Дымны порах

Сучасны дымны порах расійскай вытворчасці.

Ды́мны по́рах ці чо́рны по́рах[1] — гістарычна першае і найболей простае па хімічным складзе кідальнае выбуховае рэчыва (ВР), якое складаецца галоўным чынам з трох кампанентаў: салетры, драўнянага вугалю і серы. Вынайдзены, відаць, у Кітаі ў Сярэднявеччы. На працягу каля 500 гадоў, да сярэдзіны XIX стагоддзі, быў практычна адзіным даступным чалавецтву выбуховым рэчывам. Да 1890-м гадоў аказаўся амаль цалкам выцеснены з ваеннай сферы больш дасканалымі ВР; у прыватнасці, як кідальнае рэчыва саступіў месца розным відам бяздымнага пораху. Тым не менш дымны порах працягвае прымяняцца і ў наш час, хоць сфера яго выкарыстання досыць вузкая. Перш за ўсё ён прымяняецца ў піратэхніцы, радзей — як выбіўны зарад у некаторых відах боепрыпасаў і часам у дыстанцыйных трубках. Ён таксама нярэдка выкарыстоўваецца стралкамі-аматарамі і паляўнічымі пры ручным рыштунку патронаў[1][2][3].

Да выяўных недахопаў дымлівага пораху пры выкарыстанні ў ваеннай справе ставіцца яго вельмі малая магутнасць у параўнанні з бяздымным порахам (не кажучы ўжо о брызантных ВР). Апроч таго, як вынікае з назвы, пры згаранні ён утварае шчыльнае воблака дыму, што дэмаскуе агнявую пазіцыю стралка ці гарматы, якое абцяжарвае агляд мэты і сектары стральбы, а таксама ўскладняе візуальны кантроль вынікаў абстрэлу. Вартасцямі чорнага пораху з'яўляюцца надзвычай працяглы тэрмін захоўвання, у меншай ступені — слабая адчувальнасць да змен тэмпературы паветра, параўнальная бяспека для зброі пры стральбе, прастата і таннасць вытворчасці[1][2][3][4].

Гісторыя дымнага пораху

Бертольд Шварц, якому легенда прыпісвае вынаходства пораху ў Еўропе каля 1330 год.а

Лічыцца ўсталяваным, што порах быў вынайдзены ў Кітаі, дзе ў выглядзе салетра-сера-вугальнай сумесі быў вядомы ўжо каля X стагоддзя[1]. Шырока вядомы твор Ф. Энгельса «Артылерыя», напісаны ім для амерыканскай Новай энцыклапедыі, утрымваў такія радкі[5][6]:

" У Кітаі і Індыі глеба мае шмат прыроднай салетры, і цалкам натуральна, што мясцовае насельніцтва рана азнаёмілася з яе ўласцівасцямі… Мы не маем звестак, калі менавіта стала вядомая асаблівая сумесь салетры, серы і драўнянага вугалю, выбуховыя ўласцівасці якой надалі ёй такое велізарнае значэнне… У кітайцаў і індыйцаў салетру і піратэхнічныя сродкі пазычалі арабы. "

Спачатку дымлівы порах скарысталі для забаўляльных мэт — пацешных агнёў і падабенства ракет — і толькі пазней як рэчыва, прыдатнае для ваенных мэт. Так, да 1259 года ставіцца апісанне кітайцамі аднаго з першых узораў зброі, што выкарыстала порах, — «дзіды лютага агню»[4]. Ад арабаў, якія жылі ў Іспаніі, знаёмства з выпрацаваннем і ўжыткам пораху цягам XIV стагоддзя пашырылася на ўсю Еўропу. У Еўропе, паводле легенды, вынаходнікам пораху лічыцца нямецкі манах Бертольд Шварц, але, мусібыць, порах быў вядомы і да яго. Так, яшчэ англійскі філосаф і даследнік Роджэр Бэкан (каля 1214 — каля 1292) пісаў пра вядомы яму выбуховы салетра-сера-вугальны склад[6]. Звыш пяці стагоддзяў дымны порах быў ва ўсім свеце адзіным кідальным і выбуховым рэчывам, што шырока ўжывалася як у артылерыйскіх гарматах і разрыўных снарадах, гэтак і ў ракетах.

Каліевая салетра — асноўны кампанент дымнага пораху.
Драўняны вугаль — другі па масе кампанент дымнага пораху.
Сера — трэці кампанент дымнага пораху.

Спачатку порах уяўляў сабою механічную сумесь салетры, вугалю і серы ў выглядзе вельмі дробнага парашку. Згаранне яго было дрэнна прадказальным, дробнадысперсны порах у дадатак быў небяспечны, бо часта прыводзіў да пашкоджання ці разрыву ствалоў. Магутнасць яго таксама пакідала жадаць шмат лепшага. Пытанне павелічэння магутнасці пораху было вырашана, мабыць, выпадкова падчас рашэння іншага задання — зніжэння гіграскапічнасці гэтага рэчыва. Існавалы ў XIV—XV стагоддзі пылаваты порах вельмі хутка падмакаў па прычыне надзвычайнай гіграскапічнасці салетры і вялікага плошчы судотыку парахавых часцінак з паветрам. Гэтыя праблемы былі ў значнай ступені вырашаны ў пачатку XVI стагоддзя, калі порах сталі рабіць грануляваным. Салетра-шэра-вугальны парашок, змешваючы з вадой, ператваралі ў пасту, якую потым сушылі ў выглядзе камякоў і па меры патрэбы размолвалі на зярняты[5][7]. Гэта не толькі павялічыла бяспеку пораху, але і спрасціла працэс зараджання. Высветлілася таксама, што гранулы выбухаюць амаль удвойчы магутней, чым пылаваты порах такой жа масы. Да таго ж грануляваны порах, у адрозненне ад дробнадысперснага, не патрабаваў для эфектыўнага ўзгарання дадатковай пустой прасторы ў казённай часткі ствала — для гэтага было дастатковае зазораў паміж грануламі. У выніку магутнасць зброі была значна падвышана[7]. Надалей методыка грануляцыі была ўдасканалена, парахавую масу сталі паддаваць прасаванню пры высокім ціску, а пазней няроўныя кавалачкі падвяргаліся паліраванню, што дазваляла атрымаць цвёрдыя бліскучыя гранулы[8].

Склад і выраб

Чорны порах складаецца звычайна з трох кампанентаў: салетры, вугалю і серы. Пры згаранні пораху салетра дае кісларод для спальвання вугалю; сера — цэментуе вугальна-салетравую сумесь. Апроч таго, маючы ніжэйшую тэмпературу ўзгарання, чым вугаль, сера паскарае працэс узгарання пораху[9].

Звычайна для вырабу пораху бярэцца каліевая салетра (нітрат калія), як менш гіграскапічная ў параўнанні з іншымі салетрамі (прыкладам, натрыевай). Салетра павінна адрознівацца высокай ступенню чысціні — 99,8 %; дамешак натрыевай салетры па савецкім нарматывам 1920-х гадоў дапушчалася не вышэй 0,03 %. Злучэнняў хлора пры разліку на хларыд натрыя дапушчалася таксама не больш за 0,03 %[10].

Драўняны вугаль для пораху атрымваюць шляхам абпалу (піролізу) несмалістых парод дрэва (алешына і асабліва крушына) з атрыманнем прадукту, які на 80—90 % складаецца з вугляроду; прымяненне смалістай драўніны адмоўна адбіваецца на ўласцівасцях пораху, дый хваёвыя пароды не схільныя да ўтварэння вугалю. Аднак хваёвыя дровы ўжываюць для ініцыяцыі працэсу гарэння з наступным засыпаннем драўніны іншых парод пры гістарычным спосабе вытворчасці драўнянага вугалю. Вынікае адзначыць, што да XIX стагоддзя выпальванне драўнянага вугалю выраблялася ў вугальных ямах, што не дазвалялі атрымваць аднародны па сваіх уласцівасцях прадукт (з прычыны наяўнасці адначасна і недапаленай (не піралізаванай), і перапаленай драўніны (то бок попелу)). І толькі ўкараненне піролізу ў сталёвых рэтортах з вадзяным замкам дазволіла атрымваць гарантавана якасны вугаль, пры гэтым лепшымі гатункамі драўніны для атрымання вугалю лічыліся насуп, граб, дуб для цяжкіх вуглёў і бяроза ў сумесі з асінай для лёгкіх. У залежнасці ад наяўнасці драўніны той ці іншай пароды ў дадзенай мясцовасці і развіцця вытворчасці вугалю фармаваліся нацыянальныя вымогі і асаблівасці вытворчасці чорнага пораху, бо менавіта якасць драўніны і ступень абпалу вугалю ў значнай ступені вызначаюць якасць пораху. Чым ніжэй ступень абпалу вугалю, тым менш хуткасць яго гарэння, што не заўсёды адмоўны фактар. Утрыманне чыстага вугляроду ў вугалі павінна быць не менш 75—80 %; вядома, што пры зніжэнні колькасці вугалю ў пораху хуткасць яго гарэння ўзрастае, але з павелічэннем адсотка вугляроду ў вугалі — змяншаецца. У паляўнічых гатунках чорнага пораху ўтрыманне салетры часам крыху павялічвалі, прыкладам, французскі і нямецкі паляўнічыя порахі ўтрымвалі 78 % салетры, 10 % серы і 12 % вугалю. У «мінных» гатунках (для вытворчасці выбуховых прац), наадварот, утрымвалася больш серы і вугалю; прыкладам, у Расіі ўжывалася сумесь з 66,6 % салетры, 16,7 % серы і 16,7 % вугалю[9]. Порах, што выкарыстоўваўся ў прымітыўных ракетах XIX стагоддзя, даваў больш высокія паказнікі імпульсу пры падвышаным утрыманні салетры. І наадварот, пры зніжэнні колькасці салетры ў пораху гэтыя паказнікі зніжаліся[11]. У цэлым з павелічэннем колькасці салетры ў пораху ўзрастае і хуткасць яго гарэння, але да пэўнай мяжы — не вышэй 80 %[12].

Што да серы, то для вырабу пораху ўжываецца сера толькі крышталічнай формы з тэмпературай плаўлення 114,5°С[3][12]. Па памянёных нарматывах у ёй не павінна было ўтрымвацца злучэнняў кальцыя, магнія і рэчываў, што не раствараюцца ў вадзе — пяску, металу, дрэва і да т.п.[10]․

З 1650 года і да цяперашняга часу «класічны» дымны порах з некаторымі адхіленнямі мае наступны склад (па вазе): 75 % каліевай салетры, 15 % вугалю, 10 % серы. Гістарычна склад пораху перажываў змены[9]:

Селітра Вугаль Сера
Англія, 1250 41,2 29,4 29,4
Францыя, 1338 50 25 25
Германія, 1595 52,2 26,1 21,7
Францыя, 1650 75,6 13,6 10,8
Англія, 1781 75 15 10
Жарон для перамельвання пораху ў музеі (ЗША, штат Дэлавэр).

У другой палове XIX стагоддзя і пазней адрозніваліся тры асноўныя віды ваеннага дымнага пораху: чорны, буры і шакаладны, у залежнасці ад ступені абпалу вугалю, што ўваходзіў у склад пораху[13]. Буры порах таксама меў зніжанае да 5 % утрыманне серы; балістычныя паказнікі бурага і шакаладнага пораху заўважна перасягалі такія для звычайнага чорнага[14]. Вядомы дымны порах, што зусім не змяшчаў серы — бязсерны[12].

Выраб дымнага пораху — працэс чыста механічны, што не ўключае ажыццяўленне хімічных рэакцый[10]. Тэхналагічны працэс вытворчасці дымнага пораху канчаткова сфармаваўся пад канец XIX стагоддзя. Стадыі галоўным чынам сталі наступнымі[15]:

  1. Драбненне кампанентаў (салетры, серы і вугалю) у металічных бочках з жаронамі сферычнай формы;
  2. Гатаванне патройнай сумесі шляхам змешвання кампанентаў;
  3. Ушчыльненне сумесі і яе прасаванне ў выглядзе «аладкі» (з 1874 года — метадам «гарачага прасавання», пры тэмпературы 100—105 °С);
  4. Размолванне атрыманай парахавой «аладкі» на зярняты патрабаванага памеру;
  5. Адсяванне пылу, паліраванне зярнят і іх сартаванне;
  6. Перамешванне і фасаванне пораху.

Гэты працэс захоўваецца прынцыпова нязменным па цяперашні час, з выняткам ужывальных у прыладах матэрыялаў.

Уласцівасці

Сучасны дымны порах для стралковай зброі у фабрычным пакаванні

Выгляд і фізічныя ўласцівасці

Сучасны дымны порах для стралковай зброі ўяўляе сабою парашок з гранул (памер зярнят паляўнічага пораху — галоўным чынам не буйней 1,25 мм[16]), колер якога вагаецца ад сіне-чорнага да шэра-чорнага (адсюль штодзённая назва «чорны порах»). Якасны порах мае цвёрдыя, бліскучыя зярняты, форма якіх звычайна няправільная, вуглаватая, хоць лепшыя гатункі паляўнічага пораху маглі мець круглявую форму зярнят[10]. Дымны порах для стралковай зброі сартуецца па памеры зярнят, прытым драбнейшы лічыцца лепшым, забяспечваючы хутчэйшае згаранне зарада[1][3].

Шчыльнасць дымнага пораху можа змяняцца ў межах 1,6—1,93 г/см³. Гравіметрычная шчыльнасць — 0,8—1 кг/л[3][12]. Артылерыйскі дымны порах, што ўжываўся ў мінулым, меў зярняты значна буйнейшага памеру, што дасягалі некалькіх мм. У сярэдзіне XIX стагоддзя буры і шакаладны порах для найболей магутных гармат стаў вырабляцца з зярнятамі прызматычнай ці кубічнай формы з памерам граняў да 1 см, прытым для надання зярнятам «прагрэсіўнай» формы (забяспечвала пры згаранні плошчу паверхні зерня стала ці такой, што павялічваецца) яны часта былі перфараванымі. Яго прымяненне дазволіла заўважна павялічыць пачатковую хуткасць снарадаў[15].

Савецкія спецыялісты 1930-х гадоў давалі вычэрпнае апісанне ўласцівасцяў дымнага пораху[17]:

" Добры порах аказвае супраціў расцісканню паміж пальцамі, не пэцкае рук і, насыпаны на паперу, зусім не пакідае пылу. Пры паданні пробы з вышыні 1 м на цвёрдую паверхню порах не павінен даваць пылу. Маленькая купка пораху, запаленая на паперы, павінна хутка бліснуць, даючы вертыкальна ўзнімальны дым, прытым папера не павінна загарэцца. Калі порах пакідае плямы ці часцінкі цвёрдых прадуктаў гарэння, то перамешванне складу было недастатковым. "

Працэсы пры згаранні дымнага пораху

Пры згаранні чорны порах дае густы і шчыльны бела-шызы дым. У мінулым дасведчаны артылерыст мог па колеры і форме дымнага воблака зрабіць высновы пра якасць пораху (чым гушчы дым, тым лепш порах) і яго кідальных магчымасцях, у тым ліку і пра істотныя характарыстыкі гарматы — прыкладны калібр і дальнабойнасць.

Невялікая колькасць пораху пры падпальванні дае выбліск яркага полымя з дымам, але гарэнне вялікай колькасці дымнага пораху пераходзіць у выбух. У сярэднім толькі 40 % яго масы ператвараюцца ў газападобныя рэчывы і бяруць удзел у выкіданні снарада. Астатнія 60 % гэтак і застаюцца цвёрдымі часцінкамі, што ўтвараюць пры стрэле густое воблака дыму і асядаюць у рулі зброі ў выглядзе нагару[18]. Падчас аднаго з доследаў, праведзеных амерыканскімі спецыялістамі, пры згаранні 82 гранаў дымнага пораху ўтварылася 42 граны цвёрдых рэшткаў[14]. Газы, што ўтвараюцца пры згаранні, прыкладна ў 280 разоў перавышаюць па аб'ёме колькасць згарэлага пораху. Тэмпература ўспышкі дымнага пораху — каля 300°С, што вышэй, чым у многіх брызантных рэчываў. Хімічныя працэсы, якія адбываюцца пры гарэнні чорнага пораху, вельмі складаны, так што рэакцыю яго раскладання ў поўным выглядзе практычна немагчыма прадставіць адной формулай. Тым не менш, вельмі прыблізна яго гарэнне адбываецца ў наступным выглядзе[17]:

Колькасць азота ў парахавых газах дасягае траціну. Апроч таго, утвараецца чадны газ. Цвёрдыя рэшткі, апроч сульфіду калія, — гэта, перадусім, карбанат калія, сульфат калія і чысты вуглярод у выглядзе сажы[14].

Успышка дымнага пораху на полцы аматарскага мушкета сучаснай вытворчасці.

Дымны порах здольны стварыць максімальны ціск у ствале не больш за 600 кг/см². Пры гэтым пачатковая хуткасць лёту кулі ці снарада пры выкарыстанні дымнага пораху практычна не можа перавысіць 500 м/с, а ў гладкаствольных паляўнічых стрэльбах яна яшчэ менш — не вышэй 350 м/с[3]. Пры стрэле звычайна не ўвесь порах паспявае згараць у ствале нават пры добрым рыштунку патрона. Таму стралковая зброя, вылічаная на стральбу дымлівым порахам, зазвычай, мае даўжэйшы ствол, каб забяспечыць максімальную згаральнасць зарада[14]. Характар гарэння дымнага пораху значна залежыць ад шчыльнасці зараджання, то бок ад ступені прасоўкі зарада[13].

Вартасці і недахопы

Паляўнічы дымны порах і аб'ёмная мерка для адмерання зарадаў.

Адной з найболей заўважных адмоўных рыс дымнага пораху з'яўляецца вылучэнне пры згаранні вялікай колькасці дыму, якое дэмаскоўвае гармату ці стралка і моцна абцяжарвае назіранне за цэллю. Нават у сучасных умовах, пры выкарыстанні дымнага пораху на паляванні, ён не заўсёды зручны — у выпадку стрэлу ў ціхае і вільготнае надвор'е ці ў зарасніках дым можа цалкам схаваць цэль[3]. У дачыненні сваёй адчувальнасці да ўдару і шаравання дымны порах прыналежыць да ліку найболей бяспечных у звароце выбуховых рэчываў, аднак гэту яго ўласцівасць няможна пераацэньваць. Падчас доследаў падзенне на порах металічнага шара вагой у 10 кг з вышыні больш за 45 см выклікала выбух, хоць пры меншых значэннях вышыні і вагі шара выбух не адбываўся[17]. Удар кулі ў масу дымнага пораху з хуткасцю вышэй 500 м/с звычайна таксама выклікае выбух[12]. Дымны порах — адно з найболей адчувальных да агню выбуховых рэчываў. З аднаго боку, гэта павялічвае вымогі бяспекі пры звароце з ім, бо ён можа бліснуць нават ад найменшай іскры, што ўтвараецца пры выпадковым удары двух металічных прадметаў. З іншага боку, такая ўласцівасць палягчае яго ўзгаранне ў боепрыпасах[13].

Дымны порах пры стрэле значна бяспечней бяздымнага: нават калі патрон па нейкай прычыне ўтрымвае падвойную колькасць дымнага пораху, стральба ім не прывядзе да разрыву ствала зброі (што часта здараецца пры перавышэнні ўсталяванай завесы бяздымнага пораху). Адпаведна, пры ручным рыштунку патронаў дымны порах не патрабуе дакладнай завесы з ужываннем аптэкарскай вагі, досыць выкарыстанні аб'ёмнай меркі[16]. Пэўную небяспеку, аднак, уяўляе магчымая наяўнасць у зарадзе парахавога пылу, якая можа прывесці да выбуховага гарэння пораху[2]. Да недахопаў дымнага пораху варта аднесці таксама гучны гук стрэлу і падвышаную аддачу[3].

Магчыма, найважнейшая вартасць дымнага пораху — даўгавечнасць пры захоўванні. Пры выкананні належных умоў (поўная ізаляцыя ад вільготнасці, захоўванне пры сталай невысокай тэмпературы) ён можа захоўваць свае ўласцівасці практычна неабмежаваны час, у адрозненне ад бяздымных порахаў, тэрмін захоўвання якіх не перавышае некалькіх гадоў[3].

Дымны порах вельмі гіграскапічны. Ён здольны ўбіраць вільгаць з паветра з хуткасцю 1 % у суткі. Калі яго вільготнасць перавысіць 3 %, ён робіцца непрыдатны да выкарыстання, бо ледзь запальваецца; пры вільготнасці каля 15 % ён зусім губляе здольнасць да ўзгарання[1][2]. Быўшы падмочаным, дымны порах назаўжды губляе свае ўласцівасці. Пры высушванні яны не аднаўляюцца, бо з падмочанага пораху вылугоўваецца салетра. Наяўнасць у масе пораху камякоў зліплых зярнят звычайна служыць прыкметай таго, што порах быў падмочаны[3]. Тым не менш, нязначнае ўтрыманне вільгаці ў пораху з'яўляецца нормай і звычайна складае 0,7—1 %[12].

Прымяненне

Дымны порах быў гістарычна першым выбуховым рэчывам і заставаўся адзіным ВР, якія выкарыстоўваліся і для кідання снарадаў, і як брызантнае рэчыва. Такое становішча захоўвалася да вынаходства іншых СТСТ у сярэдзіне XIX стагоддзя. Са з'яўленнем бяздымных порахаў чорны порах апынуўся хутка выцеснены імі і як кідальнае рэчыва. У 1890-я гады новыя ўзоры стралковай зброі і артылерыі войскаў перадавых у ваенным дачыненні дзяржаў сталі вырабляцца ў разліку на выкарыстанне толькі бяздымнага пораху. У Расійскай імперыі бяздымны порах быў зацверджаны як стандартны для трохлінейных вінтовак узору 1891 года і гармат палявой, горнай, прыгоннай, аблогавай і берагавой артылерыі загадам па артылерыі ад 6 лютага 1895 года[19].

Аднак з ваеннай сферы дымны порах не быў выняты цалкам. Ён знайшоў ужыванне як кідальнае рэчыва ў розных выглядах рэактыўнай зброі — прыкладам, выбіўны зарад нямецкага ручнога гранатамёта «Панцэрфаўст» узору 1942 года складаўся з ружэйнага дымнага пораху. Дакладна гэтак жа чорны порах выкарыстоўваўся ў першых савецкіх гранатамётах РПГ-1 (які не пайшоў у серыйную вытворчасць) і РПГ-2, які знаходзіўся на ўзбраенні не толькі СССР, але і іншых краін. 5-грамовы зарад дымнага пораху выкарыстоўваецца, прыкладам, у балгарскай проціпяхотнай міне ПСМ-1 і служыць для яе выкідання з грунту[20].

Парахавыя элементы, вырабленыя з дымнага пораху і што маюць шчыльнасць 1,65 г/см³ і ніжэй, гараць незаканамерна, то бок не паралельнымі пластамі. Але калі порах ушчыльнены да 1,8 г/см³ і вышэй, ён гарыць паралельнымі пластамі і вельмі зручны, дзякуючы высокай адчувальнасці да праменя полымя, для выкарыстання ў выбухоўніках для перадачы агню асноўнаму зараду ВР, у дыстанцыйных трубках і г.д. Спрыяльным фактарам з'яўляецца і параўнальна малая колькасць вылучаных пры яго згаранні газаў, што дазваляе скарыстаць яго ў замкнёных трубках без небяспекі іх разрыву. Дымны порах можа выкарыстоўвацца таксама ў капсульных утулках артылерыйскіх патронаў для ўзмацнення ініцыюючага праменя полымя[13].

У наш час у грамадзянскай сферы дымны порах ужываецца ў піратэхніцы, пры вырабе агняводных шнуроў і пры некаторых відах выбуховых прац па здабычы дарагога каменя[21]. Ён дагэтуль не страціў значэнне для стралкоў-аматараў і паляўнічых, якія часам рыхтуюць патроны дымлівым порахам[1].

Дымны порах у гісторыі і культуры

Эксперыментальны выбух дымнага пораху ў колькасці, роўным таму, што меркавалася скарыстаць пры парахавой змове.

Ва ўсіх без вынятку творах, напісаных да з'яўлення бяздымных порахаў, у выпадку, калі гаворка ідзе пра порах, маецца на ўвазе дымны порах. Пры апісаннях бітваў часта паказваецца на шчыльныя аблокі дыму, што засцілалі крысу бою. Некаторыя аўтары класічных твораў прыдавалі апісанню пораху асаблівае значэнне. Так, Жуль Верн у рамане «З Зямлі на Месяц простым шляхам за 97 гадзін 20 хвілін» (1865 год) надаў дыскусіі пра порах заўважнае месца[22]:

" Для зарада сваёй калумбіяды, — працягваў маёр, — Родмен ужываў буйны порах з зярнятамі велічынёй у каштан; вугаль, які ўваходзіў у яго склад, падрыхтоўваўся з драўніны вярбы, якую перапальвалі ў чыгунных катлах. Гэты порах цвёрды навобмацак, бліскучы, не пакідае ніякага следу на руцэ, утрымвае значная колькасць вадароду і кіслароду, запальваецца імгненна і, нягледзячы на сваю разбуральную сілу, амаль што не засмечвае гармату. "

Дымны порах валодае рэзкім саленаватым густам, дзякуючы чаму яго часам выкарыстоўвалі замест солі. Гэта адзначана ў рамане Л. М. Талстога «Вайна і мір»[23].

" Конскае мяса было смачнае і пажыўнае, салетраны букет пораху, што ўжываецца заміж солі, быў нават прыемны. "

Аднак вядомае, што ўжытак пораху ў ежу нярэдка выклікаў атручванні. Існуе думка, што прадузятасць еўрапейскіх народаў у дачыненні з'ядання каніны злучана з тым, што салдаты напалеонаўскай арміі пры адступленні з Масквы пасыпалі порахам замест солі мяса загінулых коней. Гэта прыводзіла да частых выпадкаў інтаксікацыі[24].

Цікавы спосаб ужытку пораху, рэкамендаваны галоўным героем аповесці М. В. Гогаля «Тарас Бульба». Тарас раіў, у выпадку лёгкага паранення, каб пазбегнуць ліхаманкі «размяшаць зарад пораху ў чарцы сівухі» і выпіць[25].

Гл. таксама

Заўвагі

  1. ↑ а б в г д е ё Русская охота. Энциклопедия.. — М.: «Большая Российская энциклопедия»; «Согласие», 1998. — С. 220. — 344 с. — 30 000 экз. — ISBN 5-85270-159-9.
  2. ↑ а б в г Справочник охотника. — М.: «Колос», 1964. — С. 75. — 399 с. — 250 000 экз.
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і Дымный порох. Питерский охотник. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 04 декабря 2012.
  4. ↑ а б Порох. VIPtrophy.com. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  5. ↑ а б Дымный порох. История ракетной техники. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  6. ↑ а б Ф. Энгельс. Статьи Фридриха Энгельса по военной истории. Артиллерия.. Библиотека хроноса. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  7. ↑ а б Геворг Мирзаян. Вспышка, пламя и ужасный звук. Эксперт. — «Эксперт» №29 (667), 27 июля 2009 года. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  8. ↑ И. Н. Григорьев. Черный порох, ч.4. Химия и химики. — №4, 2011. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  9. ↑ а б в И. Н. Григорьев. Черный порох, ч.1. Химия и химики. — №4, 2011. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  10. ↑ а б в г Дымный порох. — Статья из Технической энциклопедии, 1927—34 гг.. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  11. ↑ Дымный порох. История ракетной техники. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  12. ↑ а б в г д е Классификация порохов. Пороха — механические смеси. Основные требования к порохам и классификация порохов.. Стрелковый клуб — pistoletchik.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  13. ↑ а б в г Горст А. Г.. Пороха и взрывчатые вещества. Пиротехническая химия. — Горст А. Г. Пороха и взрывчатые вещества — М., Оборонгиз, 1949. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  14. ↑ а б в г Randy Wakeman. Blackpowder to Pyrodex and Beyond (англ.). Chuck Hawks (16 чэрвеня 2003). Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  15. ↑ а б Краткая история развития порохов. warinform.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  16. ↑ а б Дымный порох. Калининградский охотничий клуб. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  17. ↑ а б в И. Н. Григорьев. Черный порох, ч.5. Химия и химики. — №4, 2011. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  18. ↑ Порох. rus-oxota.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 30 ноября 2012.
  19. ↑ Развитие конструкций орудий и боеприпасов. Энциклопедия артиллерии. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  20. ↑ Противопехотная мина ПСМ-1. Сапер. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  21. ↑ Дымный порох. Большая Советская энциклопедия. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 04 декабря 2012.
  22. ↑ Верн, Жюль. С Земли на Луну прямым путём за 97 часов 20 минут. lib.ru. — Пер. с французского: Марко Вовчок. Изд: Ж.Верн. Собр. соч. в 6 т. Т.1, «Современный писатель», М., 1993. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  23. ↑ Л. Н. Толстой. Война и мир. magister.msk.ru. — Т. 4, часть 3. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.
  24. ↑ Наполеон отступал по калужской земле. КП—Калуга. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 06 декабря 2012.
  25. ↑ Н. В. Гоголь. Тарас Бульба. klassika.ru. Архівавана з першакрыніцы 5 студзеня 2013. Праверана 05 декабря 2012.

Літаратура

Спасылкі