Ottomaanse Riek

't Ottomaanse Riek (Ottomaans Turks: دولت عليه عثمانيه, Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye, 'De Sublieme Ottomaanse Staot'; Turks: Osmanlı İmparatorluğu of Osmanlı Devleti; Fraans: Empire ottoman) was een staot, eregeerd deur etnische Turken, die tussen de 14de en vrogge 20ste ieuw een groot diel van Zuudoost-Europa, West-Azië en Noord-Afrika bestuurde. De staot wördden end 13de ieuw opericht in de stad Söğüt in 't noordwesten van Anatolië deur 't Turkmaanse stamheufd Osman I. Van zien name is de name van 't riek ofeleid. Nao 1354 steuken de Ottomanen aover naor Europa en veraoverden daor de Balkan. Daormit wördden 't Ottomaanse beylik (priensdom) een transcontinentaal riek. Mit de inname van Constantinopel ('t hudige Istanbul) deur Mehmed de Veraoveraar brachten de Ottomanen 't Byzantiense Riek umdale.

Onder 't bewind van Suleiman de Merakelse belèefde 't Ottomaanse Riek zien grootste macht en walvaort en de grootste verfiening van zien bestuurlijke, sociale en economische systemen. Begun 17de ieuw bestund 't uut 32 pervincies en een bulte vazalstaoten. Intied det partie daorvan later bij 't riek wördden edaone, kregen aandere in de loop van de ieuwen verschillende maoten van autonomie. 't Riek kreeg ok tiedelk varre aoverzeese laanden onder zien bestuur dankzij veklaorings van lejaoliteit an de Ottomaanse sultan en kalief, zoas de verklaoring van de sultan van Atjeh in 1565, of deur een steugien in bezit te wezen van eilaanden zoas Lanzarote in de Atlantische Oceaan in 1585.

Mit Constantinopel as de heufdstad en zeggenschop aover 't laand rond de oostelke Middellaandse Zee zat 't Ottomaanse Riek zes ieuwen laank in de midden van de betrekkings tussen de oosterse en de westerse wereld. Allewal der wal emiend is det nao 't hennegaon van Suleiman de Merakelse veur 't riek een tied van gengelderije anbrak, bekiekt de mieste academische historici de zaken niet meer op dizze meniere. In de 17de en een groot diel van de 18de ieuw bleven de economie, 't sociaole bestel en 't leger stark en smeu. Wal raakte, nao een lange vrede van 1740 töt 1768, 't Ottomaanse leger achterop bij det van de rivalen, 't Habsbörger Riek en 't Russische Riek.

As gevolg wördden de Ottomanen in de late 18de en vrogge 19de ieuw militair meermaols de baord ofedaone. De Griekse Onofhaankelkheidsoorlog mondde in de jaoren achttiendartig uut in onofhaankelkheid veur Griekenlaand. Deur dit en nog aandere verliezen begunden de Ottomanen een perces van hervörming en modernisering, de zo eheten Tanzimat. Ondaanks wiedere gebiedsverliezen, mit name in de Balkan waor der een köppel neie laanden ontstunden, raakte de Ottomaanse staot deur dit perces intern beter organiseerd.

Mit de Revolutie van de Jonge Turken in 1908 wördden 't riek een constitutionele monarchie mit een meerpartijenstelsel en verkiezings. Wat jaor later pleegde de nationalistische Partije veur Ienheid en Veuruutgaank een staotsgreep, waordeur in 1913 een ienpartijestaot ontstund. De staot gunk een bondgeneutschop an mit 't Duutse Riek in de haop um 't diplomatische isolement te deurbreken det onderlest töt gebiedsverlies eleid had. Zo deuden de Ottomanen mit an de Eerste Wereldoorlog an de kaante van de centraole mogendheden. Binnen 't riek brak onröst uut, mit name de Arabische opstaand. In dizze tied pleegden de Ottomanen volkerenmoord tegen de Armenen, de Assyriërs en de Grieken.

Mit det de geallieerden van de Eerste Wereldoorlog 't Ottomaanse Riek versleugen en nao de oorlog een diel dervan bezetten, wördden 't riek opedield en raakte 't zien bezittings in 't Midden-Oosten kwiet. Dizzend wördden veureest verdield tussen 't Verienigd Keuninkriek en Fraankriek. Onder Mustafa Kemal Atatürk begunden de Turken de Turkse Onofhaankelkheidsoorlog tegen de geallieerde bezettingsmacht. Hieruut kwaamp in 1923 de rippebliek Turkije voort, waormit 't Ottomaanse Riek daon was.

Dit artikel is eschreven in 't Zuudwest-Drèents.