Benin

Benin täsiväldi
République du Bénin (ranskakielân)
lippu
lippu		 vaakun
vaakun
Staatâhäämi täsiväldi
President Patrice Talon
Uáivikaavpug Porto-Novo (lahâasâttemlâš)
Cotonou (haaldâtlâš)[1]
Eres kaavpugeh Natitingou
Abomey
Ouidah
Parakou
Grand-Popo
Vijđodâh 112 622 km²
– sisčääci 1,8 %
Ässeeloho (2020) 12 132 891 [2]
– ässeesaahâdvuotâ 108 ässed/km²
– aalmugstuárrum 2,73 % (2020)
Virgáliih kielah ranskakielâ
Vaaluut CFA-frangi (XOF)
Äigi UTC+1
Jiečânâsvuotâ
– Ranskaast 1.8.1960
Uánádâs BJ
– fiävruin DY
– kirdemmašinijn TY
Jotolâh uálgispiälásâš
Sundenummeer +229
Internet TLD .bj
Aalmuglâšlaavlâ L'Aube Nouvelle

Oovdiš staatâ(h) Benin aalmugtäsiväldi
(1975–1990)
Dahomey täsiväldi
(1958–1975)
Ranska Dahomey
(1894–1958)
Dahomey kunâgâskodde
(1600–1894)

Benin lii staatâ Afrikist, Guinealuovtâ riddoost. Ton uáivikaavpug lii Porto-Novo já stuárráámus kaavpug Cotonou. Benin vijđodâh lii 112 622 km², mast 110 622 km² lii eennâm já 2 000 km² čääci. Virgálâš kielâ Beninist lii ranskakielâ, mutâ ton lasseen tobbeen sárnuh meiddei maaŋgâid hiäimukielâid. Benin lii ohtâ kievhimuin enâmijn maailmist.[3]

Historjá

Beninist assii ulmuuh jo keđgiääigi.[3]

Benin riddokuávlu kočodui tovle uárjiriddon, ko viestâreennâmliih viežžii riddokuávlust ennuv oorjijd, kiäid sij tuálvui Amerikân. 1400-lovvoost viestâreennâmliih huksejii ennuv kolonialismkuudijd Benin kuávlun. Uárjikävppi vahâgitij ennuv 1600-lovvoost vuáđudum Dahomey staatâ aalmug. 1800-lovo loopâst Dahomeyst (ive 1975 rääjist Benin) šoodâi Ranska sirdoeennâm. Tađe ovdil kuávlust lijjii maaŋgah jiečânâs staatah, moi kielah já kulttuureh lijjii maaŋgâlágáneh. Kuávlu kievrâmus staatâ ovdil Dahomey lâi Allada kunâgâskodde. Mäddin lijjii enâmustáá ewekielâliih aalmugeh, kiäi madduuh lijjii tááláá Togo raajij siste. Tavveen stuárráámus juávkku lâi baribah já taveviestârist oppeet sombah.[4]

Benin finnij jiečânâsvuođâs Ranskaast porgemáánu 1. peeivi 1960.

Eennâmtiätu

Sajadâh já rääjih

Benin lii Viestâr-Afrikist Nigeria já Togo kooskâst. Ton eres ránnjástaatah láá Niger já Burkina Faso.

Morfologia

Alemus saje Beninist lii Mont Sokbaro, mii paijaan 658 meetter alodâhân.[5]

Šoŋŋâdâh

Šoŋŋâdâh Beninist lii trooppisâš: mäddin šooŋah láá kumeh já lahtâseh, tavveen váhá koškásuboh. Ubâ staatâst koškepaje pištá juovlâmáánust njuhčâmáánun já oppeet njuhčâmáánust syeinimáánu räi láá rášuarveh. Beninist láá viehâ uccáá meecih, ko koškepajeh já meccipuáluh láá tuššâdâm 59% meecijn, moh ovdil lijjii.[3]

Viehâdâh

Merhâšitteemuuh oskolduvah Beninist láá algâaalmug oskolduvâi lasseen ristâosko já islam.[6]

Maaŋgah hiäimuh Beninist, om. fon-, yoruba- já ewehiäimuh, hárjutteh ärbivuáválâš animistlâš oskoldâh, vodun. Tot lii Beninist nuuvt stuorrâ áárvust, ete masa puoh eres-uv oskolduvâi hárjutteijeeh kunnijâtteh tom já ton imelijd.[7]

Beninist ääsih paijeel 12 miljovn olmožid (2020)[8], kiäh sárnuh ohtsis 52 kiellâd.[9] Ranskakielâ lii kuittâg ton virgálâš kielâ. Eellimäigivuordâ Beninist lii 61 ihheed.

Luuhâđ máttá 15–24-ihásijn ohtsis 60,95 %, kaandâin 69,76 % já nieidâin 51,94 % (2018).

Paijeel 65-ihásijn ohtsis tuše 8,22 % máttá luuhâđ, almain 16,31 % já nisonijn tuše 2,27 % (2018).[10]

Ässeeloho

Käldee: Wikidata

Haldâttâh já politiik

Benin departementeh: 1. Atakora, 2. Alibori, 3. Donga, 4. Borgou, 5. Collines, 6. Couffo, 7. Zou, 8. Plateau, 9. Mono, 10. Atlantique, 11. Littoral, 12. Ouémé

Kuávlulâš jyehim

Benin lii juohhum 12 departementân (ranskakielân départements), moh láá juohhum val 77 pirrâdâhkodán (communes). Toh juáhhojeh 545 arrondissementân (arrondissements), já taah val sijdáid (villages) teikkâ kaavpugossijd (quartiers).[11]

Benin departementeh[11]
departement uáivikaavpug vijđodâh (km2) ässeeloho (11.5.2013)
Alibori Kandi 26 242 867 463
Atakora Natitingou 20 499 772 262
Atlantique Allada[12] 3 233 1 398 229
Borgou Parakou 25 856 1 214 249
Collines Dassa-Zoumé 13 931 717 477
Couffo Aplahoué 2 404 745 328
Donga Djougou 11 126 543 130
Littoral Cotonou 79 679 012
Mono Lokossa 1 605 497 243
Ouémé Porto-Novo 1 281 1 100 404
Plateau Pobè[12] 3 264 622 372
Zou Abomey 5 243 851 580
Wikimédiens du Bénin -kevtteejuávkku já Wikimedia Suomâ Heikki Kastemaa Villa Karost.

Kulttuur

Benin lii voodoo šoddâmsaje, já jyehi uđđâivemáánu tobbeen uárnejuvvoo maailm stuárráámus voodoo-festivaal.[13]

Grand-Popo riddokaavpugist kávnoo Villa Karo kulttuurkuávdáš, mii fáálá pargoviistijd jieškote-uvlágán taidâráid, tego kirječälleid já musikkáráid.[14] Ton ohtân ulmen lii ovdediđ ohtsispargo syemmilâš já afriklâš taidârij já totkei kooskâst.[15]

Fáádást eres soojijn

  • Benin Enciclopedia Britannica -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
  • Benin The World Factbook -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)
  • Benin BBC News -sijđostuvâst (eŋgâlâskielân)

Käldeeh

  1. ↑ Benin Government 2020 theodora.com
  2. ↑ Benin Population 2020 World Population Review
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Benin Globalis
  4. ↑ Benin Britannica
  5. ↑ The World Factbook: Benin Central Intelligence Agency
  6. ↑ Benin country profile BBC News
  7. ↑ Voodoo Afrikan arkea. Juha Vakkuri ja Juha Metso. Like Kustannus Oy 2014. ISBN 978-952-01-1101-4 s.23
  8. ↑ Benin Population Worldometer
  9. ↑ Voodoo Afrikan arkea. Juha Vakkuri ja Juha Metso. Like Kustannus Oy 2014. ISBN 978-952-01-1101-4 s.38
  10. ↑ Benin Education and literacy UNESCO Institute for Statistics
  11. ↑ 11,0 11,1 Brinkhoff, Thomas [https://www.citypopulation.de/en/benin/cities/ BENIN: Republic of Benin: Departments. Čujottum 30.7.2020 (eŋgâlâskielân)
  12. ↑ 12,0 12,1 A., Simon. Bénin : liste des 12 nouveaux préfets et des chefs-lieux de départements. Čujottum 30.7.2020 (ranskakielân)
  13. ↑ Benin aventura.fi
  14. ↑ Riku Rantala: ”Benin tarjoaa hämmentäviä kokemuksia” Ilta-Sanomat. 8.4.2015. Čujottum 19.6.2020.
  15. ↑ villakaro.org



Afrik staatah

Algeria • Angola • Benin • Botswana • Burkina Faso • Burundi • Djibouti • Egypt • Elefanttähtiriddo • Eritrea • Eswatini • Etiopia • Gabon • Gambia • Ghana • Guinea • Guinea-Bissau • Kamerun • Kap Verde • Kenia • Komoreh • Kongo demokraatlâš täsiväldi • Kongo täsiväldi • Koskâ-Afrik täsiväldi • Lesotho • Liberia • Libya • Maadâ-Afrik • Maadâ-Sudan • Madagaskar • Malawi • Mali • Marokko • Mauritania • Mauritius • Mosambik • Namibia • Niger • Nigeria • Peeivitäsideijee Guinea • Ruanda • Sambia • Senegal • Seychelleh • Sierra Leone • Somalia • Sudan • São Tomé já Príncipe • Tansania • Togo • Tšad • Tunisia • Uganda • Zimbabwe