15 aʼzodan tashkil topgan. Ularning beshtasi — Xitoy, Rossiya Federatsiyasi, Birlashgan Qirollik, Amerika Qoʻshma Shtatlari va Fransiya — doimiy aʼzolar hisoblanadi. Kengashning qolgan oʻn aʼzosi Bosh Assambleya tomonidan ikki yil muddatga saylanadilar. Keyingi yillarda Birlashgan Millatlar Tashkilotida Kengashning aʼzolar tarkibini oʻzgartirish, bu tadbir zamonaviy va iqtisodiy voqelikni yanada yorqinroq aks ettirishi masalasi muhokama qilinayapti. Kengashning qarorlari, uning uchun toʻqqiz aʼzo ovoz bergan taqdirdagina qabul qilingan hisoblanadi. Kun tartibidagi masalaga Kengashning doimiy aʼzolaridan birortasi qarshi ovoz bersa, shuningdek, veto huquqidan foydalansa qaror qabul qilinmaydi.

Xalqaro tinchlikka xavf solinganligi haqida kengashga xabar berilganda bu mojaro avvalo tinchlik yoʻli bilan bartaraf etish nuqtai nazaridan koʻrib chiqiladi. Kengash, balki bartaraf etish tamoyillarini ishlab chiqadi yoki hakam vazifasini oʻtaydi. Harbiy harakatlar boshlanib ketgan taqdirda Kengash oʻt ochishni toʻxtatish choralarini koʻradi. Shuningdek, u tomonlarni yarashtirish yoki bir-birlari bilan janjallashayotganlarni ajratishga yordam beradigan, tinchlikni barqaror etuvchi missiya yuborishi mumkin.

Kengash oʻzi qabul etgan qarorlarning bajarilishini taʼminlash boʻyicha tadbirlar qabul qilishi mumkin. U iqtisodiy jazo choralari qoʻllashi yoki qurollarni yetkazib berishga embargo qoʻyishi mumkin. Juda kamdan-kam hollarda Kengash oʻzi qabul qilgan qarorni bajarish uchun aʼzo-mamlakatga birgalikdagi harbiy harakatlarga qadar boʻlgan „barcha zarur vositalarni“ qoʻllashga vakolat beradi. Shuningdek, Kengash Bosh kotib lavozimiga muayyan nomzodni va Birlashgan Millatlar Tashkilotiga yangi aʼzolarni tavsiya etadi.

Bosh Assambleya

Asosiy maqola: BMT Bosh Assambleyasi

Bosh Assambleya — oʻziga xos butunjahon parlamentining insoniyatning eng dolzarb muammolari koʻrib chiqilayotgan majlislarida Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzosi boʻlgan barcha mamlakatlar vakillari qatnashadi. Har bir aʼzo-mamlakat bir ovozga ega. Xalqaro tinchlik va xavfsizlikni muayyan darajada saqlab qolish tavsiyalari yangi aʼzolarni qabul qilish yoki Birlashgan Millatlar Tashkiloti budjetini tasdiqlash, shu jumladan, tinchlikni saqlash operatsiyalariga mablagʻ ajratish singari muhim masalalar koʻpchilik, aniqrogʻi, uchdan ikki qism ovoz bilan qabul etiladi.

Boshqa masalalar boʻyicha qarorlar, odatdagidek, koʻpchilik ovoz bilan qabul etilaveradi. Keyingi yillarda Assambleya qarorlari rasmiy ovoz berish yoʻli bilan emas, balki, konsesus asosida qabul etilishi uchun maxsus saʼy-harakatlar olib borilmoqda. 1999/2000-yilgi sessiyalarda yadroviy qurolsizlanish, taraqqiyot, atrof muhitni muhofaza etish va yangicha demokratiyani mustahkamlash singari kun tartibidagi turli-tuman 173 masala koʻrib chiqilishi kerak edi. Oʻz qarorlari gʻoyat muhim ahamiyatga ega boʻlsa ham, ular jahon jamoatchiligi fikrlarini ifodalasa va xalqaro jamoatchilikning axloqiy talabi hisoblansa ham Assambleya oʻz qarorlarini majburan qabul qildirmaydi.

Assambleyaning har yilgi navbatdagi sessiyasi sentyabrdan dekabrga qadar boʻlgan muddat davomida oʻtkaziladi. Assambleya zarurat tugʻilganda oʻz ishini qayta chaqirilgan sessiyada davom ettirishi yoki jiddiy tashvish tugʻdirgan masalalar boʻyicha maxsus yoki favqulodda sessiyalar oʻtkazishi mumkin. Assambleyalar orasidagi muddat davomida uning ishlari Birlashgan Millatlar Tashkilotining oltita bosh qoʻmitalarida, boshqa organlarida va Kotibiyatda davom etadi.

Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash

Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash Bosh Assambleyaning umumiy rahbarligi ostida harakat qilib Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning tizimidagi muassasalar faoliyatini ijtimoiy va iqtisodiy sohada muvofiqlashtirib turadi. Xalqaro iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni muhokama etish va shu sohadagi siyosat borasida tavsiyalar ishlab chiqish uchun bosh anjuman hisoblangan Kengash taraqqiyot maqsadlarida xalqaro hamkorlikni mustahkamlashda muhim rol oʻynaydi. Kengash ish faoliyatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Fuqarolar jamiyati oʻrtasidagi oʻsha muhim hayotiy muloqotni qoʻllab-quvvatlagan holda tegishli nohukumat tashkilotlari bilan maslahatlashadi.

Kengash tarkibiga Bosh Assambleya tomonidan uch yilga saylanadigan 54 nafar aʼzo kiradi. Kengash har yili — Nyu-York va Jenevada, galma-galdan — oʻzining bir oy muddatga choʻziladigan sessiyasini oʻtkazadi. Sessiya davomida muhim iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni muhokama etish uchun ministrlar darajasida majlis, 1998-yildan esa sessiya doirasida insonparvarlik masalalarini koʻrib chiqish bosqichi oʻtkazilmoqda.

Kengashning ishlari yil mobaynida oʻz yigʻilishlarini muntazam oʻtkazib turadigan va Kengashga hisobot beradigan yordamchi tashkilotlar tomonidan olib boriladi. Masalan, inson huquqlari komissiyasi dunyoning barcha mamlakatlarida inson huquqlariga qanday rioya etilayotganligini nazorat qiladi. Boshqa tashkilotlar ijtimoiy taraqqiyot, xotin-qizlarning ahvoli, jinoyatchilikdan ogoh etish, giyohvandlikka qarshi kurash va atrof muhitni muhofaza etish masalalari bilan shugʻullanadilar. Beshta hududiy komissiya iqtisodiy taraqqiyot va oʻz hududlarida iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga yordam beradi.

Vasiylik Kengashi

Asosiy maqola: BMT Vasiylik kengashi

Vasiylik Kengashi 7 aʼzo mamlakat qoʻl ostidagi 11 vasiylik hududida xalqaro nazoratni taʼminlash, shuningdek, ularning hukumatlari bu hududlarda oʻz-oʻzini boshqarish yoki mustaqillikning zarur chora-tadbirlarini koʻrishlari uchun xalqaro nazoratni taʼminlash maqsadida tashkil etilgan. 1994-yilga kelib vasiylik hududlarining barchasi oʻzlarini boshqara boshladilar yoki alohida davlatga aylanib mustaqillikka erishdilar, yoxud mustaqil qoʻshni davlatlar bilan qoʻshilishdi. Eng oxiri boʻlib bunday tadbirni Qoʻshma Shtatlari qoʻl ostida boʻlgan Tinch okean orollari (Palau) vasiylik hududi amalga oshirdi va 185-aʼzo davlat boʻlib qoldi.

Hozirgi paytda, tarkibiga Xavfsizlik Kengashining besh doimiy aʼzosi kirgani sababli Vasiylik Kengashi ishlari, asosan, tugallandi, uning ish tartibi qoidalariga tegishli oʻzgartirishlar kiritildi, yaʼni u oʻzining yigʻilishlarini faqat shart-sharoit taqozo etgan hollardagina oʻtkazadigan boʻldi.

Xalqaro Sud

Xalqaro Sud — Butunjahon sudi sifatida hammaga maʼlum boʻlib, u Birlashgan Millatlar Tashkilotining bosh sud organidir. Bosh Assambleya va Xavfsizlik Kengashi tomonidan saylangan 15 sudyadan tashkil topgan Xalqaro Sud davlatlar oʻrtasidagi mojarolarni bartaraf etish bilan shugʻullanadi. Davlatlarning — sud muhokamasida qatnashishlari ixtiyoriydir, biroq davlatlar shunga rozi boʻlsalar, ular Sud qaroriga boʻysunishlari shart. Shuningdek, Bosh Assambleya va Xavfsizlik Kengashi iltimoslari bilan Sud konsultativ xulosalar chiqarish ishlari bilan ham shugʻullanadi.

Kotibiyat

Kotibiyat Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi, Xavfsizlik Kengashi va boshqa tashkilotlari koʻrsatmalariga muvofiq tezkor va maʼmuriy ishlarni amalga oshiradi. Uni umumiy maʼmuriy rahbarlikni olib boradigan Bosh kotib boshqaradi.

Hozirgi vaqtda Kotibiyat qariyb dunyoning 160 mamlakatidan boʻlgan 8900 kishi ishlaydigan yetti departament va turli boshqarmalardan tashkil topgan. Bundan tashqari Nyu-York, Jeneva, Vena va Nayrobida Birlashgan Millatlar Tashkilotining boʻlimlari mavjud.

BMT tinchlikni barqaror etish uchun nimalar qiladi?

Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng bosh vazifalaridan biri — butun dunyoda tinchlikni barqaror etishdir. Nizomga binoan aʼzo-mamlakatlar oʻzlarining xalqaro kelishmovchiliklarini tinch yoʻl bilan hal etadi, qurolli kuchlarni boshqa davlatlarga nisbatan qoʻllamaydilar, ularga tahdid solmaydilar.

Koʻp yillar mobaynida xalqaro krizislarni bartaraf etish va paydo boʻlgan mojarolarni hal qilishga yordam berishda Birlashgan Millatlar Tashkiloti muhim rol oʻynadi. U tinchlikni oʻrnatish, tinchlikni saqlab qolish va insonparvarlik yordami koʻrsatish borasida koʻplab operatsiyalar turkumini amalga oshirdi. Shuningdek u birmuncha jiddiy tus olgan mojarolarni ham bartaraf etishga muvaffaq boʻldi. Mojarolar kelib chiqqan hollarda u zoʻravonlikning tub ildizlarini qirqish va mustahkam tinchlik uchun asoslar yaratishga yoʻnaltirilgan va koordinatsiyalashtirilgan yanada qatʼiy chora-tadlbirlar qabul qiladi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti bu borada diqqatga sazovor natijalarni qoʻlga kiritdi. Masalan, 1962-yilgi Karib krizisini, 1973-yilgi Yaqin Sharq janjalidagi keskinlikni bartaraf etishga muvaffaq boʻldi. 1988-yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinch yoʻl bilan hal etish borasidagi saʼy-harakatlari Eron-Iroq urushini bartaraf etish imkonini berdi, undan keyingi yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashabbusi bilan oʻtkazilgagn muzokaralar tufayli sovet qoʻshinlari Afgʻonistondan olib chiqildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 90 yillarda Quvayt mustaqilligini tiklashga yordam berdi, Kambodja, Salvador, Gvatemala va Mozambikda fuqarolar urushini toʻxtatishda, Gaiti va Syerra-Leonda demokratiya asosida saylangan hukumatni tiklashda katta rol oʻynadi, shuningdek, qator boshqa mamlakatlardagi kelishmovchiliklarni bartaraf etdi va hal qildi.

Qurolsizlanish

Qurol-yarogʻlar tarqalishiga chek qoʻyish, shuningdek, yalpi qirgʻin qurollarining qisqartirilishi, pirovardida, ularning barcha zahiralari yoʻqotilishiga erishish eng muhim vazifalardan biridir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qurolsizlanish boʻyicha muzokaralar oʻtkazish, shu sohada tavsiyalar ishlab chiqish va tadqiqotlar tashabbuskori boʻlish uchun doimiy forum vazifasini oʻtaydi. U qurolsizlanish boʻyicha Konferensiya va boshqa xalqaro tashkilotlar doirasida olib boriladigan koʻpqirrali muzokaralarni qoʻllab-quvvatlaydi. Bu muzokaralar natijasida Yadro qurolini tarqatmaslik haqidagi keng qamrovli shartnoma (1996-yil) va yadro qurolidan xoli zona toʻgʻrisidagi shartnoma kabi xalqaro kelishuvlar roʻyobga chiqdi. Shuningdek, bundan boshqa kimyoviy (1992-yil) va bakteriologik (1972) qurollarning zahiralarini tayyorlash, ishlab chiqish va toʻplashni taʼqiqlovchi, dengiz va okeanlar tubiga (1971-yil) va kosmik fazoga (1967-yil) yadro qurolini joylashtirishni taʼqiqlovchi shartnomalar, shu singari yana boshqa turdagi qurollarni taʼqiqlovchi yoki chegaralovchiartnomalar tuzilgan edi. 1977-yilda yer usti minalaridan foydalanishni taʼqiqlovchi konvensiyaga 100 dan ortiq davlat imzo chekdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti mana shu konvensiyaga va vayron qiluvchi turdagi qurollardan foydalanishni taʼqiqlovchi boshqa xalqaro shartnomalarga barcha davlatlarni qoʻshilishga chaqirdi. BMT shuningdek, oʻq otar va yengil qurollar ustidan nazoratni kuchaytirishning ham tarafdoridir. Bosh Assambleya karoriga binoan xalqaro konferensiya oʻq otish qurollari bilan noqonuniy savdo qilish boʻyicha masalani 2001-yilda koʻrib chiqadi.

Venada joylashgan atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik, kafolatlar borasidagi bitimlar tizimi asosida faoliyat koʻrsatib, tinchlik maqsadlarida foydalanish uchun moʻljallangan atom ashyolari va jihozlaridan harbiy maqsadlarda foydalanilmasligini taʼminlashga javob beradi. Gaagada joylashgan Kimyoviy qurollarni taʼqiqlash boʻyicha tashkilot jahonning barcha mamlakatlari kimyoviy obyektlari haqida maʼlumot yigʻish bilan shugʻullanadi va kimyoviy qurollar boʻyicha Konvensiyaga amal qilish uchun nazoratni taʼminlash maqsadida doimiy kuzatuv olib boradi.

Tinchlikni barqaror etish

Birlashgan Millatlar Tashkiloti oʻzining tinchlik oʻrnatish faoliyati doirasida diplomatik mexanizmlardan foydalangan holda qarama-qarshi boʻlib qolgan tomonlarning yarashishlariga yordam beradi. Xavfsizlik Kengashi xalqaro tinchlik va xavfsizlik borasidagi oʻz saʼy-harakatlari doirasida mojaroni bartaraf etish va tinchlik oʻrnatish yoki uni, masalan, muzokaralar yoxud Xalqaro Sud yordamida barqaror etish yoʻllarini tavsiya qilishi mumkin.

Tinchlikni barqaror etish ishida Bosh kotib muhim rol oʻynaydi. U Xavfsizlik Kengashi eʼtiboriga oʻz fikri boʻyicha xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdid solayotgan har qanday muammoni havola etishi mumkin. Bosh kotib „beminnat xizmat“dan, vositachilik funksiyasidan foydalanishi yoki sahna ortida bevosita oʻzi yoki maxsus vakil orqali „tinch diplomatiya“ bilan ish olib borishi kerak. Bosh kotib, shuningdek, holat kesinlashguniga qadar janjalning oldini olish uchun „ogohlantiruvchi diplomatiya“ mexanizmidan ham foydalanishi mumkin. Bundan tashqari faktlarni aniqlash, hududiy doirada shugʻullanayotgan tinchlik oʻrnatuvchilarni qoʻllab-quvvatlash, mamlakatlarda — tomonlarga ishonchni mustahkamlashga yordam koʻrsatadigan Birlashgan Millatlar Tashkilotining siyosiy boʻlimlarini ochish uchun missiya joʻnatishi mumkin.

Tinch qurilish

Birlashgan Millatlar Tashkilotining faoliyati — jabr-zulmning tub sabablarini imkon qadar koʻproq bartaraf etishga qaratilgandir. Shuning uchun ham tinch qurilishning eng muhim unsurlaridan biri — taraqqiyot uchun yordamni ayamaslikdir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimning boshqa tashkilotlari bilan hamkorlikda va davlatlar orasidagi donor mamlakatlar hamda nohukumat tashkilotlari ishtirokida butun jamiyatning baxt-saodati uchun, qonun-qoidalar ustuvorligini barqaror etish uchun mojarolar oqibatlarini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda saylovlar oʻtkazish va inson huquqlarini himoya qilishga yoʻnaltirilgan, boshqarishni takomillashtirishni qoʻllab-quvvatlaydigan yordam koʻrsatadi. Ayni paytda Birlashgan Millatlar Tashkiloti bu mamlakatlarga mojarolar oqibatida izdan chiqqan maʼmuriy tizimni, sogʻliqni saqlash, xalq taʼlimi va ijtimoiy infrastrukturaning boshqa unsurlarini tiklashga yordam beradi.

Mazkur faoliyatning 1989-yilda Namibiyada saylovlarning oʻtkazilishini, Mozambikda minalardan tozalash dastoʻrini va Gaitida fuqaro politsiyasi xodimlarini tayyorlashni kuzatish kabi baʼzi turlari Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni oʻrnatish boʻyicha operatsiyalari doirasida amalga oshirildi, bu holda ushbu faoliyatning baʼzi jihatlari tinchlikni oʻrnatish operatsiyasidan keyin ham davom etishi mumkin. Faoliyatning boshqa, masalan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Liberiyada tinch qurilish jarayonini qoʻllab-quvvatlash boʻyicha oʻz boʻlimini ochishi, Kambodjada Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha boʻlimining faoliyat koʻrsatib turishi yoki Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gvatemalada mamlakat hayotining qariyb barcha jabhalariga taʼsir koʻrsatib, tinchlik bitimlari tuzilishiga yordam berayotgani kabi turlari hukumatlarning iltimosiga binoan amalga oshiriladi.

Tinchlikni saqlab qolish

Xavfsizlik Kengashi oʻzining tinchlikni saqlash va xalqaro xavfsizlik borasidagi saʼy-harakatlari doirasida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni saqlash bhyicha operatsiyalarining vakolat va mandat doiralarini tasdiqlab beradi. Muzokaralar davrasida uzoq muddatga moʻljallangan qarorlar ustida izlanishlar olib borilayotgan paytda, bunday operatsiyalarning koʻpchiligida oʻt ochishni toʻxtatish rejimini kuzatayotgan yoki oraliq zona tashkil etgan harbiy xizmatchilar ishtiroki koʻzda tutiladi. Boshqa operatsiyalarda saylovlarni tashkil etishga yordamlashadigan yoki inson huquqlari himoya etilishini nazorat qiladigan fuqaro politsiyachilar va fuqaro mutaxassislar ishtirok etishlari mumkin. Sobiq Yugoslaviya Respublikasining Makedoniyasida amalga oshirilgan shunga oʻxshash baʼzi operatsiyalar ehtiyot chorasi sifatida talqin etildi va u harbiy harakatlarni kengayib ketishining oldini oldi. Koʻpgina hollarda operatsiyalar tinch muzokaralarga amal qilinishini nazorat etishga yoʻnaltiriladi va hududiy tashkilotning tinchlik oʻrnatuvchi kuchlari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi.

Tinchlik oʻrnatish operatsiyalari bir necha yilga qadar davom etishi mumkin. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Hindiston va Pokistonning Jammu va Kashmir shtatlari oʻrtasidagi oʻt ochish toʻxtatilishi lozim boʻlgan liniya boʻylab faoliyat koʻrsatayotgan operatsiyasi 1949-yildan buyon davom etadi, Kiprda Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etuvchilari 1964-yildan beri posbonlik qilmoqdalar. Boshqa bir tomondan, 1994-yil Liviya va Chad oʻrtasidagi Aozu mintaqasida operatsiya oʻtkazish uchun bir oydan ortiqroq muddat zarur boʻldi.

1948-yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlik oʻrnatuvchi eng birinchi missiyasi shakllangan soniyalardanoq Tashkilot ixtiyoriga 118 mamlakat ixtiyoriy ravishda 750 000 nafar harbiy xizmatchi va fuqaro politsiyachilari ajratdilar. Ular minglab fuqaro mutaxassislar bilan birgalikda tinchlik oʻrnatish borasida amalga oshirilgan 53 operatsiyada ishtirok etdilar.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlik oʻrnatish boʻyicha faoliyati

Afrikada

Uzoq yillar mobaynida Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish borasidagi saʼy-harakatlari, uch oʻnyillikka choʻzilgan Janubiy Afrikadagi aparteidga qarshi kurash kompaniyasini, Namibiyaning mustaqillikni qoʻlga kiritish jarayonini faol qoʻllab-quvvatlanishini, tinchlikni oʻrnatish boʻyicha amalga oshirilgan 18 operatsiya va saylovlar oʻtkazishni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha qator missiyalarni shu jumlaga qoʻshganda gʻoyat xilma-xil shakllarda amalga oshirildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Mozambikdagi qochoqlarning oʻz uylariga qaytishlariga yordam berdi, Somali va Sudanda insonparvarlik yordami koʻrsatdi va Buyuk koʻllar rayonida tinchlikni oʻrnatish boʻyicha diplomatik saʼy-harakatlar olib bordi. U Janubiy Saxara kelajagi toʻgʻrisidagi masala boʻyicha referendum tayyorlashga yordam bermoqda. Yaqinda Xavfsizlik Kengashi iltimosiga binoan Bosh kotib Afrika mamlakatlaridagi mojarolarning har tomonlama tahlilini mustahkam tinchlik oʻrnatishga maʼlum darajada yordam beradigan tavsiyalar bilan tayyorladi.

1999-yilda Xavsizlik Kengashi tinchlikni baqaror etish boʻyicha Serra-Leon va Kongo Demokratik Respublikasida ikkita yangi operatsiya tashkil etdi.

Osiyoda

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kambodja mamlakatida 1992—1993-yillardagi keng koʻlamli operatsiyasi tugallanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi muassasa va tashkilotlari fuqarolik jamiyati, inson huquqlari va demokratiyani mustahkamlash borasidagi saʼy-harakatlarini davom ettirmoqdalar.

Afgʻonistonda Birlashgan Millatlar Tashkilotining maxsus missiyasi 1993-yildan buyon faoliyat koʻrsatmoqda. Uning vazifasi milliy yarash va uzoq davom etgan fuqarolar urushi natijasida izdan chiqqan xoʻjalikni tiklashga yordam berishdan iboratdir. Biroq, Bosh kotib va uning maxsus vakillarining qatʼiy diplomatik saʼy-harakatlariga qaramasdan mamlakatda juda katta insonparvarlik xarajatlarini talab qilayotgan harbiy harakatlar davom etmoqda, bu — Birlashgan Millatlar Tashkilotining afgʻon xalqiga yordam koʻrsatish tizimi faoliyatiga jiddiy taʼsir koʻrsatyapti.

Sharqiy Timorda BMT yordamida Indoneziya va Portugaliya oʻrtasida oʻtkazilgan, mazkur xududning maqomi borasida butunjaxon referendumi uchun yoʻl ochgan muzoqaralar 1999-yili may oyida yakunlanadi. Shu muzokaralarga binoan BMT missiyasi ovoz beruvchilarni roʻyxatga olish ishini kuzatib bordi va 1999-yilning avgustidagi bu referendumda Sharqiy Timor aholisining 78 foizi Indoneziyadan mustaqil boʻlish uchun ovoz berdi. Referendum yakunlari eʼlon qilinganda mustaqillikka qarshi turgan militsiya Sharqiy Timorning 200 ming aholisini oʻz uylarini tashlab ketish uchun majburlashga harakat qildi. 1999-yilning sentyabr oyida Xavfsizlik kengashi tartib oʻrnatishga yordam bergan xalqaro xavfsizlik kuchlarini junatish uchun qaror qabul qildi. BMTning muvaqqat maʼmuriyati xalqaro kuchlarni almashtirdi va ayni paytda Sharqiy Timorda mustaqillikni amalga oshirish jaroyonini kuzatib bormoqda.

Yevropada

Birlashgan Millatlar Tashkiloti qariyb 4 million kishiga favqulodda insonparvarlik yordami koʻrsatib sobiq Yugoslaviyadagi mojarolarni bartaraf etishga astoydil harakat qilmoqda. 1991-yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti qurol-yarogʻ yetkazib berishga chek qoʻydi; ayni paytda Bosh kotib va uning vakili qon toʻkishni toʻxtatish uchun yoʻnaltirilgan diplomatik saʼy-harakatlar bilan yordam qila boshladi. 1992-yildan 1995-yilga qadar Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etuvchi kuchlari Xorvatiyada tinchlik va xavfsizlikni tiklashga harakat qildilar, Bosniya va Gersegoviniya fuqaro aholisining xavfsizligini taʼminlashga yordam berdilar, shuningdek, sobiq Yugoslaviyaning Makedoniya respublikasi urush girdobiga tortib ketilmasligiga koʻmaklashdilar. 1995-yildagi Deyton (Parij) tinchlik bitimi tuzilganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining toʻrtta missiyasi bu hududda tinchlik va xavfsizlikni taʼminlashga koʻmaklashdilar. Ularning birmuncha yirigi hisoblangan — Birlashgan Millatlar Tashkilotining Sharqiy Slovoniya uchun muvaqqat maʼmuriyati Xorvatiya tarkibidagi bu hududning reintegratsiya jarayonini kuzatib turdi. Kosovoda (Yugoslaviya Federal Respublikasi) NATOning bombardimonlarini toʻxtatilganidan va Yugoslaviya qurolli kuchlari chiqarilganidan soʻng, 1999-yili bu yerda BMT muvaqqat xalqaro maʼmuriyat tashkil etdi. Xavfsizlik kengashi BMTning bu maʼmuriyatiga Kosovo xududi va xalqiga nisbatan barcha qonuniy, ijroiy va huquqiy vakolatlarga qadar boʻlgan favqulodda vakolatlar yaratib bermoqda. Yevropa ittifoqi, Yevropa xavfsizligi va hamkorligi tashkiloti, BMTning qochoqlar ishi boʻyicha Oliy komissari va Birlashagan Millatlar Tashkiloti demokratik jamiyat hamda barqaror avtonomiya tashkil etishda Kosovo xalqi bilan ish olib bormoqda.

Amerika qitʼasida

Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish borasidagi faoliyati va uning tinchlikni oʻrnatish boʻyicha saʼy-harakatlari Markaziy Amerikada paydo boʻlgan toʻqnashuvni bartaraf etishda katta rol oʻynadi. 1989-yili Nikaraguada tinchlik oʻrnatish borasidagi saʼy-harakatlar tufayli qarshilik koʻrsatish kuchlari ixtiyoriy tarzda tarqatib yuborildi va uning qatnashchilari oʻz qurollarini Birlashgan Millatlar Tashkilotiga topshirdi. 1990-yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasi Nikaraguadagi saylovlarni kuzatdi — bu, mustaqil mamlakatda Birlashgan Millatlar Tashkiloti kuzatuvida oʻtgan birinchi saylov edi.

Salvadordagi Bosh kotib vositachiligida oʻtgan tinch muzokaralar 12 yil davom etgan harbiy harakatlarga chek qoʻydi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni barqaror etish boʻyicha missiyasi barcha kelishuvlarning amalga oshirilishini kuzatib turishni taʼminladi. Gvatemalada Birlashgan Millatlar Tashkiloti yordamida tashkil etilgan muzokaralar tufayli 35 yillik fuqarolar urushi toʻxtatildi. Bugun Birlashgan Millatlar Tashkilotining Gvatemaladagi Nazorat komissiyasi keng koʻlamdagi tinchlik bitimlari toʻla-toʻkis amalga oshirilishini taʼminlash uchun daʼvat etilgan.

Gaitida demokratik yoʻl bilan saylangan mamlakat hukumatini qayta tiklash boʻyicha xalqaro chora-tadbirlar amalga oshirilganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkiloti oʻz ishini milliy politsiyaga taʼlim berish bilan davom ettirmoqda.

Yaqin Sharqda

Birlashgan Millatlar Tashkiloti beshta oʻnyillik mobaynida (bu muddat davomida besh marta keng koʻlamdagi urush olovi alanga olgan) Arab — Isroil mojarosiga katta diqqat-eʼtibor bilan qarab keladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti haqqoniy va mustaqkam tinchlik oʻrnatish tamoyillarini muammoni hal etishning mustahkam asosi boʻlib qoladigan Xavfsizlik Kengashining 242 (1967) va 338 (1973) sonli ikkita tayanch rezolyutsiyalarida ishlab chiqdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti siyosiy muammolar asosida kelib chiqqan mojarolarni bartaraf etishga yoʻnaltirilgan boshqa tashabbuslarni ham qoʻllab-quvvatladi va bu mintaqaga qator tinchlik oʻrnatuvchi missiyalar joʻnatdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1948-yilda tashkil etilgan birinchi harbiy kuzatuvchilari guruhi mintaqada bugungi kunda ham faoliyat koʻrsatib kelmoqda. 1956-yildagi Sues krizisi davrida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tinchlik oʻrnatish boʻyicha oʻzining birinchi kuchlarini tashkil etdi.

Hozirgi paytda mintaqada tinchlikni barqaror etuvchi ikkita missiya faoliyat koʻrsatmoqda. Ularning 1974-yilda tashkil etilgan bittasi Golan tepaliklarida Isroil va Suriya qurolli kuchlarini ajratib turadigan mintaqani nazorat etadi; 1978-yilda tuzilgan ikkinchisi barqarorlikni taʼminlashga va Livanning janubiy qismida yashayotgan aholi himoya qilinishini taʼminlashga yordam beradi.

Yaqin Sharqning boshqa rayonlari haqida shuni aytish kerakki, 1991-yili Quvayt mustaqilligi tiklanganidan keyin Birlashgan Millatlar Tashkilotining kuzatuvchilar missiyasi Iroq va Quvayt oʻrtasidagi qurolsizlantirilgan mintaqaning nazorat qilinishini taʼminlamoqda.

BMT adolatni barqaror etish, inson huquqlari va xalqaro huquq borasida nimalar qilmoqda?

Birlashgan Millatlar Tashkiloti saʼy-harakatlari tufayli dunyoni bizning hammamiz uchun yanada bexatar va sogʻlom, yanada istiqbolli va pok qilish uchun hukumatlar bilan yuzlab koʻptomonlama shartnomalar tuzilgan. Xalqaro huquq normalarining bu kengqamrovli majmui va inson huquqlari standartlarining ishlab chiqilishi Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng ulkan yutuqlari hisoblanadi.

Inson huquqlari

1948-yili Bosh Assambleya tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari deklaratsiyasida barcha erkak va ayollar uchun umumiy boʻlgan asosiy huquq va erkinliklar, jumladan, yashash, ozodlik va fuqarolik huquqlari, fikr, vijdon va din erkinliklari, mehnat qilish, bilim olish va boshqarishda ishtirok etish huquqlari eʼlon qilingan.

Ishtirokchilari koʻpchilik davlatlar hisoblangan ikki xalqaro bitim bu huquqlarga yuridik jihatdan majburiy xarakter kasb etadi. Bitimlarning biri iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar. Ikkinchisi esa — fuqarolik va siyosiy huquqlarga bagʻishlangan. Deklaratsiya bilan birgalikda ular inson huquqlari haqidagi Xalqaro billni tashkil etadi.

Deklaratsiya inson huquqlari borasida, jumladan, irqiy kamsitish va xotin-qizlarni kamsitishga barham berish toʻgʻrisidagi konvensiya; bolalar huquqlari haqidagi konvensiya, qochoqlik maqomi va genotsidga barham berish, oʻz taqdirini oʻzi hal etish, zoʻravonlik bilan yoʻqotib yuborish toʻgʻrisimdagi deklaratsiyalar va taraqqiyot huquqi kabi 80 dan ortiq konvensiya va boshqa deklaratsiyalarni tayyorlash uchun poydevor qoʻydi.

Normalarni ishlab chiqish faoliyati nihoyasiga yetayotgan ayni paytlarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti oʻzining inson huquqlari borasidagi ishlarida asosiy eʼtiborni joriy etilgan normalarni hayotga tatbiq etilishiga qaratmoqda. Inson huquqlari boʻyicha Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi butun faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Oliy komissar har qanday buzgʻunchilikning oldi olinishi, har qanday jinoyat taftish etilishiga erishib, inson huquqlari yanada yaxshiroq muhofaza qilinishini taʼminlash maqsadida hukumatlar bilan hamkorlik qiladi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha komissiyasi hukumatlararo organ hisoblanib, davlatlar tomonidan inson huquqlarini himoya qilishga bagʻishlangan masalalarni ommaviy koʻribigʻish ishlarini amalga oshiradi. U inson huquqlari buzilgan muayyan holat toʻgʻrisida maʼruza taqdim etish uchun yoki baʼzi bir mamlakatdagi inson huquqlari sohasidagi ahvolni oʻrganish uchun mustaqil ekspertlar — „maxsus maʼruzachilar“ tayinlaydi. Jeneva-dagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Boʻlimida keng jamoatchilik uchun inson huquqlari buzilganligi haqidagi axborotlar beradigan faksimal aloqaning bevosita ochiq liniyasi (41-22-917-0092) faoliyat koʻrsatmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha tashkilotlari ilgaridan ogohlantirish va mojarolarning oldini olish, turli tadbirlarini qoʻllash, shuningdek, kelishmovchiliklarning tub ildizlarini qirqishga yoʻnaltirilgan saʼy-harakatlarni amalga oshirish yoʻllari bilan faoliyat koʻrsatadi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikni saqlash borasidagi qator komissiyalari inson huquqlari komponenti bilan joylashtirilgan: shunday komponent, jumladan, Gruziyadagi va Gvatemaladagi missiyalar tarkibida mavjud. Gaitida esa bu ish Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Amerika davlatlari tashkilotining birgalikdagi operatsiyalari doirasida olib boriladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari sohasidagi barcha tadbirlari hozirgi paytda 27 mamlakat va hududlarning turli joylarida amalga oshirilmoqda.

Inson huquqlariga gʻoyat katta hurmat-eʼtibor Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyotga yordamlashish borasidagi saʼy-harakatlarida yana ham sezilarli oʻrin egallaydi. Jumladan, taraqqiyot huquqi oʻzida barcha fuqarolik, madaniy, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarni mujassam etgan dinamik jarayonning muhim unsuri sifatida olib qaraladi va bu — jamiyatning barcha aʼzolari farovonligining oshishiga yordam beradi. Taraqqiyot huquqining kalitini topish — qashshoqlikka barham berish bilan izohlanadi, bu esa, oʻz navbatida Birlashgan Millatlar Tashkilotining asosiy maqsadlaridan biridir.

Xalqaro huquq

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi Birlashgan Millatlar Tashkiloti oldiga xalqaro huquq va uning kodifikatsiyasini ilgʻor taraqqiyot yoʻliga burishdan iborat aniq vazifa qoʻygan. Bu ishning natijasi hisoblangan konvensiyalar, shartnomalar va normalar xalqaro tinchlik va xavfsizlikni mustahkamlash va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yordam berish uchun asos yaratadi. Bu konvensiyalarni ratifikatsiya etgan davlatlar huquqiy jihatdan uni bajarishga majburdirlar.

Xalqaro huquq komissiyasi xalqaro huquqiy mavzudagi hujjatlar loyihalarini tayyorlaydi, ular keyin konvensiyaga qoʻshilishi va davlatlarning ratifikatsiyasi uchun zarur boʻlishi mumkin. Bu konvensiyalarning baʼzilari davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarni reglamentga solish huquqiy normalarining asosini tashkil etadi. Jumladan, diplomatik aloqalar haqidagi konvensiya, xalqaro ochiq suv oqimlaridan foydalanish turlarini reglamentlaydigan konvensiya shunday hujjatlardandir. Dengiz huquqi boʻyicha konvensiya barcha mamlakatlarga Dunyo okeani boyliklariga teng huquq bilan kirib borish, uni ifloslanishdan muhofaza qilish va kema qatnovi hamda tadqiqotlar erkinligiga yordam berish uchun yoʻnaltirilgan. Giyohvandlik vositalarini noqonuniy aylantrishga qarshi kurash haqidagi konvensiya giyohvand moddalarni tarqatishga qarshi kurashda gʻoyat muhim xalqaro-huquqiy vosita hisoblanadi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro savdo huquqi boʻyicha komissiyasi oʻzaro muvofiqlashtirish va xalqaro savdo sohasida huquqiy normalarni tayyorlashga yordamlashish maqsadida qoida va boshqarish tamoyillarini ishlab chiqmoqda. Shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro ekologik huquqni ishlab chiqish kashshofi hamdir. Yerlarning choʻlga aylanishiga qarshi kurash toʻgʻrisidagi konvensiya, xavfli chiqindilarni tashish haqidagi konvensiya kabi kelishuvlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining atrof muhit dasturida oʻz takomilini topmoqda.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashtirilgan muassasalari tomonidan terrorizmga qarshi kurashning asosiy huquqiy quroli hisoblangan xalqaro bitim ishlab chiqildi.

Jazosizlikka chek qoʻyiladi

Sobiq Yugoslaviyadagi harbiy harakatlar davomida yuz bergan koʻplab inson huquqlarini buzish normalari Xavfsizlik kengashini ushbu mojaroda 1993-yili harbiy jinoyatlar sodir etganlikda ayblangan shaxslarni sudlash uchun xalqaro tribunal tashkil qilishga majbur etdi. 1994-yili Kengash Ruandadagi genotsidda ayblanganlarning ishlarini koʻrib chiqish uchun yana bir tribunal tashkil etdi. Ushbu tribunallar ayblanganlarning ishlarini koʻrib chiqish boʻyicha qator sud majlislari oʻtkazdilar. 1998-yil Ruanda boʻyicha tribunal tarixda birinchi marta genotsid jinoyatiga oid ishlar uchun xalqaro sud tashkilotining verdiktini, yaʼni tarixda ilk bor mazkur jinoyat boʻyicha hukmni eʼlon qildi. Sobiq Yugoslaviya boʻyicha tribunal, shuningdek, Kosovodagi mojarolar paytida sodir etilgan jinoyatlarni koʻrib chiqayapti.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng asosiy maqsadlaridan biri — inson huquqlari keng koʻlamda buzilgan hollarda buning uchun javobgarlik masʼuliyatini barqaror etish uchun xalqaro mexanizm tashkil qilish ishi hukumatlar Xalqaro jinoiy sud tashkil etishga rozilik bildirishganlaridan soʻng, 1998-yilda amalga oshdi. Genotsidda ayblanganlarni va insoniylikka qarshi qilingan boshqa jinoyatlarni jazolash uchun Sudda barcha zarur vositalar mavjud. Xalqaro hamjamiyat Sud tashkil etish uchun ovoz berib, kimki jinoyat sodir etsa, jazoni chetlab oʻtishga, qasosdan qutulib qolishga umid bogʻlamasligi zarurligini qoʻllab-quvvatladi. Shuningdek, Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro insonparvarlik huquqi sohasida qator konvensiyalar ishlab chiqishga oʻz hissasini qoʻshdi.

Adolat va tenghuquqlilikni barqaror etish borasidagi turli chora-tadbirlar 1945-yili oʻz egalari boshqarmaydigan hududlarda 750 million kishi yashar edi. Ushbu son bugungi kunda 1,3 millionni tashkil etadi. Bu gʻoyat jiddiy tadbir Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qaram hududlarda yashayotgan xalqlar orzu-umidlarining qoʻllab-quvvatlanganligi va ularning mustaqillikni tezroq qoʻlga kiritishlari uchun berilgan yordam tufayli amalga oshdi. Bosh Assambleya qaram mamlakatlar va davlatlarga mustaqillik berish toʻgʻrisida Deklaratsiya qabul qilgan 1960-yildan buyon 60 ga yaqin sobiq qaram hududlarda yashayotgan xalqlar mustaqillikka erishdilar va Birlashgan Millatlar Tashkilotining toʻla huquqli aʼzolariga aylandilar. Assambleya oʻz oldiga 2000-yilgacha kolonializmdan xalos boʻlish maqsadini qoʻygan.

Oʻttiz yildan ortiq muddat davomida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan olib borilgan muayyan operatsiyalar majmui tufayli aparteid singari butun dunyoga maʼlum boʻlgan Janubiy Afrikadagi irqiy segregatsiya tizimiga barham berildi. 1994-yili Birlashgan Millatlar Tashkiloti missiyasi kuzatuvchilari ishtirokida bu mamlakatda barcha irqlar vakillari uchun ochiq boʻlgan birinchi saylovlar oʻtkazildi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashkil topgan kunlaridanoq barcha xalqlar tinchligini barqaror etish va barcha shakllardagi irqchilikka qarshi kurashish ustida ish olib boradi. Bosh Assambleya qaroriga muvofiq 2001-yilda Janubiy Afrikada irqchilik, irqiy kamsitishlar, ksenofobiya va shu kabilarga toqat qilib boʻlmaslik masalalariga bagʻishlangan konferensiya oʻtkaziladi.

BMT insonparvarlik yordami koʻrsatish borasida nimalar qilmoqda?

Ijtimoiy haloqatlar har bir joyda va har qanday vaqtda yuz berishi mumkin. Biroq ularning sababi suv bosish yoki qurgʻoqchilik, zilzila, fuqarolar mojarosi, bir soʻz bilan aytganda — nima boʻlmasin, — har doim u odamlarning qurbon boʻlishiga, xalqlarning aralashib ketishiga, butun-butun jamoalarning oʻz yashash imkoniyatlarini oʻz kuchlari bilan taʼminlay olmay qolishlariga olib keladi va juda katta qiyinchiliklar tugʻdiradi.

Favqulodda yordam

Shunday faloqat paytlarida Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimining tashkilotlari jabrlanganlarga — asosan bolalar, ayollar va qariyalarga oziq-ovqatlar va dori-darmonlar bilan yordamlashadi, ularga boshpana beradi va moddiy-texnik jihatdan qoʻllab-quvvatlaydi. Muhtojlarga beriladigan bunday yordamlar uchun mablagʻlarning milliard dollarini Birlashgan Millatlar Tashkiloti xalqaro donorlardan topdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti saʼy-harakatlari tufayli 1999-yilda qariyb 26 million kishiga favqulodda insonparvarlik yordami koʻrsatish haqidagi chaqiriqqa javoban 1,4 milliardga yaqin AQSH dollari yigʻildi. 1997—1998-yillarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti 77 tabiiy ofat va ekologik haloqat oqibatlarini bartaraf etishga koʻmaklashish uchun 51 aʼzo-mamlakatga yordam berdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti insonparvarlik yordamlari berish bilan keng koʻlamda moddiy-texnika taʼminoti va joylarda xavfsizlikni taʼminlash muammolarini hal etishga erishadi. Talofat koʻrgan rayonlarga yetib borishning oʻzi ham koʻpincha mushkul boʻlib, gohida juda murakkab toʻsiqlar orqali oʻtish zarur boʻladi. Keyingi yillarda koʻpgina tangliklar inson huquqlariga amal qilmaslik tufayli murakkablashmoqda. Insonparvarlik yordami koʻrsatayotgan xodimlarni muhtojlikda qolganlar huzuriga qoʻymaydilar, janjallashayotgan tomonlar ataylab tinch yashayotgan aholi va yordam olib borayotganlarga qarab oʻt ochadilar.

1992-yildan keyingi davr mobaynida dunyoning turli rayonlarida insonparvarlik operatsiyalari olib borayotganlarning orasida Birlashgan Millatlar Tashkiloti fuqaro boʻlgan xodimlarining 180 nafardan ortigʻi halok boʻldi va 178 nafari garovga olindi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha Oliy komissari jabrlangan aholi himoya qilinayotganda yuzaga kelgan kelishmovchiliklar sharoitida insonlar huquqlari buzilishining yashirin xavf-xatarlariga ham eʼtibor bilan qaragan holda Birlashgan Millatlar Tashkilotining favqulodda holatlar munosabati bilan joylarda olib borayotgan faoliyatida yana ham katta rol oʻynaydi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti ijtimoiy boʻhronlarni bartaraf etish boʻyicha oʻz harakatini barcha asosiy insonparvarlik boʻlinmalarini birlashtruvchi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining favqulodda yordamlar Koordinatori raisligida faoliyat koʻrsatuvchi komitet orqali muvofiqlashtirib turadi. Bu komitet tarkibiga Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamgʻarmasi (UNICEF), Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi, Jahon oziq-ovqat dasturi va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochoqlar ishlari boʻyicha Oliy komissar Boshqarmasi kabilar kiradi. Uning tarkibida, shuningdek, Butunjahon sogʻliqni saqlash tashkiloti, Birlashgan Millatlarning Oziq-ovqat va qishloq xoʻjalik tashkilotlari, Xalqaro Qizil Xoch kabi yirik hukumatlararo va nohukumat insonparvarlik tashkilotlari mavjud.

Insonparvarlik yordamlari

Favqulodda yordamlar Koordinatori insonparvarlik yordamini ishlab chiqish siyosati va insonparvarlik masalalariga eʼtiborni tortish, jumladan, oʻq otish qurollarini tarqatish oqibatlari yoki sanksiyalarning insonparvarlik qudratidan jamoatchilik xabardorlik darajasini oshirishga yordamlashish borasidagi ishlar uchun javob beradi.

Urushlardan, taʼqib etishlardan yoki inson huquqlarini poymol etilishidan qochib ketish bilan himoyalanib yurgan kishilarga — qochoqlar va koʻchirilgan shaxslarga Qochoqlar ishi boʻyicha Oliy komissar Boshqarmasi yordam koʻrsatadi. 1998-yili Qochoqlar ishlari boʻyicha Oliy komissar Boshqarmasi diqqat-eʼtiborida 22 million kishi bor edi. Uning birmuncha yirik operatsiyalari 2,6 million Afgʻon qochoqlari boʻlgan Gʻarbiy Osiyoda, bir million kishi yordamga muhtoj boʻlgan sobiq Yugoslaviyada va yarim millionga yaqin qochoq toʻplangan Afrikaning Buyuk koʻllar rayonida amalga oshirilmoqda. Oziq-ovqat bilan favqulodda koʻmak berish ishlariga bu boradagi yordam boʻyicha jahon talabining yildan yilga uchdan ikki qismini qondirib kelayotgan Jahon oziq-ovqat dasturi javob beradi. 1999-yili Butunjahon oziq-ovqat dasturi jahon boʻyicha 82 mamlakatdagi 86 milliondan ortiq odamlarni oziq-ovqat bilan taʼminlashga yordam berdi.

Keyingi 10 yil mobaynidagi urushlar va fuqarolarning turli janjallari natijasida 1 millionga yaqin bolalar oʻz ota-onalaridan ajralib qoldilar, 12 millioni esa boshpanasiz qoldi va 10 millioni ogʻir ruhiy jarohat oldilar. UNICEF bu bolalarning talablarini qondirish, ularni oziq-ovqat, ichimlik suvi va turar joy bilan taʼminlash uchun barcha choralarni ishga solmoqda. Bundan tashqari, bolalarni harbiy toʻqnashuvlar sharoitida himoya etish, ularga eng zarur sharoitlarni yaratib berish saʼy-harakatlaridan kelib chiqib, UNICEF „tinchlik mintaqasidagi kabi bolalar“ konsepsiyasini ishlab chiqdi va „tinch turmush kunlari“ hamda „tinchlik koridorlari“ni eʼlon qildi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining insonparvarlik sohasidagi faoliyatining yana bir tarmogʻi tabiiy ofatlarni bartaraf etish va buning uchun tayyor turishni taʼminlashdan iboratdir. Masalan, 1998-yili Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyot dasturi tabiiy ofatlar yuz bergan sharoitda ishlarni tashkil etish va 11 mamlakatda ularning oqibatlarini bartaraf qilish dastoʻrini taʼsis etdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi bevosita tabiiy ofatlar yuz bergan sharoitida mahalliy hudud doirasida favqulodda yordam berish borasidagi ishlarni koordinatsiyalash bilan shugʻullanadi.

Shu bilan birgalikda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot dasturi favqulodda yordamni tiklanish va uzoq yillar davomida rivojlanish uchun berishiga harakat qiladi. Uzoq muddatlar mobaynida tabiiy ofatlar girdobida qolgan yoki mojarolarini endigina bartaraf etgan mamlakatlarda insonparvarlik yordamiga, asosan, taraqqiyot, siyosiy va moliyaviy koʻmak bilan bir qatorda tinch qurilishni taʼminlash borasidagi umumiy chora-tadbirlar elementlarining biri sifatida qaraladi.

Falastin qochoqlari

Falastin qochoqlariga yordam berish ishlarini 1949-yildan buyon Birlashgan Millatlar Tashkilotining Falastin qochoqlariga yordam va Ishlarni tashkil etish boʻyicha Yaqin Sharq agentligi olib bormoqda. Bugungi kunda agentlik roʻyxatga olingan 3 milliondan ortiq falastin qochoqlariga sogʻliqni saqlash, maorif, favqulodda yordam va ijtimoiy xizmat sohalarida asosiy koʻmak berib keladilar. 1993-yildan boshlab Birlashgan Millatlar Tashkilotining Koordinatori — Birlashgan Millatlar Tashkiloti yoʻli bilan Gʻazo va Gʻarbiy sohildagi Falastin aholisiga taraqqiyot sohasida beriladigan barcha yordamlar ustidan nazorat olib boradi.

Iroq boʻyicha Dastur Boshqarmasi

1966-yilda muvaqqat chora sifatida Bosh kotib Iroq boʻyicha Dastur Boshqarmasini taʼsis etgan edi. Iroq tomonidan Xavfsizlik Kengashining bu mamlakatga nisbatan sanksiya joriy etgan qator rezolyutsiyalari bajarilguniga qadar Boshqarma oʻzining „neft oʻrniga oziq-ovqat“ dasturi asosida Iroq aholisining insonparvarlik talablarini qondirib turadi.

Taraqqiyot maqsadida BMT nimalar qilmoqda?

Birlashgan Millatlar Tashkilotining markaziy vazifalaridan biri yanada yaxshiroq hayot tarzini, ish bilan toʻliq bandlikni, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot va rivojlanish uchun sharoitlarni taʼminlashdan iboratdir. Bu vazifa ijrosi bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimining 70 foiz faoliyati mashgʻuldir. Ushbu faoliyat asosida — qashshoqlikni bartaraf etish va hamma joyda insonlar farovonligi darajasini oshirish — butun dunyoda mustahkam tinchlikni taʼminlash sharoitini yaratish yoʻlidagi zarur qadamlarga ishonch yotadi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot ishini ragʻbatlantirish borasida noyob afzalliklarga ega. Uning faoliyat doirasi butun dunyoni qamrab oladi, keng koʻlamli mandati esa ijtimoiy, iqtisodiy va favqulodda ehtiyojlarni qondirishni koʻzda tutadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti allakimlarning tor doiradagi milliy yoki tadbirkorlik manfaatlarininggina ifodachisi emas. Muhim strategik qarorlarni tayyorlashda barcha mamlakatlar, boy va kambagʻallar qatnashadilar.

Kun tartibini tayyorlash

Birlashgan Millatlar Tashkiloti taraqqiyot manfaatlari yoʻlidagi saʼy-harakatlar borasidagi xalqaro konsensusni ishlab chiqishda hal qiluvchi rol oʻynaydi. 1960-yildan boshlab Bosh Assambleya Taraqqiyotning qator oʻnyilliklar xalqaro strategiyasi doirasidagi birinchi darajali ishlari va vazifalarining kun tartibiga qoʻyilish tarzini aniqlashga yordam bermoqda. Bu oʻnyilliklar dasturi diqqat-eʼtiborida aniq masalalar turibdi, unda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barcha yoʻnalishlari boʻyicha taraqqiyotga erishish zaruriyati shubhasiz taʼkidlanadi. Rivojlanishning toʻrtinchi oʻnyilligi (1991—2000-yillar) doirasida quyidagi toʻrt soha: qashshoqlik va ochlik, inson resurslari va institutsional (belgilangan qoida va tartiblar asosidagi) rivojlanish, xalq va atrof muhit kabilarga ustuvorlik beriladi.

Qator butunjahon konferensiyalari oʻtkazish tufayli maorif (1990-yil), atrof muhit va rivojlanish (1992-yil), inson huquqlari (1993-yil), xalq, taraqqiyot va tabiiy ofatlar xavfining kamayishi (1994-yil), ijtimoiy taraqqiyot (1995-yil), xotin-qizlar mavqeini yaxshilash (1995-yil), aholi punktlari (1966-yil) va oziq-ovqat xavfsizligi (1996-yil) kabi qator sohalardagi global muammolarni hal etishning amaliy yoʻllari belgilab olindi. Hozirgi vaqtda Birlashgan Millatlar Tashkiloti aʼzo-mamlakatlar bilan yaqin hamkorlikda shu konferensiyalarda qabul etilgan qarorlarni amalga oshirish bilan shugʻullanmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti barqaror rivojlanishni tashkil etish, ayollar mavqeini yaxshilash, inson huquqlariga amal qilish, atrof muhitni muhofaza etish va oqilona boshqarish kabi rivojlanish sohasidagi qator yangi muhim vazifalarni ishlab chiqish, shuningdek, ularni amalga oshirish dastoʻrini yaratish uchun javob berdi.

Taraqqiyot maqsadlaridagi yordam

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi — shu jumlaga kiradigan Tashkilotning oʻzi, uning ixtisoslashtirilgan muassasalari, dasturlari va jamgʻarmalari ijtimoiy-iqtisodiy yutuqlarni qoʻlga kiritishga yordam berishda koʻpqirrali faoliyat olib bormoqda. Ixtisoslashtirilgan muassasalar (oxirgi berilgan roʻyxatga qarang) mandati ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatning qariyb barcha jabhalarini qamrab oladi. Bu muassasalar dunyoning barcha mamlakatlariga texnik yordam koʻrsatadi va ularga boshqa shakllarda amaliy yordam beradi. Ular Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan hamkorlikda faoliyat koʻrsatib siyosatni ishlab chiqishga, rahbarlik tamoyillarini aniqlashga, yordamlar tashkil etish va mablagʻ jalb qilishga koʻmaklashadi.

Masalan, Butunjahon banki taraqqiyot maqsadlari uchun har yili 25 milliard AQSH dollaridan ortiqroq yordamajratadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar bunday yordamlardan oʻz iqtisodiyotlarini mustahkamlash va bozorlarini kengaytirish uchun foydalanadilar. Qarzlar faqat hukumatlarga beriladi, biroq barqaror oʻsish darajasiga erishish maqsadida Bank mahalliy jamoalar, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalaridan, shuningdek, Xalqaro moliyaviy korporatsiyalar orqali xususiy sektordagi korxonalardan ham foydalanishlari mumkin.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti bilan ixtisoslashtirilgan muassasalar oʻrtasidagi muomalalarni yaqindan muvofiqlashtirish — tarkibiga Bosh kotib, ixtisoslashtirilgan muassasalar rahbarlari va atom energiyasi boʻyicha Xalqaro agentlik kiradigan koordinatsiya boʻyicha Maʼmuriy komitet orqali taʼminlanadi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dasturlari va Jamgʻarmalari oʻz faoliyatlarini — Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi mandatini bajarayotgan Bosh Assambleya hamda Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash rahbarligida olib boradilar. Bu organlar oʻrtasidagi hamkorlikning samaradorligini oshirish uchun Bosh kotib 1977-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tezkor jamgʻarmalari va dasturlarining vakillari tarkibida Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyot masalalari boʻyicha Guruhini tashkil etdi.

Ijtimoiy va iqtisodiy sohada taraqqiyotni barqaror etish saʼy-harakatlarining eng oldingi saflarida Birlashgan Millatlar Tashkilotining taraqqiyot dasturi bormoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson potensiali barqaror rivojlanishi uchun yordam mablagʻlari — subsidiy berish boʻyicha koʻptomonli yirik mexanizmi boʻlib qolgan bu tashkilot oʻz saʼy-harakatlarini texnik hamkorlik va qashshoqlikni tugatish tomonga yoʻnaltirgan holda 174 mamlakat va hududlarda faoliyat olib bormoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamgʻarmasi (UNICEF) Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimining — bolalarning hayot kechirishi, muhofazasi va rivojlanishini taʼminlash boʻyicha uzoq muddatli, kelajakdagi vazifalarni hal etish bilan shugʻullanadigan yetakchi tashkiloti hisoblanadi. Qariyb 150 mamlakatda amalga oshirilayotgan UNICEF dasturi diqqat markazida emlash, birinchi meditsina-sanitariya xizmati, oqvatlanish va boshlangʻich taʼlim kabi masalalar turadi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining koʻplab boshqa dasturlari taraqqiyot borasidagi oʻz ishlarini hukumat va nohukumat tashkilotlari bilan hamkorlikda olib boradi. Jahon Oziq-ovqat dasturi — asl mohiyati favqulodda yordamdan, shuningdek Taraqqiyot dasturidan iborat boʻlib, dunyodagi oziq-ovqatlar bilan yordam koʻrsatadigan eng yirik xalqaro tashkilotdir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik jamgʻarmasi (YUNFPA) ham xalqlar va elatlarga yordam beradigan yirik xalqaro muassasadir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof muhit dasturi (YUNEP) dunyoning hamma burchaklarida tabiatdan foydalanishning eng ilgʻor usullarini joriy etishga koʻmaklashadi, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholi punktlari markazi (Xabitat) esa turmush sharoiti salomatliklariga tahdid solayotgan kishilarga yordam koʻrsatadi.

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va taraqqiyot boʻyicha konferensiyasi (YUNKTAD) dunyo ekonomikasida rivojlangan mamlakatlar rolini eʼtirof etgan holda xalqaro savdoni rivojlantirishga yordam beradi. YUNKTAD shuningdek, Jenevadagi xalqaro savdo boʻyicha Markaz orqali taraqqiy etgan mamlakatlardan eksport qilib kelishga yordam beradigan, mustaqil faoliyat koʻrsatadigan Butunjahon savdo tashkiloti bilan hamkorlik qiladi.

Resurslar birlashmasi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimidagi muassasa va tashkilotlar oʻzlarining kompetensiyalaridagi barcha sohalarni qamrab olgan holda har qanday yolgʻiz harakat qilgan mamlakatning qurbi yetmaydigan murakkab muammolarni hal etish uchun oʻz kuch-qudratlarini yana ham yaxshiroq jipslashtirmoqda.

Masalan, butun dunyoda 50 million kishi kasallikka chalingan epidemiya — OITSga qarshi kurashish maqsadini koʻzda tutgan Birlashgan dasturni amalga oshirishda Birashgan Millatlar Tashkilotining olti muassasa va dasturining mutaxassislari ishtirok etmoqdalar. Xarajatlari 25 milliard AQSH dollarini tashkil etadigan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Afrika boʻyicha 10 yilga moʻljallangan maxsus Umumtizim tashabbusi asosiy taʼlim, meditsina xizmati va shu mintaqada oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash maqsadidagi umumiy dastoʻrini amalga oshirish ishiga Birlashgan Millatlar Tashkilotining deyarli barcha boʻlinmalarini jalb etadi. BMTning taraqqiyot dasturi, YUNEP va Butunjaxon banki tomonidan boshqariladigan 2 milliard AQSH dollariga teng zahiraga ega boʻlgan Global ekologik jamgʻarma taraqqiy etayotgan mamlakatlarga atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi ularning dasturlarini amalga oshirishga yordam beradi.

1998-yili UNICEF, BMTning taraqqiyot dasturi, Butujahon banki va Butunjahon sogʻliqni saqlash tashkiloti oʻz saʼy-harakatlarini birlashtirib har yili 1 milliondan ortiqroq odamning yostigʻini quritayotgan kasallik — bezgakka qarshi kurash boʻyicha yangi kompaniyani amalga oshirishga kirishdilar.

1998-yili UNICEF, BMTning taraqqiyot dasturi, Butunjahon banki va Butunjahon sogʻlikni saqlash tashkilotilar yili 1 milliondan ortiq odamni nobud etayotgan bezgakka qarshi yangi kampaniya eʼlon qilish uchun kuchlarini birlashtirdilar. Emlash ishlarini kengaytirish va OITSga, bezgakka va silga qarshi yangi vaksinalar yaratish borasidagi tashabbuslar, UNICEF, Butunjahon sogʻliqni saqlash tashkiloti va Butunjahon banki singari, tadbirkorlik sohasi bilimdonlarini, filantropik tashkilotlarning va hukumatlarning ham qoʻllab-quvvatlashlariga sazovor boʻldi. Bu kabi hamkorlikka xalqaro tashkilotlar, hukumatlar, akademik institutlar, jamgʻarmalar, nohukumat tashkilotlari va yana ham kengroq mikyosda xususiy sektor jalb etilmoqda.

BMTdagi islohotlar: 1997—2002-yillar

Kofi Annan 1997-yil BMT Bosh kotibi lavozimida vazifasini bajarishga kirishishi bilan BMT faoliyatini yanada yaxshilashga va oʻzidan oldingi rahbarlar boshlagan islohotlarning toʻla amalga oshishiga yoʻnaltirilgan tezkor choralar koʻrishga kirishdi. Dastlabki olti oyda Bosh kotib xodimlarning vazifalari oʻrtasidagi oʻzaro takror holatlarga barham berib, muvofiqlashtirish va hisobot berishni yaxshilash maqsadida, BMT tarmoqlaridagi tashkiliy tizimni birlashtirdi va Tashkilotning yetakchi rahbarlari mahkamasini tuzdi. Bu islohotlar BMTning eng asosiy qismi — uning xodimlari ishini yaxshilashga yoʻnaltirilgan edi.

Soʻnggi yillarda Bosh kotib tinchlikni saqlash boʻyicha operatsiyalarni isloh qilish jarayoniga rahbarlik qilib, inson huquqlari himoyasi BMT faoliyatining barcha asosiy sohalariga kiritildi. Fuqarolik jamiyati va xususiy sektorning rivojlanish va xalqaro faoliyat masalalariga yangicha taʼsiri eʼtiborga olingan holda, mazkur sohalar bilan hamkorlikning yangi shakllari yoʻlga qoʻyildi.

2000-yili davlat va hukumat rahbarlari yigʻilishlari tarixidagi eng katta — mingyillikning epoxal Sammiti oʻtkazildi. Yangi asrda jahon miqyosida amalga oshirilajak qator maqsad va vazifalar aniq belgilab qoʻyilgan misli koʻrilmagan kelishuv — BMT Mingyillik deklaratsiyasiga imzo chekilishi Sammitning eng yirik natijasi boʻldi.

Islohot jarayoni shunchaki oʻzgartishlar majmuidangina iborat emas: islohotlar sabab mazkur xalqaro organ faoliyatidan keng ochiqlik, batartiblik, yangilanish va ishonch madaniyati joy oldi. Bu jarayon yigirma birinchi asrda ham BMT faoliyatidagi serqirralikni saqlab qolish va tahdidlariga munosib javob berish uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotini sezilarli darajada oʻzgartirish uchun imkon yaratdi.

Qayta tashkil etish

Bosh kotibning BMT tashkiliy tizimini oqilona tashkil etishga qaratilgan ilk qadami uning bu lavozimdagi birinchi muhlatining dastlabki oyidayoq — 1997-yil yanvarida amalga oshirildi. BMTning oʻttizta departamenti, jamgʻarma va dasturi sohalar boʻyicha toʻrtta tarmoq: tinchlik va xavfsizlik, gumanitar masalalar, rivojlanish, iqtisodiy va ijtimoiy masalalar boʻyicha guruhlarga birlashtirildi. Bu guruhlarning ishini muvofiqlashtirish uchun ijroiy qoʻmita tashkil etildi (ijroi qoʻmita aʼzolarining roʻyxatiga qarang). Bir paytning oʻzida 1996-yilida boʻsh turgan mingga yaqin lavozim butunlay bekor qilindi.

Keyinchalik ijroi qoʻmitalar yetakchi rahbarlar guruhlari orqali Bosh kotib devoni bilan toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻlanadigan boʻldi. Guruhlar „mahkamasi“ga BMTning barcha departament, jamgʻarma va dasturlari rahbarlari kiradi.

Tashkiliy tizimni soddalashtirish uchta departamentni Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar boʻyicha departamentga birlashtirish hamda BMT Jinoyatchilikning oldini olish va jinoyatni oqilona sudlash boʻyicha boʻlimi bilan BMT Giyohvandlikni nazorat qilish boʻyicha dastoʻrini Giyohvandlik va jinoyatchilik boʻyicha boshqarmaga birlashtirish orqali amalga oshirildi. Inson huquqlari boʻyicha markaz Inson huquqlari boʻyicha Oliy komissar Boshqarmasi tarkibiga kirdi. Inson huquqlari boʻyicha idoraning yiriklashishi bilan bir vaqtda yetakchi rahbarlar guruhlari va ijroi qoʻmitalar yordamida inson huquqlarini himoya qilish faoliyatini tinchlik oʻrnatish va rivojlantirish faoliyati, shuningdek, BMT ishining boshqa sohalariga kiritishga qaratilgan choralar koʻrildi. Yiriklashtirish mamalakatlar darajasini ham chetlab oʻtmadi.

BMTning „mamlakatlar boʻyicha guruhlari“ rivojlanayotgan, iqtisodiyoti oʻtish jarayonida hamda krizis holatida boʻlgan 134 davlatda BMT jamgʻarmalari, dasturlari va maxsus muassasalari ishini amalga oshiradi. 1997-yilgacha ularning har biri asosan alohida idoraga ega edi. „Mamlakatlar boʻyicha guruhlar“ga mablagʻni tejash va hamkorliklikdagi ishning yanada samarador boʻlishini taʼminlash, eng muhimi, ushbu davlatlarda BMTning yagona qiyofasini yaratish maqsadida idoralar va xizmat koʻrsatuvchilardan birgalikda foydalanishga iloji boricha tezkorlik bilan oʻtish topshirildi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarning har birida BMTning hozir uchta va undan ortiq tashkiloti faoliyat koʻrsatayotgan 50 dan ortiq umumiy Uyi mavjud. Bundan tashqari, bugun BMTning Internetga umumiy bogʻlanish va umumiy xizmat koʻrsatuvchilar xizmatidan foydalanish imkoniga ega 30 dan ortiq BMT virtual Uyi faoliyat koʻrsatmoqda. BMT „mamlakatlar boʻyicha guruhlari“ bunday yiriklashtirish tufayli yuz minglab dollarning tejalishi haqida maʼlumot berdi.

Ayni paytda, 1997-yili Bosh kotib BMT rezident-muvofiqlashtiruvchilarga, mamlakatlardagi ishlar rejasini muvofiqlashtirish va har bir mamlakatda BMT faoliyatini „yagona bayroq ostida“ olib borish maqsadida, yanada keng vakolatlar berdi. Koordinatsiyani yengillashtirish va BMT yordamining ushbu koʻmak berilayotgan davlatlar strategiyasi va prioritetlari bilan yanada kengroq moslanishiga erishish maqsadida yana ikkita qoʻshimcha yoʻl ochildi: mazkur mamlakat talablarini oʻrganuvchi Mamlakat ahvolini umumiy baholash va rivojlanish hamda BMT konferensiyalarida qoʻyilgan vazifalarni bajarishni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha mamlaktlarga koʻmaklashish ishlarini BMT muassalari oʻrtasida taqsimlovchi BMTning Rivojlanish yoʻlida yordam koʻrsatish boʻyicha andazaviy dasturi. 2002-yil iyuliga kelib 106 mamlakatning ahvolini baholash nihoyasiga yetdi, 32 mamlakatning ahvolini baholash jarayoni davom etib (ulardan bir nechtasi qaytadan baholanadi), 69 ta rivojlanish yoʻlida yordam koʻrsatish boʻyicha andazaviy dasturi tuzilgan, yana 26 tasi tuzilish jarayonida edi.

VICh-OITSga qarshi kampaniya muayyan mamlakat darajasidagi hamkorlikning yaqqol namunasidir. Kishilik tarixidagi eng qiyin epidemiya, deb atash mumkin boʻlgan bu oʻlatga qarshi muvaffaqiyatli kurashish, oʻzining madaniy, ijtimoiy, tijoriy va texnologik jihatlariga koʻra, BMTning bir-ikkita emas, balki, koʻplab muassasalari ishtirokini, shuningdek, jamoat tashkilotlari yordami va mahalliy firmalariyu transnatsional farmatsevtika kompaniyalari bilan hamkorlikkacha boʻlgan koʻp qirrali yondashuvni koʻzda tutadi, albatta.

VICh-OITSga qarshi birlashtirilgan dastur (YuNEYDS) oʻz faoliyatini 1996-yili BMTning olti muassasasi — BMT Taraqqiyot boʻyicha dasturi, BMT Taʼlim, fan va madaniyat boʻyicha tashkiloti, BMT Aholishunoslik boʻyicha jamgʻarmasi, BMT Bolalar jamgʻarmasi, Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti va Jahon banki qoʻshma loyihasi sifatida boshladi. Shu oʻtgan davr mobaynida bu asosiy guruhga Xalqaro mehnat tashkiloti va BMTning Giyohvandlik moddalarini nazorat qilish va jinoyatchilikning oldini olish boʻyicha boshqarmasi ham qoʻshildi, BMT boshqa organlarining koʻpchiligi BMTning VICh-OITSga oid guruhiga muayyan mamlakatlar miqyosida birlashgan strategiyani ishlab chiqish va amalga oshirish borasida qoʻshildi. 2001-yili BMT tizimida yanada yuqori tashkiliy miqyosda — OITSga qarshi kurash boʻyicha byudjet va BMTning 29 jamgʻarma, dastur va muassasasi ish rejasini birlashtirgan BMTning OITS boʻyicha birlashgan rejasi tuzildi.

BMT tizimi muassasalari faoliyatini jonlantirishga qaratilgan asosiy tadbir 1944-yili Bretton-Vudsda asos solingan institutlar bilan aloqani rivojlantirish boʻldi. Bir tarafdan Birlashgan Millatlar Tashkiloti, ikkinchi tomondan Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi oʻrtasidagi hamkorlik Ikkinchi jahon urushidan keyingi davr koʻp qirrali faoliyat asoschilari tomonidan rejalashtirilgan darajaga yetmagan edi. 1998-yildan boshlab BMT Iqtisodiy va ijtimoiy kengashi Bretton-Vuds institutlari moliya vazirlari bilan turkum yillik uchrashuvlar oʻtkazdi. Bu muhim burilishlar 2002-yili Monterreda (Meksika) BMT tomonidan Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi hamda Jahon savdo tashkilotining faol ishtirokida tashkil etilgan Taraqqiyotni mablagʻ bilan taʼminlash boʻyicha xalqaro konferensiyada erishilgan yutuqlar uchun muhim omil boʻldi.

Tinchlik oʻrnatish faoliyati

1999-yilning soʻngida Bosh kotib BMTga aʼzo davlatlar va xalqaro fuqaro xizmatchilarni xalqaro hamjamiyatning 1994-yil Ruandadagi genotsidning va 1995-yili Srebrenitsa qulashining oldini olish borasidagi oʻrinishlari besamar ketganligini eʼtirof etishga chaqirdi. Bundan keyingi tinchlik oʻrnatish operatsiyalarini oʻtkazish boʻyicha amaliy va amalga oshirilishi mumkin takliflarni ishlab chiqish uchun maxsus tanlab olingan ekspertlar kengashi chaqirildi va 2000-yil avgustida, Mingyillik sammiti arafasida BMTga aʼzo davlatlarga mazkur kengash raisi Laxdara Braximi nomi bilan atalgan „Braximi Maʼruzasi“ joʻnatildi. Kengash xalqaro hamjamiyat tomonidan baʼzi tinchlikni taʼminlash operatsiyalari, shunchaki, „mendan ketguncha, egasiga yetguncha“ qabilida, hatto, adolatli ishni amalga oshirishga irodasi boʻlmaganda ham yoki qanday tadbirlar amalga oshirilishi zarurligi haqida kelishib olinmasdan turib, amalga oshirilgan, degan fikrga keldi. Toʻgʻrisini aytganda, Braximi Maʼruzasi chala-yarim choralardan voz kechib, istakni haqiqat oʻrnida koʻrishdan aniq va keng miqyosda qoʻllab-quvvatlanadigan amaliy rejalarga oʻtishga chorladi. Kengash, muvaffaqiyatli harakatlarga zamin yoʻq boʻlsa, yaxshisi, umuman hech qanday operatsiya oʻtkazmaslik lozimligini; harakatlar amalga oshiriladigan boʻlsa, operatsiyalar yaxshi taʼminlangan va kuchli madadga ega boʻlishi kerak, degan fikrni bildirdi.

Maʼruzada ishonchli harbiy ishtirokka zarurat tugʻilsa, koʻp sonli, yaxshi qurollangan va yaxshi oʻrgatilgan qoʻshin qoʻllash lozimligi tavsiya etilgan. Kengash tinchlik oʻrnatish missiyalarini qoʻllab-quvvatlash uchun masʼul bosh qarorgohlardagi xodimlar sonini koʻpaytirish va BMTga aʼzo davlatlar, ayniqsa, Havfsizlik Kengashi aʼzolari tomonidan siyosiy, moliyaviy va moddiy jaihatdan yanada kuchliroq qoʻllab-quvvatlanishi lozimligini isbotlab berdi. Shu bilan birga, Kengash tinchlik oʻrnatuvchilarning joylardagi va bosh qarorgohlarlardagi harakatlarini baholashning yanada qatʼiyroq andazalarini belgilab berdi.

Bosh Assambleya Tinchlikni saqlash boʻyicha operatsiyalar departamenti xodimlari sonini 50 foizga oshirish va BMTning Brindizidagi (Italiya) Moddiy-texnik taʼminot bazasini taʼminlashga qariyb 150 million AQSh dollari ajratishni maʼqullab, maʼruzaga oʻzining iliq munosabatini bildirdi. Kotibiyat maʼmuriy va taʼminot masalalarida yanada tezkorlikni taʼminlash uchun joylarga yanada kengroq vakolatlar berdi.

2001-yil 11-sentyabr voqealari yuz berib, Afgʻonistonda Tolibon tuzumining qulashidan soʻng xalqaro hamjamiyat Birlashgan Millatlar Tashkilotiga siyosiy kelishuvga erishishda vositachi boʻlishni soʻrab, iltimos qildi. Bosh kotib nomi zikr etilgan maʼruzadan soʻng Laxdar Braximidan ilk bor yangi tinchlik oʻrnatish operatsiyasini rejalashtirish va amalga oshirish jarayoniga rahbarlik qilishini soʻradi. Bosh kotib, ushbu maʼruza ruhi va mohiyatidan kelib chiqib, Xavfsizlik Kengashiga joylardagi vaziyatning rivojiga BMT qay yoʻsinda yaxshiroq taʼsir koʻrsatishi zarurligi haqida xolis tavsiyalar berdi. U, „zangori kaskalarni“ joʻnatish oʻrniga, BMTga asosiy siyosiy rol berilib, bu davlatdagi siyosiy, gumanitar va rivojlanish harakatlarini birlashtirish uchun BMTning Afgʻonistonga koʻmak boʻyicha ixcham missiyasini (BMTAKM) tuzishni taklif qildi. Bonn kelishuvini amalga oshirishdagi muvaffaqiyatli vositachilik, xavfli darajaga yetayotgan gumanitar haloqatning yengillashishi hamda Afgʻoniston muvaqqat maʼmuriyatining tashkil etilishi bunday yondashuvning samarasidan dalolatdir.

Yangi tinchlik oʻrnatish strategiyasi va doktrinasi 2002-yil 20-mayda Sharqiy Timor mustaqilligi eʼlon qilinishi bilan muvaffaqiyatli yakunlangan BMTning Sharqiy Timordagi Muvaqqat maʼmuriyati (BMTShTMM) va shu kabi may oyida osoyishtalikda saylov oʻtkazilib, yangi hukumat tuzilgan Syerra-Leonda qoʻllanildi. BMTning Syerra-Leonni qoʻllab-quvvatlash missiyasi bunday burilish uchun zamin yaratish hamda 47 000 nafardan ortiq qoʻzgʻolonchini qurolsizlantirish va demobilizatsiya qilishda koʻmak berdi.

Xodimlar va boshqaruv

2002-yil 1-mayidan boshlab xodimlarni tanlash, joylashtirish va mansabini koʻtarishning yangi tizimi joriy etildi. Bunda ularning muayyan lavozimda ishlagan muddati va qaysi tashkilotdan kelganligiga emas, koʻrsatgan xizmati va lavozimiga munosibligiga koʻproq eʼtibor beriladigan boʻldi. Dasturlar rahbarlari, kadrlarga oid yangi mexanizm umumiy „paketi“ning bir qismi boʻlmish ushbu tizim doirasida hamda Bosh kotib bilan tuzilgan va ularning erishilajak natija uchun masʼuliyatini nazarda tutuvchi shartnoma asosida, xodimlarni oʻzlari mustaqil ravishda tanlash vakolatiga ega boʻladi. Shu tariqa, oʻzgartishlar Bosh kotib tomonidan amalga oshirilayotgan qaror qabul qilishda masʼuliyatni quyi, hatto, operativ xodimlar darajasigacha oshirishga yoʻnaltirilgan oʻzgartirishlar umumiy oqimida kechmoqda.

Bosh kotibning Bosh Assambleyaga 2000-yil avgustda taqdim etgan „Inson resurslarini boshqarishga oid islohot“ (A-55-253) maʼruzasidagi soddalashtirilgan jarayonlar xodimlarni tanlash va joy-joyiga qoʻyish davom etishi bilan izohlanadi. BMTning amalda oʻz xodimlari orasida turli mamlakatlar fuqarolari vakillarining boʻlishiga erishish hamda yuksak malakali xodimlardan voz kechmagan holda gender balansini yaxshilash tarafdori ekanligi xodimlarni ishga qabul qilish borasidagi qarorlar boshqa tashkilotlardagi kabi tez qabul qilinmasligini anglatadi. Lekin soʻnggi yillarda ishga yollash jarayonining oʻrtacha choʻzilishi 400 va undan ortiq kunni tashkil etdi. Bu esa haddan ziyod koʻpdir. Yangi qabul qilingan tanlov tizimida ishga qabul qilish jarayoni qariyb 90 kunni tashkil etishi belgilab qoʻyilgan.Inson resurslari boshqarmasi, bundan tashqari, xodimlarning mansabini koʻtarishga oid masalani uzogʻi bilan ikki hafta ichida tasdiqlashi va amalga oshirishi lozim.

Barcha boʻsh oʻrinlar haqidagi maʼlumotlar BMT veb-saytiga joylashtirayotgani tufayli jarayon yanada ochiqroq kechadi. Bosh kotibning inson resurslarini boshqarish masalalariga oid maʼruzasida Kotibiyatning 7469 doimiy xodimining mobilligi masalasiga ham alohida eʼtibor qaratilgan edi. Turli malakali xodimlardan tashkil topgan yanada universal fuqarolik xizmatini tashkil etish maqsadida xodimlarning muayyan lavozimni egallab turish muddati chegaralanadi; bosh qarorgohlardan uzoqda joylashgan joylarda ishlovchilar alohida ragʻbatlantiriladi; bundan tashqari, xodimlarni oʻqitishga oid qoʻshimcha dasturlar kiritiladi va mavjudlarining darajasi yanada yaxshilanadi.

Boshqa tarafdan esa BMT boshqaruv zvenosi xodimlari hozir inson resurslarini boshqarish sohasidagi tezkor oʻquv kurslaridan oʻtishlari lozim. Bu esa kadrlar bilan ishlash sifatini oshirishni koʻzda tutib birinchi bor amalga oshirilayotgan ishga qoʻshilajak muhim hissadir. Bundan tashqari, xodimlarni attestatsiyadan oʻtkazishning yangi tizimi joriy etilyapti. 2001-yil oxirida ichki odilona sudlash tizimini mustahkamlash maqsadida diskriminatsiya va boshqa arzlar boʻyicha masalalarni koʻrib chiqish bilan shugʻullanib kelgan guruh oʻrniga, ishlab chiqarishga oid mojarolarni hal etishda vositachilik vazifasini amalga oshiruvchi ombudsmen boshqarmasi tuzildi. Bosh kotib ilk ombudsmen lavozimiga Patritsiya Dyurrantni tayinladi. Uning vazifasiga yarashtiruv tadbirlarini oʻtkazish, norasmiy vositachilik, tomonlar oʻrtasidagi bahslarni yechish va arzlarni hal etishning rasmiy jarayongacha yetib bormasligining oldini olishda har qanday boshqa maʼqul keluvchi usullardan foydalanish kiradi.

Soʻnggi oʻn yilliklar mobaynida BMT xodimlariga boʻlayotgan tahdidlar soni ortayotgani Bosh kotib tomonidan xodimlar xavfsizligini taʼminlash borasida tezkor choralar koʻrilishini taqoza etdi. 2000-yili u BMTning barcha boʻlimlari uchun joylarda xavfsizlikni taʼminlashga doir zarur rejalashtirish, xodimlarni oʻqitish, aloqa vositalari va jihozlarning asosiy andazalari darajasini joriy etish orqali ikki yillik BMT xavfsizlik tizimini mustahkamlash dastoʻrini oʻtkazish toʻgʻrisidagi farmoyishni qabul qildi. 2002-yil iyunidan buyon yuzga yaqin xavfsizlik xizmati xodimi tayyorlanib, joylarga yuborildi.

Fuqarolik jamiyati va ishbilarmon doiralar

1990-yillarda rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan davlatlarga berilayotgan rasmiy (hukumat koʻmagi va qarzlar) hamda xususiy (savdo-sanoat kompaniyalari mablagʻlari, hissadorlik kapitali shaklida mablagʻ ajratish) moliyaviy mablagʻ manbalari oʻrtasidagi nisbatda misli koʻrilmagan oʻzgarishlar roʻy berdi. Bu borada 1981—1990-yillarda rasmiy mablagʻ ajratish barcha mablagʻlarning oʻrta 60 % ni, xususiy manbalardan ajratmalar esa 40 % ni tashkil etgan boʻlsa, 1991—1995-yillarda xususiy sarmoya 80 % gacha oʻsgan, rasmiy sarmoyaning hissasi esa 20 % gacha pasayib ketgan edi.

Bosh kotib Kofi Annan, rivojlanish istiqbolini asosan xususiy sektor belgilab berayotganini hisobga olib, ishni savdo va sarmoyalar oʻsishi borasidagi faollikni yanada ragʻbatlantirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishdan boshladi. 1997-yilda u globallashtirish afzalliklaridan birinchilar qatorida manfaat koʻra boshlagan korporatsiyalarni „jahon fuqarosi“ sifatidagi masʼuliyatni ham zimmasiga olishga chaqirdi. Keyinchalik ularga Global shartnoma imzolash taklif etildi. Mazkur hujjatga binoan unga imzo chekkan ishbilarmon tizimlar BMTning inson huquqlari, mehnat standartlari va atrof muhitga oid muhim qadriyatlarini targʻib etishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirishi lozim. 2000-yilning iyulida Bosh kotib bilan Global shartnomaga bagʻishlab oʻtkazilgan birinchi uchrashuvda taniqli fuqarolik jamiyati va xalqaro mehnat tashkilotlarining ellikdan ortiq rahbari ishtirok etdi. Unda kompaniyalar rahbarlari Bosh kotib tomonidan ilgari surilgan gʻoya oʻz kompaniyalari rahbariyati tomonidan maʼqullanganini maʼlum qildi. Shundan buyon nomi zikr etilgan Shartnomani imzolagan firma va korxonalar soni 300dan oshib ketdi.

Ayni paytda, BMT faoliyati turli xastalik, qashshoqlik va haloqatlar oqibatini tugatishga qaratilgan fuqarolik jamiyati tashkilotlari bilan yaqindan hamkorlikni davom ettirdi. Ular bilan amaliy aloqalar yanada mustahkamlanib, nodavlat tashkilotlarning (NDT) hukumatlararo jarayonlardagi ishtiroki yoʻlga qoʻyildi. Baʼzi davlatlar hukumati hozir bunday tashkilotlarni vakillarini oʻzining Bosh Assambleya doimiy sessiyalarida ishtirok etuvchi delegatsiyalari tarkibiga kiritmoqda, xalqaro konferensiya va maxsus sessiyalarda esa bunday tajriba oʻzining yanada keng ifodasini topmoqda. Fuqarolik jamiyatiga oid tashkilotlar rahbarlari va ekspertlar umumjahon konferensiyalariga tayyorgarlikka bagʻishlangan uchrashuvlar va konferensiyalarda kechadigan muzokaralarda oʻz fikr-mulohazalarini yanada faolroq aytishga kirishgan.

Fuqarolik jamiyatlari guruhlari, BMT bilan tobora mustahkamlanib borayotgan aloqalaridan foydalanib, oʻzining xalqaro hayotdagi mavqʼeini yanada oshirib, voqealar rivojidagi taʼsirini tagʻin ham koʻtarishi mumkin. Rivojlanayotgan davlatlarning oʻz qarzini toʻlashini yengillashtirishga oid xalqaro rejaning tuzilishiga sababchi boʻlgan 2000-yil yubiley kampaniyasi va piyodalarga qarshi minalarni taʼqiqlashga qaratilgan besh yillik xalqaro kampaniyadan keyin hukumatlar tegishli konventsiyani imzolaganliklari shundan dalolatdir.

Fuqarolik jamiyati tashkilotlari inson huquqlari normalarini jahon miqyosida keng yoyish harakatida va Xalqaro jinoyat sudini tuzishda muhim rol oʻynadi. BMTning fuqarolik jamiyati va xususiy sektor bilan oʻzaro hamkorlikka yangidan keng quchoq ochishi tufayli boshqa sohalarda ham katta muvaffaqiyatlarga erishildi. 2000-yili beshta yetakchi farmatsevtika kompaniyasi OITS tarqalishidan katta talofot koʻrayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarni mazkur kasallikka qarshi antiretroviral dori-darmon bilan koʻproq taʼminlash strategiyasini ishlab chiqish masalasida BMT muassasalari bilan muloqotga jalb qilindi. Fuqarolik jamiyati tashkilotlari farmatsevtika kompaniyalariga koʻrsatgan taʼsir va Bosh kotibning bu masalani soha kompaniyalari bilan muhokama etish chogʻidagi qatʼiyati qator mamlakatlarda dori-darmon narxining keskin tushishiga olib keldi. Bunda dori-darmonning yuqori sifatli, moʻljallangan manzilga aniq yetib borishi va arzon dori-darmondan foydalanish uchun zarur boʻladigan asosiy klinik infratizimning taʼminlanishi borasida zarur choralar koʻrildi.

Bosh Assambleyaning 2001-yil iyunida VICh-OITS boʻyicha oʻtgan maxsus sessiyasi arafasida amalga oshirilgan yana bir tadbir — hozir OITS, bezgak va sil kasalligi boʻyicha global jamgʻarma, deb ataluvchi jamgʻarmaning tashkil etilishi boʻldi. Jamgʻarmaning tashabbuskori boʻlgan Bosh kotib Kofi Annan uning, avvalo, davlat muassasalari va fuqarolik jamiyati tashkilotlari hamda xususiy sektor oʻrtasida oʻziga xos koʻprik boʻlishini nazarda tutgan.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga doir yaqinda tashkil etilgan maxsus guruhdagi oliy texnologiyalar sohasida faoliyat yurituvchi texnik ekspertlar, fuqarolik jamiyati tashkilotlari yetakchilari va kompaniyalar rahbarlari mazkur sohalar boʻyicha dunyo mamlakatlari oʻrtasidagi mavjud uzilishlarga barham berish ishiga oʻz hissasini qoʻshmoqda.

1997-yili Ted Terner BMT oʻz oldiga qoʻygan maqsadlarga erishishida koʻmak koʻrsatish uchun 1 milliard AQSh dollari miqdorida mablagʻ ajratajagini maʼlum qildi. Buning natijasi oʻlaroq 1998-yilning martida Xalqaro hamkorlik jamgʻarmasi (BMTXHJ) tuzildi. BMTning T. Terner xayr-ehsoni hisobidan tuzilgan Jamgʻarma- jamoat hayriya tashkiloti sifatida 2002-yilda talay ishlarni amalga oshirdi. Jumladan, Jamgʻarma oʻz dasturlarida bolalar sogʻligʻini saqlash, aholishunoslik, ayollar, atrof muhit, tinchlik, xavfsizlik va inson huquqlarini himoya qilish borasidagi loyihalarni qoʻllab-quvvatlash uchun 484 million dollar ajratishni koʻzda tutdi. Jamgʻarma korporatsiyalar, fondlar va sahovatparvar tashkilotlar bilan mavjud munosabatlarni mustahkamlab, yangilari bilan hamkorlik aloqalarini oʻrnatmoqda, xususiy sektorga hamkorlikning yangi jabhalarini taklif etmoqda.

2000-yil sentyabrdagi Mingyillik sammitida qabul qilingan Mingyillik deklaratsiyasida belgilab olingan rivojlanish yoʻlidagi maqsadlarda 147 davlat va hukumat rahbarlari hamda 191 mamlakat vakillari rejalarni global tarzda qoʻllash borasida misli koʻrilmagan kengqamrovli maqsadlar majmuini tasdiqladi. Mingyillik deklartsiyasida tinchlik va xavfsizlik, atrof muhitni muhofaza qilish, inson huquqlari, zulmsiz boshqaruv va Afrikaning maxsus ehtiyojlarini taʼminlashga qaratilgan kurashga oid maqsad va boshqaruv printsiplari belgilab berilgan. Rivojlanish borasida qashshoqlikni kamaytirish, kasalliklar, ocharchilik, savodsizlik va genderga oid kamsitishlarga qarshi kurashga qaratilgan muayyan vazifalar qoʻyilgan. Ularni amalga oshirish muddatlari aniq belgilangan: koʻpchilik vazifalar 2015-yilning oxirigacha amalga oshishi kerak. Mingyillik deklaratsiyasida belgilab olingan rivojlanish yoʻlidagi maqsadlar hozir milliy, regional va xalqaro miqyosdagi ijtimoiy va iqtisodiy rejalashtirishda oʻziga xos hisob nuqtasi sifatida keng qoʻllanilmoqda; mazkur maqsadlar fuqarolik jamiyati, hukumatlar va faoliyati koʻpqirrali tashkilotlarni birlashtiruvchi umumiy gʻoya sifatida xizmat qilyapti.

Kofi Annan Bosh kotib lavozimiga ikkinchi marta saylanganidan soʻng Mingyillik deklaratsiyasida beligila berilgan vazifalarni amalga oshirishni Kotibiyat oʻz faoliyatining bosh maqsadi sifatida qabul qilishi lozimligi haqida koʻrsatma berdi. Kotibiyat xalqaro hamjamiyatning bu boradagi faolligini qoʻllab-quvvatlashga oid xatti-harakatlarini kuchaytirdi. Ming yillik deklaratsiyasida belgilangan rivojlanish yoʻlidagi maqsadlarini amalga oshirish borasida qanday ishlar amalga oshirilishi lozim va ularning ijrosi uchun kimlar masʼulligi qayd etilgan va barcha amal qilishi lozim boʻlgan yoʻnalishlarni aniqlash 2000-yilning sentyabrida boshlangan edi. Bir yil oʻtgach, rivojlanish yoʻlidagi maqsadlarining bajarilish jarayoniga oid dastlabki yillik hisobot chop etildi. Unda rivojlanishga oid sakkiz sohasi boʻyicha jahon miqyosida va muayyan mintaqalarda erishilgan ijobiy natijalar yoki boy berilgan imkoniyatlardan dalolat beruvchi asosiy tendentsiyalar oʻz ifodasini topgan edi. Amalga oshirilgan ishlar haqidagi bunday hisobotlar 2015-yilgacha har yili chop etib boriladi.

Tan olinishi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Tinchlik uchun Nobel mukofoti laureati (2001-yilda), "Koʻproq uyushgan dunyoni yaratish va dunyo tinchligini mustahkamlashga qoʻshgan hissasi uchun" mukofoti tashkilot va uning Bosh kotibi Kofi Annanga birgalikda berilgan. 1988-yilda BMT tinchlikparvar kuchlari tinchlik uchun Nobel mukofotiga sazovor boʻldi.

BMT faoliyatini Tereza ona, Bono, Anjelina Joli, malika Diana, Shakira, Dalay Lama XIV kabi taniqli shaxslar qoʻllab-quvvatlagan.

2020-yil 21-oktyabrda Rossiya banki nominal qiymati 3 rubl boʻlgan “BMTning 75 yilligi” esdalik kumush tangasini muomalaga chiqardi.

Yana qarang

Manbalar

  1. ↑ Official Languages (Wayback Machine saytida 13-iyul 2021-yil sanasida arxivlangan), www.un.org. Qaraldi: 31-dekabr 2021-yil.
  2. ↑ „United Nations Charter“ (inglizcha). www.un.org (17-iyun 2015-yil). 18-mart 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 20-mart 2022-yil.
  3. ↑ „International Organization“ (inglizcha). National Geographic Society (23-dekabr 2012-yil). 16-noyabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 24-oktabr 2020-yil.
  4. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Havolalar



1901-1925
1926-1950
1951-1975
1976-2000
  • 1976 Betty Williams\Mairead Corrigan
  • 1977 Amnesty International
  • 1978 Anvar Sodot\Menachem Begin
  • 1979 Rohiba Teresa
  • 1980 Adolfo Pérez Esquivel
  • 1981 BMT qochoqlar ishlari komissiarligi
  • 1982 Alva Myrdal\Alfonso García Robles
  • 1983 Lech Wałęsa
  • 1984 Desmond Tutu
  • 1985 Atom urushiga qarshi olimlar
  • 1986 Elie Wiesel
  • 1987 Óscar Arias
  • 1988 BMT tinchlikparvar kuchlari
  • 1989 Tenzin Gyatso
  • 1990 Mixail Gorbachyov
  • 1991 Aung San Suu Kyi
  • 1992 Rigoberta Menchú
  • 1993 Nelson Mandela\F. W. de Klerk
  • 1994 Shimon Peres\Yitzhak Rabin\Yosir Arafot
  • 1995 Joseph Rotblat
  • 1996 Carlos Belo\José Ramos-Horta
  • 1997 Jody Williams
  • 1998 John Hume\David Trimble
  • 1999 Chegara bilmas shifokorlar
  • 2000 Kim Dae-jung
    • 2001-yildan
  • 2001 Birlashgan millatlar tashkiloti\Kofi Annan
  • 2002 Jimmy Carter
  • 2003 Shirin Ebadi
  • 2004 Wangari Maathai
  • 2005 Atom energiyasi boʻyicha xalqaro agentlik\Muhammad Al-Baradei
  • 2006 Grameen Bank\Muhammad Yunus
  • 2007 Al Gore
  • 2008 Martti Ahtisaari
  • 2009 Barak Obama
  • 2010 Liu Xiaobo
  • 2011 Ellen Johnson Sirleaf\Leymah Gbowee\Tawakkol Karman
  • 2012 Yevropa Ittifoqi
  • 2013 Kimyoviy qurollarni bartaraf etish xalqaro tashkiloti
  • 2014 Kailash Satyarthi\Malala Yusufzoy
  • 2015 Tunis milliy muloqot toʻrtligi
  • 2016 Juan Manuel Santos
  • 2017 Yadro qurolini taqiqlash xalqaro kampaniyasi
  • 2018 Denis Mukwege / Nadia Murad
  • 2019 Abiy Ahmad Ali
  • 2020 Butunjahon oziq-ovqat dasturi
  • 2021 Maria Ressa / Dmitriy Muratov
  • 2022 Aleksandr Byalyatskiy / Memorial / Fuqarolar erkinligini himoya qilish markazi
  • 2023 Nargis Muhammadiy