Arsen

Arsen (As — arsenicum latinan kelel) om 33nz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om videndestoštkümnendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — videnden gruppan päalagruppas, VA), tabluden nelländes periodas.

Ühthine ümbrikirjutand

Arsen om harv londuses, pala Man kores — 1,7 grammad tonnas. Voib löuta puhthas olendas harvoin lujas. Elementarine arsen sase kebnas artutin kartte, ka tetihe sidä Evropas i Azijas Keskaigan völ. Ozutesikš, 16. voz'sadan šveicarižen Paracel's-lekarin töiš arsen sase arsenikan reakcijaspäi munakorenke. Vl 1789 francine Antuan Loran Lavuaz'je-himik ozuti, miše puhtaz arsen i sen arsenik-mineral oma erižed substancijad. Latinine nimituz sündui persijan kelen زرنيخ (zarnik)-sanaspäi «pakuine kuldakaz pigment», kävutadas muga arsenan sul'fidad (se-žo auripigment, arsenik, As₂S₃).

Arsen da kaik sen ühtnendad oma morijad da kancerogenižed, ottihe azegeks Ezmäižen mail'man sodan aigan. Territorijan redustoitand arsenal oleskeleb kuldan samižen tahondoiš.

Fizižed ičendad

Puhtaz arsen om räbed terazmujuine metalloid (pol'metall) vihandanke ližamujunke tobjimalaz (kaikiš levitadud form). Toižed kaks' allotropišt formad oma pakuine i must arsen. Kristalline segluz om trigonaline romboedrine.

Atommass — 74,92159. Ninevuz (normaližiš arvoimižiš) — 5,73 g/sm³ (hahk arsen). Sublimacijan lämuz — 887 K (615 C°).

Londuseline arsen kogoneb üks'jäižes stabiližes ⁷⁵As-izotopaspäi. Tetas mugažo 32 ratud radioaktivišt izotopad 60..74, 76..92 atommassanke i niiden kümne izomärad. Kaikiš hätkemban ⁷³As-izotopan pol'čihodamižen pord om 80,3 päiväd, sid' ⁷⁴As (T_½= 17,77 päivest) i ⁷¹As (65,3 časud). Radioaktivižed izotopad hajetas protonižen (60..63-izotopad) i β-čihodamižen kal't, kändasoiš germanijaks vai selenaks (74-izotop kändase molembikš).

Himižed ičendad

Metalline arsen palab lujan lämbitusen jäl'ghe i sädab arsenan hapandust (III).

Elementarižen arsenan samižen päine mahtuz om sen sul'fidan kivendoiden poltand jäl'geliženke sadud hapandusen endištusenke hilen (hil'nikan) abul:

${\displaystyle {\mathsf {2As_{2}S_{3}\ +\ 9O_{2}\ {\xrightarrow {t^{o}C}\ 6SO_{2}\uparrow +\ 2As_{2}O_{3}\ }$

${\displaystyle {\mathsf {As_{2}O_{3}\ +\ 3C\ {\xrightarrow {t^{o}C}\ 2As\ +\ 3CO\uparrow }$

Kävutand

Ottas kävutamižhe mectusen hahktinaižen henikon tehmižes ližaduseks kändmaha heničuid šurunvuiččikš. Kävutadas heitmaha karvad nahkoišpäi niiden ümbriradmižes. Tehtas pol'veimid (oz., gallijan arsenidaspäi). Sadas bengaližid lämoid.

Vauktan arsenan (As₂O₃) mail'man tehmine oli 36,4 tuhad tonnoid vl 2014. Kaikiš znamasižemb samine (tuha tonnoid da sen enamba, 2014) om neniš valdkundoiš: Kitai (70 %), Marok (22 %), Venäma, Bel'gii.

Homaičendad

Irdkosketused

• Arsen webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz arsenas Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)

Arsen Vikiaitas