Różowate

Różowate

Kwiat róży pomarszczonej
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	różowate
Nazwa systematyczna
Rosaceae Juss. Gen. Pl.: 334. 4 Aug 1789, nom. cons.
Zasięg
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Różowate (Rosaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu różowców. Jest szeroko rozprzestrzeniona na kuli ziemskiej. Należy do niej 90 rodzajów liczących ponad 2,5 tys. gatunków, spośród których dziko w Polsce występuje ok. 150. Rodzina o dużym znaczeniu gospodarczym. Należy do niej wiele uprawnych drzew i krzewów owocowych oraz roślin ozdobnych i leczniczych.

Rozmieszczenie geograficzne

Przedstawiciele rodziny są szeroko rozprzestrzenieni na wszystkich lądach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych oraz wielkich pustyń w Afryce i Australii^[3]. Kosmopolityczne są trzy rodzaje: śliwa Prunus, jeżyna Rubus i przywrotnik Alchemilla^[4]. Najwięcej rodzajów występuje w strefach umiarkowanych^[3]. Na półkuli północnej w Europie, Azji i Ameryce Północnej obecnych jest 16 rodzajów, z których wiele sięga na południu do strefy klimatu ciepłego, śródziemnomorskiego i zasiedla obszary górskie w strefie międzyzwrotnikowej. Zasięg eurazjatycki ma 8 rodzajów (niektóre sięgają do Afryki). Na półkuli południowej rozległy zasięg obejmujący Australię i Oceanię, Amerykę Południową i Afrykę ma rodzaj acena Acaena (na północy sięga do Ameryki Północnej). Rodzajów endemicznych w skali kontynentalnej najwięcej jest w Azji (20) i Ameryce Północnej (17), 5 jest w Afryce, 3 w Ameryce Południowej i jeden w Europie^[4].

Rodzaje różowatych rodzime i dziczejące w Polsce^[5]:

W przypadku węższego ujęcia systamatycznego rodzajów (np. zgodnie z Plants of the World Online) do flory Polski należą także przedstawiciele rodzajów: Argentina, Aria, Chamaemespilus, Drymocallis, Majovskya, Scandosorbus, Torminalis^[6].

Morfologia

Pokrój

Rośliny zielne (zarówno jednoroczne, jak i wieloletnie) oraz krzewy i drzewa. Pędy nierozgałęzione i rozgałęzione^[7], cierniste i bezbronne, prosto lub łukowato wzniesione, przewisające, płożące. Pąki okryte widocznymi kilkoma łuskami, rzadko dwiema^[8].

Liście

Zimotrwałe lub opadające na zimę, u niektórych gatunków tylko odziomkowe, u innych także łodygowe lub tylko łodygowe. Na pędach ułożone są skrętolegle, rzadko naprzeciwlegle (Lyonothamnus i Rhodotypos^[3]). Blaszka bywa pojedyncza lub złożona, zarówno dłoniasto, jak i nieparzyście pierzasto. Bywa klapowana lub nie, na brzegu zwykle piłkowana. Ogonek liściowy u części przedstawicieli występuje, u innych nie^[7], gdy jest obecny to często z parą gruczołków w szczytowej części^[8]. Przylistki zwykle są obecne^[7], występują parami i są wolne lub przyrośnięte do ogonka^[8].

Kwiaty

Zebrane w usytuowane na szczytach pędów lub w kątach liści kwiatostany typu wiecha zakończone na szczycie kwiatem. Na skutek modyfikacji lub redukcji tego kwiatostanu kwiaty wyrastać mogą także pojedynczo, w pęczkach, kłosach, gronach, baldachogronach, baldachach i wierzchotkach^[7]. Kwiaty najczęściej są promieniste, obupłciowe (jeśli jednopłciowe, to rośliny są wówczas dwupienne)^[8]. Najniższym okółkiem listków kwiatu u wielu przedstawicieli jest kieliszek^[7], powstający ze zrastających się w okółek przysadek^[3]. Z dolnych części działek kielicha, płatków korony i pręcików powstaje hypancjum, wolne lub przylegające do zalążni^[8], krótkie (płaskie lub półkuliste) lub wydłużone (walcowate, lejkowate lub urnowate)^[7], silnie wypukłe lub silnie wklęsłe^[9]. Działki kielicha są wolne i najczęściej w liczbie 5^[8], rzadko w innej liczbie od 0 do 10^[7]. Płatki korony wolne, występują zwykle w takiej liczbie jak działki, choć u odmian uprawnych często są zwielokrotnione^[7], u niektórych gatunków są zredukowane^[8]. Dysk miodnikowy wyściela hypancjum i jest całobrzegi lub klapowany^[8], czasem go też brak^[7]. Pręciki wolne i liczne – bywa ich do 130, czasem nawet 220 w jednym kwiecie. Pylniki pękają podłużną szczeliną. Zalążni jest od 1 do 250, rzadko nawet więcej^[7]. Są wolne lub zrośnięte z hypancjum, górne, wpółdolne lub dolne^[8]. Zwykle są wolnoowockowe lub w dole zrośnięte, zawsze z wolnymi szyjkami^[9]. Każdy owocolistek z jednym zalążkiem (Dryadoideae, Rosoideae) lub dwoma zalążkami (Amygdaloideae)^[10]. Szyjki słupków osadzone są na zalążniach szczytowo, bocznie lub u ich podstawy; zakończone są zwykle główkowatym znamieniem^[7].

Owoce

Zbiorowe lub nie, suche lub mięsiste: niełupki, mieszki, pestkowce, orzeszki, często tworzące owoc pozorny poprzez zrastanie się hypancjum z owocami właściwymi (m.in. owoce jabłkowate), poza tym występują też torebki^[7]. Nierzadko na owocach widoczny jest trwały kielich^[8]. Na owocach suchych często trwała jest owłosiona i silnie wydłużona szyjka słupka, pełniąca funkcję organu lotnego^[3]. Nasiona są zwykle bezbielmowe. Liścienie zwykle mięsiste i wypukłe w części spodniej^[8].

Systematyka

Pozycja systematyczna rodziny

Rośliny zaliczane do tej rodziny zostały na podstawie budowy morfologicznej trafnie wyodrębnione już w dawniejszych systemach klasyfikacyjnych roślin okrytonasiennych. W tej kwestii istotną zmianą wynikającą z lepszego poznania pochodzenia jest tylko wyłączenie z rodziny rodzaju mydłoka Quillaja (obecnie monotypowa i bazalna rodzina w obrębie bobowców Fabales). Rodzina zajmuje pozycję bazalną w kladzie różowców^[2]. Wyodrębniła się około 76 milionów lat temu^[3].

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Podział i relacje w obrębie rodziny

Nowsze badania podważyły tradycyjny podział na podrodziny ze względu na budowę owoców (na tej podstawie rodzina była dzielona na cztery podrodziny: różowe Rosoideae, tawułowe Spireoideae, jabłkowe Pomoideae i śliwowe Prunoideae). Relacje filogenetyczne wynikające z badań molekularnych potwierdzają dobrze także analizy filogenetyczne dot. składu chemicznego, chromosomów, związków z grzybami. Współcześnie różowate dzielone są na trzy podrodziny: dębikowe Dryadoideae, różowe Rosoideae i tawułowe Spireoideae (≡ Amygdaloideae)^[2]. O ile zakres ujęcia i pozycja systematyczna rodziny nie budzi wątpliwości, o tyle wielkim problemem jest klasyfikacja należących tu roślin na szczeblu rodzajów. Kłopoty klasyfikacyjne wynikają z łatwości tworzenia mieszańców i dużego znaczenia apomiksji w rozmnażaniu. Problemem we wprowadzaniu zmian w klasyfikacji jest też duże znaczenie ekonomiczne, rozpoznawalność i w efekcie przywiązanie do tradycyjnych ujęć rodzajów^[3]. Klasyfikacja w obrębie rodziny jest bardzo różna w zależności od ujęcia systematycznego – dla uzyskania taksonów monofiletycznych jedni autorzy tworzą rodzaje bardzo szeroko ujmowane, inni rozdzielają je na liczne i drobne rodzaje. W jednych grupach dominuje tendencja do tworzenia szeroko ujmowanych rodzajów (np. rodzaj śliwa Prunus obejmujący m.in. tradycyjnie wyróżniane rodzaje Amygdalus, Cerasus, Padus), a w innych silną pozycję ma koncept wyróżniania licznych, wąsko ujmowanych rodzajów (np. w obrębie jarząb Sorbus)^[3][6].

Podział i relacje filogenetyczne na podstawie:^[2][11][10]

Podrodzina Dryadoideae Juel

Rośliny z liśćmi zwykle pojedynczymi, z trwałą i owłosioną szyjką słupka, z pojedynczym zalążkiem rozwijającym się w owocolistku; żyjące w symbiozie z promieniowcami z rodzaju Frankia; syntezujące sorbitol i glikozydy cyjanogenne^[10].

• Cercocarpus Kunth – ogoniastek
• Chamaebatia Benth.
• Dryas L. – dębik
• Purshia DC. ex Poir. – wrzęśla (w tym Cowania)

Podrodzina Rosoideae Arnott

Rośliny z liśćmi zwykle złożonymi; z kieliszkiem; z pojedynczym zalążkiem rozwijającym się w owocolistku; porażane przez grzyby z rodzaju członik Phragmidium^[10].

plemię Ulmarieae Lamarck & de Candolle

• Filipendula Mill. – wiązówka

plemię Rubeae Dumortier

• Rubus L. – jeżyna

plemię Colurieae Rydberg

• Fallugia Endl. – falugia
• Geum L. – kuklik (w tym Acomastylis, Coluria, Novosieversia, Oncostylus, Orthurus, Taihangia)
• Sieversia Willd.
• Waldsteinia Willd. – pragnia

plemię Roseae Lamarck & de Candolle

• Rosa L. – róża

plemię Potentilleae Sweet

podplemię Fragariinae

• Alchemilla L. – przywrotnik (w tym: skrytek Aphanes, Lachemilla, Zygalchemilla)
• Chamaecallis Smedmark
• Chamaerhodos Bunge
• Comarum L. – siedmiopalecznik (w tym Farinopsis)
• Dasiphora Raf.
• Drymocallis Fourr. ex Rydb.
• Fragaria L. – poziomka
• Potaninia Maxim.
• Sibbaldia L. – sybaldia
• Sibbaldianthe Juz.

podplemię Potentillinae J.Presl

• Argentina Hill
• Potentilla L. – pięciornik (w tym: Comarella, poziomkówka Duchesnea, Horkelia, Horkeliella, Ivesia, Purpusia, Stellariopsis)

plemię Agrimonieae Lamarck & de Candolle

podplemię Agrimoniinae J. Presl

• Agrimonia L. – rzepik
• Aremonia Neck. ex Nestl.
• Hagenia J.F.Gmel.
• Leucosidea Eckl. & Zeyh.
• Spenceria Trimen

podplemię Sanguisorbinae Torr. & A.Gray

• Acaena Mutis ex L. – acena
• Bencomia Webb & Berthel.
• Cliffortia L.
• Marcetella Svent.
• Margyricarpus Ruiz & Pav.
• Polylepis Ruiz & Pav.
• Sanguisorba L. – krwiściąg
• Sarcopoterium Spach
• Tetraglochin Poepp.

Podrodzina Amygdaloideae Arnott

plemię Niellieae Maximowicz

• Neillia D.Don – neilia (w tym tawulec Stephanandra)
• Physocarpus (Cambess.) Raf. – pęcherznica

plemię Spiraeeae Candolle

• Aruncus L. – parzydło
• Holodiscus (K.Koch) Maxim. – pełnokrężnik, pustokrężnik
• Kelseya (S.Watson) Rydb.
• Luetkea Bong. – lutkea^[12]
• Pentactina Nakai
• Petrophytum (Nutt.) Rydb. – skalnik^[13]
• Sibiraea Maxim. – sybirka^[14]
• Spiraea L. – tawuła
• Xerospiraea Henrard

plemię Lyonothamneae A. Gray

• Lyonothamnus A.Gray

plemię Amygdaleae Jussieu

• Prunus L. – śliwa (w tym: brzoskwinia Persica, morela Armeniaca, czereśnia Cerasus, migdałowiec Amygdalus, czeremcha Padus, laurowiśnia Laurocerasus, Lithocerasus, Pygeum, Maddenia)

plemię Sorbarieae Rydberg

• Adenostoma Hook. & Arn.
• Chamaebatiaria (Porter ex W.H.Brewer & S.Watson) Maxim.
• Sorbaria (Ser.) A.Braun – tawlina
• Spiraeanthus (Fisch. & C.A.Mey.) Maxim.

plemię Osmaronieae Rydberg (= Exochordeae Schulze-Mentz ex Reveal)

• Exochorda Lindl. – obiela
• Oemleria Rchb. – śliwokrzew
• Prinsepia Royle – prinsepia

plemię Kerrieae Focke

• Coleogyne Torr.
• Kerria DC. – złotlin
• Neviusia A.Gray
• Rhodotypos Siebold & Zucc. – różowiec, okółkowiec

plemię Gillenieae Maximowicz

• Gillenia Moench – gillenia

plemię Maleae Small

podplemię Lindleyinae

• Kageneckia Ruiz & Pav.
• Lindleya Kunth

podplemię Malinae

Znaczenie użytkowe

Typowy rodzaj rodziny – róża ma od dawna i w wielu kręgach kulturowych duże znaczenie symboliczne, długą tradycję uprawy, której efektem jest duża liczba odmian uprawnych, głównie ozdobnych. Poza tym z róż pozyskiwany jest olejek różany wykorzystywany w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym. Owoce pozorne cenione są ze względu na walory odżywcze^[15].

Jako ozdobne uprawiane są z tej rodziny liczne krzewy i drzewa sadzone w parkach i ogrodach: głóg Crataegus, irga Cotoneaster, jarząb Sorbus, obiela wielkokwiatowa Exochorda racemosa, pęcherznica kalinolistna Physocarpus opulifolius, neilia Neillia, pełnokrężnik różnobarwny Holodiscus discolor, pięciornik krzewiasty Dasiphora fruticosa, pigwowiec Chaenomeles, świdośliwa Amelanchier, tawuła Spiraea, złotlin japoński Kerria japonica^[15], tawlina Sorbaria, głogownik Photinia, Rhaphiolepis^[3], jako ozdobne bywają też uprawiane niektóre gatunki jeżyn (np. Rubus deliciosus i R. odoratus) oraz różne gatunki i odmiany drzew i krzewów owocowych, głównie z rodzajów jabłoń Malus i śliwa Prunus (w tym laurowiśnia); do bylin ozdobnych należą: parzydło leśne Aruncus dioicus, poziomkówka indyjska Potentilla indica^[15], różne gatunki z rodzajów: acena Acaena, przywrotnik Alchemilla, dębik Dryas, gillenia Gillenia^[3].

Ogromne znaczenie użytkowe mają rośliny owocowe z tej rodziny^[3]: jeżyna Rubus (w tym malina), poziomka Fragaria (w tym truskawka), pigwa pospolita Cydonia oblonga, grusza Pyrus, jabłoń Malus, jarząb Sorbus, nieśplik japoński Eriobotrya japonica, śliwa Prunus (w tym: brzoskwinia, morela, czereśnia, migdałowiec), w mniejszym stopniu: świdośliwa Amelanchier, nieszpułka zwyczajna Crataegus germanica^[15][3], głogi, aronia Aronia^[3].

W ziołolecznictwie współczesnym lub dawnym wykorzystywane były rośliny z rodzajów: krwiściąg Sanguisorba, kuklik Geum, pięciornik Potentilla, przywrotnik Alchemilla, wiązówka Filipendula, rzepik Agrimonia. W Afryce znaczenie w lecznictwie ma Hagenia abyssinica^[15].

Drewna do różnych zastosowań użytkowych dostarczają drzewa z rodzajów i gatunków: Hagenia abyssinica, grusza Pyrus i inne drzewa owocowe^[15].

Przypisy