बारूद
बारूद एउटा बिस्फोटक मिश्रण हो। यसलाई गन पाउडर वा कालो बारूद (black powder) पनि भन्दछन्। (गन पाउडर) गन्धक, कोइला एवं शोडा (पोटैसिअम नाइट्रेट वा साल्टपीटर)को एउटा मिश्रण हो। यसको रंग कालो हुन्छ यस कारण यसलाई ब्ल्याक पाउदर पनि भनिन्छ। बारूदको प्रयोग पटेकाहरु एवं आग्नेयास्त्रहरु (firearms)मा गरिन्छ। बारूद आगोको झिल्का पाएर तेजीदेखि बल्दछ जसदेखि भारी मात्रामा ग्यास एवं गरम ठोस पैदा हुन्छ।
वर्तमान समयमा बारूदलाई कमजोर विस्फोटक (low explosive)का रूपमा जानिन्छ किनभनें विस्फोट भएमा यो अपश्रव्य तरङ्गहरु (subsonic) पैदा गर्दछ न कि पराश्रव्य तरङ्गहरु (supersonic)। यस कारण बारूदका बल्नाले उत्पन्न ग्यासे यति नैं दाब पैदा गर्न पाउँछन् जो गोलीलाई अघि फ्याँक्नमा सहायक हुन्छ किन्तु बन्दूकको नलीलाई क्षति पुर्याउँदैन। कुनै चट्टानका विध्वंस वा कुनै किल्लालाई तोडनका लागि बारूदको प्रयोग उपयुक्त हुँदैन तर यिनको लागि टी एन टी आदि राम्रा रहन्छन्।
वर्तमान समयमा बारूदका मानक मिश्रणमा ७५% शोडा, १५% कोमल दाउराको कोइला तथा १०% गन्धक हुन्छ।
इतिहास
यसको आविष्कार कहिले भयो, यसको ठीक ठीक पत्ता लागेको छैन,मा यस्तो थाह हुन्छ कि ईसाका पूर्व कालमा चीनिहरूलाई बारूदको जानकारी थियो। रौजर बेकन (१२१४-१२९४)का लेखहरूमा बारूदको उल्लेख मिल्दछ,मा प्रतीत हुन्छ कि बारूदका प्रणोदक गुणहरूको उनको ठेगाना छैन था१ बेकनका समयसम्म बारूदको एउटा आवश्यक अवयव शोडा शुद्ध रूपमा प्राप्य छैन थियो। १३ौं शताब्दीका उत्तरार्धका शस्त्रहरूमा प्रक्षेप्य फ्याँक्नमा यसका प्रयोगको ठेगाना लाग्दछ। बेकनले जस बारूदको उल्लेख गरेकोछ त्यसमा शोडा ४१.२ र कोइला तथा गन्धक प्रत्येक २९.४ प्रतिशत मात्रामा रहन्थे। यस्ता बारूदको प्रबलता निकृष्ट कोटिको हुन्थ्यो। पछि बारूदका अवयवहरूमा शोडा, कोइला र गन्धकको अनुपात क्रमश: ७४.६४, १३.५१ र ११.८५ प्रतिशत गर्न दिइएको हो।
बारूदमा यी तीनहरु अवयवहरूको चूर्ण रहन्छ। यो चूर्ण प्रारम्भमा हाथमा पीसकर बनाइन्थ्यो,मा पछि दलने मशीनको प्रयोग शुरू भयो। यी मशीनहरु घो्ने वा पानीदेखि चलती थिए। यिनको स्थानमा पछि स्टैंपिग मशीनको उपयोग शुरू भयो,मा यो निरापद छैन थियो। पहिला जो चूर्ण बनन्थे ती तीनहरु अवयवहरुका चूर्णहरूलाई मिलाएर बनन्थे। यस्ता धूलोलाई तोपहरूमा भली भाँति न त धेरै कसा जा सकन्थ्योतर्फ न ढीला नैं छोडा जा सकन्थ्यो। यस कठिनतालाई टाडा गर्नका लागि १५ौं शताब्दीमा धूलोलाई दानादार रूपमा प्राप्त गर्ने प्रयत्न भयो। धूलोमा ऐलकोहल, वा मूत्र, मिलाएर त्यसलाई दानादार बनाइन्थ्यो। मद्यसलाईवीको मूत्र यसका लागि सर्वश्रेष्ठ सम्झिन्थ्यो। यसदेखि बनेका दानाहरु अधिक शक्तिशाली हुन्थे। दानाहरु विभिन्न आकारका हुन्थे र चालेर तिनलाई अलग अलग गरिन्थ्यो। ठूला दानाहरु तोपहरूमा र साना दानाहरु बंदूकहरूमा प्रयोग हुन्थे।
पछि अवयवहरूलाई शुद्ध रूपमा प्राप्त गर्न उनीसित बारूद बनाउनमा र तिनलाई दानादार बनाउनमा विशेष सुधार भयो। राम्रो कोइला पनि अब बन्न लागेको थियो। त्यसलाई ध्वांसे वा कोको कोइला भन्थे र यो राई (rye) नामक अनाजका पुआलदेखि बनाइन्थ्यो।मा एतदर्थ पुआललाई पूरा पूरा तपाँदै छैन थिए। सामान्य बारूदमा अवयवहरूको अनुपात निम्नलिखित रखन्थे। शोडा ७५ प्रतिशत, कोइला १५ प्रतिशत र गन्धक १० प्रतिशत। नयाँ मिश्रणमा इनकी आपेक्षिक मात्रा क्रमश: ८०, १६, ३ रहती थियो तथा एउटा भाग जलको पनि रहन्थ्यो। यस्तो बारूद धेरै सफल सिद्ध भयो।
स्टैंपिंग मशीनका उपयोगमा, जस्तो माथि भनिएको छ, खतरेको भय थियो। यसका स्थानमा चक्र वा ह्वील मिल (Wheel Mill)को प्रयोग शरू भयो। अचेल पनि चक्र वा ह्वील मिलको उन्नत रूप नैं प्रयुक्त हुन्छ। यसमा एउटा क्षैतिज ईषा (shaft) रहन्छ, जो ऊर्ध्वाधर स्पिण्डल (spindle)का घूमनाले घूमती हो। स्पिण्डलमा फलामका दुइ भारी चक्र जोडिएका रहन्छन्, जसको भार १० देखि १२ टनसम्म र व्यास छ फुट हुन्छ। एक पल्टमा लगभग ३०० पौण्ड द्रव्य पिंधिन्छ। पानी हालेर त्यसलाई गिलो राख्दछन्। पिसाई चारदेखि लिएर पाँच घण्टामा सम्पन्न हुन्छ। फेरि त्यो दबाइन्छ। प्रति वर्ग इंचमा ३,००० देखि ४,००० पौण्ड दबाव रहन्छ। यस्ता उत्पादको घनत्व १.७४ देखि १.८०सम्म हुन्छ। यसलाई फेरि तो्डेर विभिन्न विस्तारका दानाहरु प्राप्त गर्दछन्। यस विधिमा समय केही अधिक लाग्थ्यो। अत: अब यसमा केही र सुधार गरिएको हो। दुइ फलामका कक्ष, ड्रमका आकारका रहन्छन्। एकमा शोडा गन्धक र अर्कामा कोइला गन्धक काँसाको गोलीहरुका द्वारा पिंधिन्छ। चार घण्टामा विभिन्न अवयव पूर्ण रूपले चूर्ण हुन्छन्। दुइटै कक्षहरुदेखि चूर्णलाई निकालेर, तेस्रो ताँबाका ड्रममा राखेर, काष्ठको गोलीहरुदेखि दुइ घण्टासम्म पिंध्छन्, जसमा एकसम चूर्ण बन्न जान्छ। यस विधिलाई बेलननाल (rolling barrel) विधि भन्दछन्।
वाह्य सूत्र
