2024 ел

Бу мәкаләдә яки мәкалә өлешендә көтелгән вакыйгалар турында мәгълүмат бар. Монда әле булмаган вакыйгалар тасвирланган.

2024 (ике мең егерме дүртенче) ел — кәбисә ел, милади тәкъвим буенча дүшәмбе көнне башлана. Бу безнең эраның 2024 елы, III меңьеллыкның 24 елы, XXI гасырның 24 елы, XXI гасырның 3 унъеллыгының 4 елы, 2020 елларның 5 елы. 2024 елдан бирле 1 ел үтте.

• Россия Федерациясендә Гаилә елы игълан ителә ― Россия Федерациясе Президенты В. В. Путинның 2023 елның 22 ноябрендәге 875-нче санлы Указы нигезендә ^[1]
• 1 март — Уфада РБ башлыгы Радий Хәбиров беренче тапкыр татар җәмәгатьчелеге белән очрашты.^[2]
• 17 март — Россиядә Путинны президент итеп сайлаулар.
• 2 апрель — Украина хәрби пилотсыз очкычлары Татарстандагы Алабуга махсус икътисади зонадагы һәм Танеко нефть эшкәртү заводы объектларына һөҗүм итә.
• 8 апрель — тулы кояш тотылу.
• 9 май — Украина хәрби пилотсыз очкычлары Газпром нефтехим Салават заводына һөҗүм ясый.
• 26 июль ― Парижда (Франция) XXXIII җәйге Олимпия уеннары^[d] башлана^[3].
• 1 август — Русия шпионнарын сәяси тоткыннарга һәм чит ил тотыкларына алмашу нәтиҗәсендә журналист, сәяси тоткын Алсу Кормаш азат ителгән.
• 6 август — Украина хәрби көчләре Курск өлкәсендә хәрби операциясен башлый.
• 8 сентябрь — Татарстан Дәүләт Советына «сайлаулар».
• 12 октябрь — Казанда Сөембикә манарасы янында Хәтер көне уңаеннан дога кылу тыелган.
• 16 октябрь — Рәис Рөстәм Миңнеханов Явыз Иван гаскәренә багышлап салынган корылманы зыярат кыла.^[4]
• 5 ноябрь — АКШта президент сайлаулары.
• 20 декабрь — Магдебург шәһәрендә (Алмания) гарәп террорчысы бәйрәм ярминкәсендәге кешеләрне йөк машинасы белән таптап китә.
• 21 декабрь — Казанга Украина хәрби көчләренең пилотсыз очкычлары һөҗүме.
• 25 декабрь — Әзербайҗанның Embraer E190 очкычын Русиянең һава һөҗүменә каршы оборонасы утка тоткач, Актау аэропортында һәләкаткә тарый (Актауда очкыч афәте).

• 2 гыйнвар ― Рафил Ногманов (74), 1993―2009 елларда ― Татарстан Республикасы буенча эчке эшләр министры урынбасары^[5].
• 4 гыйнвар ― Равил Шаммасов (93), Башкортстанның халык шагыйре^[6].
• 15 гыйнвар ― Азат Сөнкишев (?), журналист, ТР аткаазанган мәдәният хезмәткәре^[7]
• 17 гыйнвар ― Юрий Демидов (85), ТАССРның җирле сәнәгате министры (1985―1989)^[8].
• 31 гыйнвар ― Фәридә Мөэминова (66), РФ атказанган артисты^[9].

• 12 февраль ― Рәшит Сафиуллин (74), рәссам^[10].
• 16 февраль ― Алексей Навальный (47), рус оппозиция юлбашчысы, Путин дошманы.
• 20 февраль ― Ринат Мәннан (78), язучы^[11].
• 24 февраль ― Васил Хәннанов (67), татар рәссамы, РФ атказанган, БР атказанган һәм халык рәссамы^[12].

• 9 март ― Мөхәммәт Харрасов (75), БДУ ректоры (2000―2010)^[13].
• 19 март ― Исмәгыйль Шәрифҗанов (83), тарихчы, ТР (1997) һәм РФ (2010) аткзанган фән эшлеклесе, КФУ атказанган профессоры (2010)^[14].
• 21 март — Мидхәт Әбделмәнов (81), Башкортстанда яшәп иҗат иткән татар шагыйре.
• 30 март — Шәүкәт Гаделша (74), шагыйрь, Тукай премиясе лауреаты^[15].

• 9 апрель — Искәндәр Насыйров (39), архитектор, йөздән артык мәчетнең проекты авторы^[7]
• 17 апрель — Мөнирә Хәбибуллина (39), концертмейстер, ТР атказанган сәнгать эшлеклесе^[7]

• 3 май — Гаяз Сәхәпов (85), «Түбән Кама нефть химиясе» ААҖ элеккеге генераль директоры^[16].
• 13 май — Розалина Шаһиева (78), сәнгать белгече, шагыйрә^[17].
• 19 май — Ибраһим Рәиси (63), Иран президенты^[18].
• 19 май — Галия Солтанова (87), җырчы^[19].

• 1 июнь — Артур Чилингаров (84), галим-океанолог, география фәннәре докторы, профессор^[20].
• 4 июнь — Шамил Хамматов (77), Татарстанның мәгълүмат һәм матбугат министры (1989―1992)^[21]
• 7 июнь — Владимир Латыйпов-Догадов (62), драма актеры. БР халык артисты (2004)^[22]
• 9 июнь — Мисбах Сәхәбетдинов (94), тыл ветераны, милли активист (Чаллы).
• 14 июнь — Морат Әвәзов (81), филолог, казакъ иҗтимагый эшлеклесе^[23]
• 18 июнь — Әнисә Таһирова (82), шагыйрә, БР атказанган мәдәният хезмәткәре (1992)^[24]
• 19 июнь — Әхтәм Зарипов (88), артист, режиссер һәм язучы^[25].
• 23 июнь — Рәшит Шәкүр (87), фән докторы, Башкортстанның халык шагыйре (2021)^[26]

• 6 июль — Илдус Мостюков (96), Социалистик Хезмәт Герое^[27].
• 8 июль — Әнвәр Шәрәфиев (88), композитор, педагог. Татарстанның халык артисты^[28].

• 16 август — Якуп Өмәроглу (?), Ауразия Язучылар берлеге рәисе^[7]
• 23 август — Әнәс Хәсәнов (89), ТР Президентының матбугат үзәге җитәкчесе (1991―1999)^[29].
• 24 август — Марат Әхмәтов (87), скрипкачы, КДК профессоры^[30].

• 5 сентябрь — Лиза Нурлыева (?), журналист^[7]
• 10 сентябрь — Әлфия Тутаева (?), 1989―2000 елларда М. Горький музее директоры^[7]
• 18 сентябрь — Зөлфия Камалова (55), җырчы^[31].

• 5 октябрь — Илдар Дадин (42), җәмәгать эшлеклесе, оппозиционер^[32].
• 6 октябрь — Ринат Акчурин (78), кардиохирург^[33].
• 12 октябрь — Фән Вәлиәхмәтов (73), җырчы, Татарстанның һәм Башкортстанның халык артисты^[34].
• 16 октябрь — Ринат Таҗетдинов (86), актер, РСФСР халык артисты^[35].
• 31 октябрь — Нурия Абдуллина (67), журналист, җырчы, композитор, БР атказанган мәдәният хезмәткәре^[36]

• 7 ноябрь — Рафаэль Йосыпов (90), техник фәннәр докторы (1968), профессор^[37]
• 9 ноябрь — Ринат Кудашев (88), РСФСР атказанган төзүчесе^[38].
• 16 ноябрь — Дамирә Әшрәпова (?), Чаллыда «Әллүки-моңлы көй» ансамбле җитәкчесе^[7]
• 21 ноябрь — Дания Гайнетдинова (?), журналист, язучы^[7]
• 23 ноябрь — Сәүбән Чуганаев (76), композитор, популяр җырлар авторы, җырчы-башкаручы^[39].
• 29 ноябрь — Галина Мидзяева (83), театр актеры, Россия Федерациясенең халык артисты (1995)^[40]

• 24 декабрь — Рәлис Уразгулов (59), журналист, язучы, Ш. Ходайбирдин премиясе лауреаты (1995)^[41]
• 29 декабрь — Джимми Картер (100), АКШның 39 нчы президенты (1977—1981)^[42].
• 30 декабрь — Фрейзер Стоддарт (82), Физика өлкәсендә Нобель премиясе иясе (2016)^[43].

• Ләис Зөлкарнәев
• Кадим Җәмитов
• Миләүшә Таминдарова
• Борис Вайнер

• Физиология һәм медицина өлкәсендә ― Виктор Эмброс^[d] (АКШ) һәм Гэри Равкан^[d] (АКШ) ― микроРНК ачышы өчен^[44]
• Химия өлкәсендә ― Дэвид Бейкер^[d] (АКШ), Демис Һассабис^[d] (Британия) һәм Джон Джампер^[d] (Британия) ― аксымнарның компьютер дизайны һәм аларның өч үлчәмле структурасын алдан фаразлау өчен^[45]
• Физика өлкәсендә ― Джон Хопфилд^[d] (АКШ), Джеффри Хинтон^[d] (Британия) ― ясалма нейрон челтәрләре ярдәмендә машина өйрәнүен тәэмин итә торган фундаменталь ачышлары һәм уйлап табулары өчен^[46]
• Әдәбият өлкәсендә ― Хан Ган^[d] (Көньяк Корея) ― тарихи яраларга каршы торучы тирән шигъри проза өчен^[47]
• Тынычлык премиясе ― Нихон Хиданкё (Япония) ― атом-төш коралыннан азат дөньяга ирешү тырышлыгы һәм шаһит күрсәтмәләре белән атом-төш коралының бүтән беркайчан да кулланылырга тиеш булмавын күрсәткән өчен^[48]
• Икътисад өлкәсендә ― Дарон Аҗемоглу^[d] (Төркия / АКШ), Джеймс Робинсон^[d] (Британия), Саймон Джонсон^[d] (АКШ) ― институтлар формалашу процессын һәм аларның икътисади чәчәк атуга йогынтысын тикшергәннәре өчен^[49]