Le Corbusier
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
 Architet e pitor. Për dé na mej qualità dla vita për j'abitant ëd le sità tròp satìe, Le Corbusier a l'é stàit anfluent ant l'urbanìstica e a l'é stàit un mèmber fondator dël Congrès International d'Architecture Moderne (CIAM). VitaGioventura (1887-1914)Soa sità 'd nàssita, La-Chaux-de-Fonds a l'era na cita sità ant ël canton ëd Neuchâtel ant ël nòrd-òvest ëd la Svìssera, fra ij mont dël Jura, pen-a sinch kilòmeter dal confin con la Fransa. A l'é andàit a na scòla materna anté ch'as mostrava a la mòda ëd Friedrich Fröbel. Da giovo Jeanneret a l'era ablì da j'art visuaj e a l'ha studià a la Scòla d'art ëd La-Chaux-de-Fonds con magìster Charles L'Eplattenier, ch'a l'avìa studià a Budapest e Paris. Sò ansegnant d'architetura ant la Scòla d'Art a l'era l'architet René Chapallaz ch'a l'ha avù na granda anfluensa sij prim proget ëd ca ëd Le Corbusier. Ël giovo a l'é fasse armarché për la prima vira dël 1902, an vagnand a l'Esposission d'art figurative a Turin ël prim prémit për la realisassion ëd na mostra siola. Le Corbusier a l'ha sèmper vorsù scapé da l'atmosfera provinsal ëd soa sità 'd nàssita an viagiand për l'Euròpa. Pì tard dël 1911 a l'ha viagià ant ij Balcan e a l'ha visità Bulgarìa, Grecia e Turchìa, ampiniend squasi otanta libret ëd nòte con jë sbòss ëd lòn ch'a vëddìa, dont vàire sbòss dël Partenon, dont le forme a saran peui elogià ant soa euvra Vers une architecture (1923). Prinsipi 'd cariera: le vile (1914-1920)Le Corbusier a l'ha mostrà an soa veja scòla a La-Chaux-de-Fonds durant la prima guèra mondial, sensa torné a Paris quand che la guèra a l'era finìa. Durant si quatr agn an Svìssera, a l'ha travajà sla teorìa architetural an dovrand ëd técniche moderne. Ant la Ca Domino (1914-1915) a propon un pian teren duvert fàit con pian ëd ciman suportà da 'n pcit nùmer ëd fin-e colòne 'd ciman armà tut aranda le bande, con un còrp ëd rampe ch'a përmëttìa 'd rivé a tùit ij livej da na còta dël pian teren. Ës proget a l'é dventà la partensa për la pipart ëd soa architetura dij des agn apress. Prest a l'ha anandià sò pròpi studi d'architetura con ël cusin Pierre Jeanneret (1896-1967), na società ch'a durërà fin-a a j'agn 1950 con n'antërussion durant la sconda guèra mondial, dovùa a l'opinion nen sclinta ëd Le Corbusier an sël regim ëd Vichy. Dël 1918 Le Corbusier a l'ha ancontrà 'l pitor cubista Amédée Ozenfant, ch'a l'ha arconossù 'me në spìrit compatìbil. Ozenfant a l'ha ancoragialo a pituré, e ij doi a l'ha tacà 'n perìod ëd colaborassion. Arfudand ël cubism com irassional e "romàntich", la cobia a l'ha publicà ansema sò manifest, Après le cubisme, e a l'han stabilì 'n neuv moviment artìstich, ël Purism. Ozenfant e Le Corbusier a l'han fondà l'arvista purista L'Esprit nouveau. A l'é 'dcò vnù bon amis con l'artista cubista Fernand Léger. Con sò stranòmAnt la prima surtìa dl'arvista, dël 1920, Charles-Edouard Jeanneret a l'ha adotà lë stranòm Le Corbusier, na forma alterà dël cognòm ëd sò pare grand ëd mare, Lecorbésier, arfletend soa chërdensa che mincadun a peul anventesse torna. Pijé 'n nòm sol për na përson-a a l'era na mòda fra j'artista ant col temp-là, dzortut a Paris. Fra 'l 1918 e 'l 1922, Le Corbusier a l'ha batì gnente, an consentrand sòj sfòrs an sla teorìa pitural purista. Dël 1922 chiel e sò cusin Pierre Jeanneret a l'han duvertà në studi a Paris al 35 ëd rue de Sèvres. Sòj studi teòrich a son prest smonusse an vàire modej ëd ca unifamiliar. Fra sti-sì a-i é la Maison Citrohan, un gieugh ëd mòt con la meison viturìstica fransèisa Citroën, përchè Le Corbusier a mirava a antroduve ant l'edilissia ëd meud e 'd materiaj industriaj modern. Ant ës cas-sì Le Corbusier a propon na strutura 'd tre pian, con un salòt a dobia autëssa, dë stansie da let a lë scond pian e la cusin-a al ters pian. Ël coercc a sarìa stàit ocupà da na trassa al sol. A l'esterior Le Corbusier a l'ha anstalá 'n còrp dë scale. Com an vàire d'àutri proget ëd cost perìod, a progeta 'dcò 'd fassade ch'a comprendo 'd filonghere dë fnestre nen antërompùe. La ca a dovrava na pianta retangolar, con ëdco ëd muraje esteriore sensa fnestre, ma dont la surfassa a l'era lassà bianca con la rissadura. Fra 'l 1922 e 'l 1927 Le Corbusier e Pierre Jeanneret a l'han disegnà tante ca privà pr'ëd client dj'anviron ëd Paris. A Boulogne-sur-Seine e ant l'arrondissement XVI ëd Paris, ij doi a l'han progetà e batì Vila Lipschitz, Ca Cook, Vila Planeix, e la Ca La Roche/Albert Jeanneret andoa ancheuj a resta la Fondassion Le Corbusier. UrbanismPër vàire agn, ij dirigent fransèis a l'ha nen riussì a gestì ël chërse dla miseria ant le bariere ëd Paris, e Le Corbusier a l'avìa sërcà le manere pì eficente për ospité 'n grand nùmer ëd përson-e, për rësponde a la crisi dj'abitassion an sità. A chërdìa che soe neuve forme architeturaj moderne a l'avrìo fornì na solussion organisativa ch'a l'avrìa përmëttù 'l monté dla qualità dla vita dle classe pì basse. Soe Immeubles Villas (1922) a j'ero 'n proget ëd costa sòrt, fàit da 'd grand blòch d'alògg për un-a përson-a, butà un an sl'àutr, con dij proget ch'a ancludo salòt, stansia da let e cusin-a, e 'dcò na trassa-giardin. Nen conten ëd disegné mach dij condomini, Le Corbusier a l'é prest passà a studié le sità antreghe. Dël 1922 a l'ha presentà sò schema për la “Sità Contemporania” për tre milion d'abitant (Ville Contemporaine). La part prinsipal ëd sò pian a l'era 'l grup ëd gratacej d'ufissi da sessanta pian con pianta a cros e strutura d'assel, bindà da “ridò ëd muraje” fàit ëd véder. Sti gratacej a l'ero butà an mes a 'd gran spassi retangolar, mantnù coma dij parch. Al sènter a jë sta n'enòrma via 'd traspòrt, costruìa an tanti livej, con carzà për coriere e torpedon e ferovìe për ël treno, e j'antërsession fra tut sòn e l'autostrà. Ansima a tut a-i é 'l reopòrt. Le Corbusier a l'avìa la fantasiosa convinsion che ij reoplan comersiaj a l'avrìo aterà fra j'enòrm gratacej. Chiel a l'ha d'autut spartì la sircolassion dij pedon da le carzà e a l'ha dedicà a la vitura ël ròl ëd prim mojen ëd traspòrt. Quand che un as bogia da la zòna dij gratacej sentraj vers le bariere, a treuva dë pcit palass, ëd condomini con pianta a zigh-zagh, batì ant ël mes dle zòne vërde assè lontan da le strà: belessì a vivo j'abitant. Le Corbusier a sperava che j'antrapreneur anluminà ëd Fransa a l'avrìo aplicà ël model taylorista e col fordista, arpijà da l'industria american-a, për organisé la neuva sossietà. Com a l'ha butà scrit Norma Evenson, “la sità proponùa a queidun a l'ha smijà na coragiosa e convinta vision d'un neuv mond, a queidun d'àutr a l'ha smijà na frèida negassion dl'ambient urban familiar a la scala dla megalomanìa.” Ëdcò con ël but dë spantié sto neuv spìrit industrial, Le Corbusier a l'ha montà su sò giornal ciamà L'Esprit Nouveau ch'a possava për taché dlongh a dovré le moderne técniche e organisassion industriaj për traformé la sossietà an n'ambient pì vajant con un livel ëd vita pì àut sia da na mira sossial che conòmica. A l'ha armarcà con fòrsa che sta trasformassion a ventava prontela për evité le rivolussion che dësnò a l'avrìo ëd sigura socrolà 'l mond. Sò dit “Architetura o Arvira”, dësvlupà ant sòj artìcoj an cost giornal, a l'é dventà sò mòt ant l'euvra Vers une architecture (“Vers n'architetura”), ch'a cheuj d'artìcoj selessionà che chiel a l'avìa scrivù për L'Esprit Nouvau dal 1920 al 1923. Ant ës lìber Le Corbusier a va dapress a l'anfluensa ëd Walter Gropius e a-i anseriss vàire fòto dle cassin-e american-e e dij grané mecànich american. Dë schema urban teòrich a l'han ocupà ancor Le Corbusier. A l'ha esibì so Plan Voisin, sponsorisà da na meison viturìstica, dël 1925. An sto schema chiel a propon ëd dësblé la pipart dël sènter ëd Paris a nòrd ëd la Sena e rampiasselo con soe tor d'ufissi ëd sessanta pian da la Sita Contemporania, piassà arlongh na grija dë strà ortogonaj e spassi mantnù da parch fra 'j gratacej. Sò schema a l'ha arseivù crìtiche e dëspresi da j'òm polìtich e industriaj fransèis, combin che lor a l'ero favorèivoj a j'idèje dël taylorism e dël fordism ch'a l'ero a l'orìgin ëd col proget. Tutun sta publicassion a l'ha cissà la discussion sla manera për traté le condission malsan-e ëd gròss tòch dla sità. Ant j'agn 1930 Le Corbusier l'ha spantià e soagnà soe idèje sl'urbanism, publicandje an La Ville radieuse (La sità radiosa) dël 1935. Miraco la diferensa pì gròssa fra la Sità Contemporania e la Sità Radiosa a l'é che la sconda a bandon-a la stratificassion basà sle class, an assegnand le cà conforma a la dimension dla famija, e nen conforma a la posission conòmica. Vàire comentator a l'han notà d'afros ecess dij ton an sta publicassion. Pr'esempi Le Corbusier a spiega dë sciairé nen Stocòlma 'me “'n samblagi ëd palass incredibilment maravijos”, ma mach “un trigo tremend e na trista monotonìa.” A sognava ëd “nëttié e mondé” la sità, con n'“architetura calma e potenta” (as arferiva a l'architetura d'assel, lastre 'd véder e ciman armà). Combin che ij proget ëd Le Corbusier për Stocòlma a son stàit arfudà, d'architet posterior a l'han arpijà soe idèje e bolversà dle part dla capital svedèisa. La Ville radieuse a marca 'dcò soa disilusion chërsenta pr'ël capitalism e sò passage al sindicalism ëd drita d'Hubert Lagardelle. Durant ël regim ëd Vichy, Le Corbusier a 'ha arseivù 'n pòst ant ël comità urbanìstich e a l'ha prontà ij disegn për Algeri e d'àutre sità. Ël goern sentral a la fin a l'ha arfudà sòj proget e apress l'ann 1942 Le Corbusier a l'ha chità l'atività polìtica. Dòp la sconda guèra mondial Le Corbusier a l'ha tentà 'd realisé sò schema urbanìstich ant na scala cita, an batiend na serie d'”unités” (ij blòch ëd senten-e d'alògg dla Sità Radiosa) an Fransa. La pì avosà 'd coste a l'é cola ëd Marsèja (1946-1952). Ant j'agn 1950 n'oportunità ùnica për costruì la Sità Radiosa an granda scala a l'é presentsse con la comission për la sità ëd Chandigarh, la neuva capital për lë Stat indian dël Punjab e dl'Haryana e la prima sità pianificà dl'India. Le Corbusier a l'ha progetà vàire edifissi aministrativ, dont ël tribunal, ël parlament e l'università. A l'ha 'dcò disegnà 'l pian general dla sità, an spartiendla ant vàire setor. Le Corbusier a l'ha peui aplicà ant ij detaj le solussion dl'urbanista Albert Meyer. Soa mòrtContra ij consèj dij dotor, ël 27 Aost 1965, Le Corbusier a l'é andàit a noé ant ël Mediterani a Roquebrun-Cap-Martin, ant ël Pais Nissard. So còrp a l'é stàit trovà daj bagnant e a l'é stàit diciarà mòrt a óndes ore la matin. A l'é capisse che a l'é mòrt d'atach ëd cheur. So funeral a l'é staie ant la cort dël palass dël Louvre l'1 Stémber 1965, con la diression dlë scritor e filòsof André Malraux, che a col temp-là a l'era 'l Minìster dla Coltura fransèis. A l'é stàit sotrà dacant soa fomna ant la tomba che chiel a l'avìa progetà a Roquebrune. La mòrt ëd Le Corbusier a l'ha avù 'n fòrt ampat sël mond coltural e polìtich. Ëd tribut a son rivà da tut ël mond, fin-a da chi ch'a l'avìa fàje 'd brusche crìtiche artìstiche. Ël pitor Salvador Dalí a l'ha arconossù soa amportansa e a l'ha spedì dle fior. Ël pressident djë Stat Unì Lyndon B. Johnson a l'ha dit: " Soa anfluensa a l'é stàita universal e soe euvre a l'han na qualità përmanenta, che 'd parèj a n'han dabon pòchi artista ant nòsta stòria." L'Union Soviética a l'ha giontà: "L'architetura moderna a l'ha perdù so grand mèistr." Mentre ch'as selebrava sò funeral a Paris, ij canaj televisiv giaponèis a trasmëttìo dal Musé Nassional d'Art Ossidental ëd Tokyo, con n'omagi mediàtich d'autut special a col época. Soa tomba a l'é ant ël simiteri dzora Roquebrune-Cap-Martin, tra Menton e Mònaco ant ël Pais Nissard, an Fransa. Al dì d'ancheuj la Fondassion Le Corbusier a managia la gestion ëd sòj drit d'autor. IdèjeSinch pont dl'architetura
A l'é stàita 'd sigura Vila Savoye (1929-31) che a l'ha somà méj ij sinch pont dl'architetura 'd Le Corbusier che chiel a l'avìa dëspiegà an L'Esprit Nouveau e ant ël lìber Vers une architecture, che a l'ha dësvlupà arlongh j'agn 1920. Për prima còsa Le Corbusié a alva su dal seul la massa dla costrussion, an suportandla con dle pilie ciamà pilotis, che a son peui dij passon ëd ciman armà. Sti pilotis, an fornend ël supòrt strutural për la ca, a-i përmëttìo 'd dëspieghé sòj vnient doi pont: na fassada lìbera, ch'a veul dì che le muraje, nen-portante, a podìo esse progetà com a preferìa l'architet, e 'n pian lìber, ch'a veul dì che lë spassi dël paviment a podìa esse configurà an dë stansie sensa 'l sagrin dij trames portant. Lë scond pian ëd Vila Savoye a l'ha peui 'd longh trat dë fnestre a binda ch'a përmëtto 'd vëddùe nen-grevà dël largh giardin dantorn, e sòn a l'é 'l quart pont ëd sò sistema. Ël pont nùmer sinch a l'é 'l coercc-giardin për compensé 'l seul consumà da la costrussion, an rendendlo torna ansima la ca. Na rampa, ch'a part dal pian përtèra e a monta fin-a la trassa dël coercc al pian trè, a përmett na spassgià architetural travers la costrussion. La balustra bianca tubolar a arciama l'estética industrial dij transatlàntich che Le Corbusé a mirava tant. Për fé na vòta pi fin l'omagi a l'industria moderna ëd Le Corbusier, la carzù dantorn ël pian përtèra, con sò përcors semi-sircolar, a mzura l'esat raj ëd na vitura Citroën dël 1927. Modulor
Le Corbusier a deuvra esplìcit ël nùmer d'òr ant sò sistema Modulo për scalé la proporsion architetural. Chiel a l'ha considerà 'd seguité la longa tradission ëd Vitruv, ëd Leonardo da Vinci quand a l'ha studià sò Òm Vitruvian, ëd Leon Battista Alberti e d'àutri che ant la stòria a l'ha dovrà la proporsion dël còrp uman pr'amelioré l'aspet e le fonsion dl'architetura. Oltra 'l nùmer d'òr, Le Corbusier a l'ha fondà sò sistema ansima l'antropometrìa, la Sequensa ëd Fibonacci e 'd rindobie d'unità. A l'ha portà a l'estrem la sugestion ëd Leonardo për ël nùmer d'òr ant le proporsion uman-e: conforma 'l nùmer d'òr a l'ha spartì l'autëssa uman-a an doe part al livel dl'amburì, peui semper conforma 'l nùmer d'òr a l'ha dividù ste session ai gënoj e a la gola; a l'ha dovrà ste proporsion ant sò sistema Modulor. La Vila Stein dël 1927, a Garches, a l'é n'esempi aplicà dël sistema modulor. Ël pian përtera retangolar dla vila, l'autëssa e la strutura interiora a apròssimo motobin dij retàngoj d'òr.
Euvre prinsipajScrit
|
